Das Miteinander stärken

Größe: px
Ab Seite anzeigen:

Download "Das Miteinander stärken"

Transkript

1 Intkantonal Hochschul fü Hilpädagogik Ausgab 12 Somm 2014 hilpädagogik aktull Magazin d Intkantonaln Hochschul fü Hilpädagogik Di H f H wi wdn! s s b l l no c h it: inung m M Ih s i un fh.ch. Tiln S agung.h f b s n n. w w w.l gwin is P k tiv n a t ta it 6. Si könn onn findn Si auf S Mh Info mati Gfühl nachmpfindn: Rollnspil in d Psychomotoikthapi bi d Stiftung «zka zntn fü köpbhindt» in Zofingn (AG). Di Rpotag findn Si auf dn Sitn 4 und 5. Gabi Vogt (Foto) Das Mitinand stäkn Di Födung motional und sozial Komptnzn ist in zntal Aufgab fü sondpädagisch Fachpsonn nicht nu bi auffällign Kindn. Thma: Sozio-motional Entwicklung Fühfödung Familin in psycho sozialn Risikokonstllationn Von Sabin Hüttch Abschlussabit Logopädi: Spil zu Kommunikationsfödung Von D. Las Moh Lic. phil. Magatha Floin 2 3 Rpotag Wnn Bwgung Bg vstzt, PMT bi zka in Zofingn (AG) 4 Von Yvonn Kunz Foschung Vhaltns- und Elbns poblm in d Adolsznz Von D. phil. Matin Vntz Konzpt Intviw mit D. Alxanda Schubt, Kanton AR Von Sabin Hüttch Aktulls Witbildung und Agnda Von Alfd Adl ( ), dm Bgün d d Individualpsychologi, stammt d Ausspuch, d Mnsch hg inn «U wunsch nach Zughöigkit». Mit andn Wotn: Mnschn suchn inand. Si wolln sich austauschn, zusammn spiln, tiln, stitn, lachn, lnn. Gminsam kit tut ihnn gut. Ab si fodt auch. Si vlangt sozial und motional Komptn zn wi Empathi, Kompomissbitschaft, Taktgfühl od das Wahnhmn und R gulin ign Emotionn. Dn Gund stin solch Fähigkitn lgn füh Bzi hungsfahungn. Si bildn di Kuliss wit Intaktionn und zwischn mnschlich Elbniss. Wi wissn, dass in jd Schulklass Kind sitzn, di in ih motionaln und sozialn Entwicklung hblich Schwiig kitn habn. Dis Kind tagn in höh ts Risiko fü das Aufttn von Vhaltns stöungn bzw. von Stöungn d psy chischn Stabilität. Wi wissn auch, dass Hanwachsnd mit gutn motionaln Komptnzn häufig füh Efolg in d Schul ziln als Glichaltig mit man glndn motionaln Ftigkitn. Insgsamt schinn hoh sozial und motional Kom ptnzn zu in gössn Lbnszufi dnhit bizutagn. Di Födung dis Komptnzn ist dah in Gund-Anlign von Schul fü all Kind, nicht nu fü jn, di bits Auffälligkitn zign. Hil pädagoginnn und Hilpädagogn bitn dabi pofssionll Untstützung in vi fach Hinsicht. Diagnostik und Födplanung Estns könnn si motional und sozial Komptnzn d Kind duch gignt diagnostisch Instumnt fassn, u. a. mit tls Bobachtungn, Tsts od ICF-Analys. Fü di Födplanung ist dis unabdingba. Dnn hizu baucht s das Wissn, in wl chm Tilgbit d sozialn und motio naln Entwicklung Poblm knntlich sind. Bi d Gstaltung von Intaktionn macht s inn Untschid, ob auffälligs Vhaltn z. B. aus manglnd Pspktiv übnahm hvoght od aus unzui chnd Lnkung d Aufmksamkit. Zwitns könnn Hilpädagoginnn und Hilpädagogn aus d diffnzitn B stimmung ds Födbdafs im motionaln und sozialn Bich in Planung ds päda gogischn Voghns ablitn. Als Gund sätz dafü gltn Rssoucnointiung, systmischs Dnkn und Bnnnung d Risiko- und Schutzfakton. Das Zil d Födung ligt in d sozialn Intgation ds Kinds in Schul und Famili und zu glich in d Vbssung sin motiona ln und sozialn Ftigkitn. Dittns un tstützn hil päda go gisch Fachpsonn dn schulischn Entwicklungspozss von Kindn und Jugndlichn mit psycho sozialn Auffälligkitn. Vitns hlfn si, Angbot zu pävntivn Födung d sozialn und motionaln Fähigkitn fü all Kind vozubitn und im Unticht umzustzn. Dis kann duch dn Einsatz von Pogammn wi «Pfad», «Lubo» od «Faustlos» folgn od duch Vhaltns tainings, duch Potfoliomappn, thma tisch Übungn od Spil. Als bsonds wiksam wisn sich klassnübgifnd Konzpt. Lh innn und Hilpädagogn solltn dah di Födung d motionaln und sozialn Komptnzn nicht im Allingang untnh mn. Efolg vspicht in Kultu, di im ganzn Schulhaus glbt wid, und sich duch planvoll, koopativ Abit in dn inzlnn Klassn ntfaltt. Angungn und Hintgünd dazu findn Si im volign dn Hft. Lic. phil. Magatha Floin ist Fach psychologin fü Psychothapi und an d HfH als Dozntin im SHP-Mast studingang im Schwpunkt PSS tätig.

2 2 Fühfödung hilpädagogik aktull Somm 2014 Familin in psychosozialn Risikokonstllationn Di ZEPPELIN-Studi, Intvntionspogamm und Foschungspojkt, bschitt nu Wg. Di Zwischngbniss sind sh positiv. Pof. D. Us Stass ist Rkto d Intkantonaln Hochschul fü Hilpädagogik Lib Lsinnn und Ls Mit «sozio-motional Entwicklung» wid in Entwicklungsbich bzichnt, d füh oft als Sozialvhaltn und Umgang mit Gfühln vstandn wud. Im Zugnis fandn dis Umständ unt «Btagn» ihn Nidschlag. In schwiign Fälln botn Klinklassn, Sondschuln und Him Bildungs- und Ezihungsmöglichkitn und ntlasttn Schul und Famili. Nach Mldungn aus Schul und Sondschul hat sich d Antil an Schülinnn und Schüln, bi dnn di sozio-motional Ent wicklung in hausfodnds Vhaltn mündt, höht. Vil von ihnn wän füh in Klinklassn gschult wodn. Si falln auf und das Systm schafft Ent lastung, ntwd duch in spzill Födung im Rahmn d Rglklass od ab duch di Zuwisung an in Sondschul. Bit diskutit wdn in dn Mdin inzln Fäll, wi «Calos» od «Sando» d Knab mit autistischn Vhaltnswisn, untagba fü in Rglklass und wfn goss Wlln. Vil zu wnig Bachtung findn inds di Anstngungn, wlch hut untnommn wdn, um solch hausfodndn Situationn und Entwicklungstndnzn schon füh zu knnn und ihnn pävntiv zu bggnn. Hut wiss man, dass jd Fankn, d im fühn Kinds alt fü pävntiv Untstützung, Bglitung und Batung von Familin in psychosozialn Risikokonstllationn ausggbn wid, sich sibnfach auszahlt, indm di sozio-motional Entwicklung sich bis ins Schul- und Jugndalt bss gulit. Tu und stiktiv Massnahmn sind dann oft hinfällig. Di HfH sucht hi mit ZEPPELIN gminsam mit dm Kanton ZH nu Wg! Mit fundlichn Güssn Us Stass Ezähln aus Kindbüchn stäkt di Bzihung und födt di Spach. Sabin Hüttch Po Juvntut (Foto) ZEPPELIN-Studi Das Züch Equity Pävntions- Pojkt Eltnbtiligung und Int gation statt nach in Machbakitsstudi im Sptmb Di Hauptstudi mit 252 Familin aus 14 Gmindn läuft unt d Litung von Pof. D. Anda Lanfanchi (HfH). D Schwizisch Nationalfonds finanzit di Foschung. Einig Stiftungn, u. a. Mcato Schwiz sowi di Jacobs Foundation untstützn das Pojkt, das unt dm Patonat d Schwizischn UNESCO-Kommission stht. Ausfühlich Infomationn sind zu findn unt Es läutt an d Wohnungstü. Di Mutt ds zwijähign David * öffnt. Fau Rntsch *, di Eltntainin, bgüsst David und sin Mutt. Si stzn sich an dn Küchn tisch und bspchn, wi sich David sit dm ltztn Bsuch vo zwi Wochn ntwicklt hat. Di Mutt zählt von ihn Bobachtungn und wi gut si ih Kind födn konnt. David ist zuzit in d Totzphas. Gminsam bspchn si Lösungs ansätz: Di Mutt soll uhig blibn und David sin Wutanfäll an inm ungfählichn Ot austobn lassn. Nachdm sich buhigt hat, soll si das Kind in dn Am nhmn. Davids Mutt ist noch sh jung, si ist vo zwi Jahn in di Schwiz gkommn und lbt allin mit David in in Zwizimmwohnung in Ditikon im Kanton Züich. Vo d Vabschidung glicht Fau Rntsch ab, ob Davids Mutt di nun Aufgabn vstandn hat und lädt si zu inm Guppn tffn mit andn Eltn in. Sit d Gbut von David im Sptmb 2011 nimmt di Famili am Foschungspojkt ZEPPELIN til. So od ähnlich vlaufn di Hausbsuch von Fau Rntsch. Si ist ausgbildt PAT («Pants as Tachs»)-Eltntainin und abitt im Pojkt ZEPPELIN d Intkantonaln Hochschul fü Hilpädagogik. Auftaggb ist das Amt fü Jugndund Bufsbatung ds Kantons Züich, zu dn Födn ghön d Schwizisch Nationalfonds, das Bundsamt fü Migation und mh Stiftungn. Das Pojkt bstht aus zwi Tiln: dm Intvntionstil mit Hausbsuchspogamm PAT und dm Foschungstil. Di zntal Foschungsfag ist, wlch Wikungn Massnahmn d fühn Födung auf di Entwicklung von Kindn aus Familin in psychosozialn Risikosituationn habn und üb wlch Mchanismn im Bildungsot «Famili» si zum Tagn kommn. Di Analysn ointin sich am ökologischn Modll von Bonfnbnn, das di kindlich Entwicklung als Intaktion zwischn Pson und Umwlt im Kontxt sozialäumlich und zitlich Bdingungn auffasst. Chistina Koch, Litin d Vtifungsichtung Hilpädagogisch Fühzihung (HFE) im Maststudingang Sondpädagogik an d HfH, schätzt das nidschwllig Angbot ds PAT-Pogamms. Fü di Paxis d HFE wdn Födung, Einschätzung und Batung zusätzlich individull ausgichtt. Anlitung zu Slbsthilf Di Eltntainin snsibilisit di Familin fü di altsspzifischn Bdüfniss ih Kind, gibt Tipps, wi di Eltn in stak Eltn-Kind-Bzihung aufbaun od wi si das Kind zum Lnn angn könnn und bitt di Famili auf in gut Zusammnabit mit Bildungsinichtungn vo. D. Fanziska Tmpl, Pädagogin und wissnschaftlich Mitabitin an d HfH, btont: «Wi wolln di Bildungschancn schon ab Gbut positiv binflussn.» Dazu ghöt auch di optimal Spachfödung. Entspchnd wdn dn Eltn paktisch Übungn und Spil vogschlagn, di fü di sozio-motional und kognitiv Entwicklung födlich sind. Di Eltn wdn dain bstäkt, di Hkunftsspach zu pflgn und daauf hingwisn, dass Mhspachigkit vil Vo til mit sich bingt. Di Fachpsonn d Klinkindbatungsstlln wndn das bwäht und an Schwiz Bdingungn angpasst USamikanisch Pogamm «PAT Mit Eltn lnn» fü Kind von null bis di Jahn an: Es ist auf Familin mit bsondn Risikosituationn zugschnittn, bginnt fühzitig, ist intnsiv und langfistig anglgt und möglicht duch Hausbsuch inn nid schwllign Zugang. Nbn dn Bsuchn d Eltntainin findn im Zitaum von vi Monatn bis zum dittn Lbnsjah ds Kinds vi Foschungsbsuch in d Famili statt. Di Mutt-Kind-Bzihung ist in Knlmnt fü in gsund, spät sozio-motional Bindung, dah wdn mittls in standadisitn Vidoanalys nach dm CARE- Indx di Intaktionn im gminsamn Spil untsucht. Di Foschgupp d HfH stzt das von Paticia Cittndn ntwicklt Analysvfahn sit Bginn d ZEPPELIN-Studi in. Di Kind sind inzwischn zwi bis di Jah alt. Di voläufign Egbniss bstätign di Wiksamkit ds Pogamms PAT, das nun im Kanton Züich in das Rglsystm d Familinhilf übfüht wdn soll. * Di Namn sind fiktiv. Sabin Hüttch ist an d HfH als Mit abitin fü Makting und Kommunikation tätig.

3 hilpädagogik aktull Somm 2014 Abschlussabit 3 Glacht wdn daf slbstvständlich imm Spil zu Kommunikationsfödung sozial unsich Kind sind das Thma d Bachloabit von Saa Alt und Janin Gutmann. Di Abit ist dmnächst als Paxisbuch hältlich. Aktull Publikationn Im Onlin-Shop d Hochschul ( sind zwi nu Wk fü Fachpsonn hältlich. D. Las Moh Auffälligs Vhaltn ist in «Daubnn» in d Hilpädagogik. Paktisch all Fachpsonn habn Efahungn damit. Fagt man si nach inm Bispil, kommn mist aggs siv od oppositionll Vhaltnswisn zu Spach: Das Mädchn, das schimpfnd in Aufgab vwigt, od d Jung, d sinn Mitschül schlägt. Nu ab und zu wdn Kind gnannt, di sich zuückzihn, still auf ihm Stuhl sitzn, sich schun, mit andn twas zusammn zu tun. Dis Einduck daf nicht täuschn. Dnn di sozial unsichn Kind sind nicht sltn. Ihnn wid vilots «im oftmals hktischn Schulalltag nicht di Bachtung und Untstützung zutil [ ], di si bnötign», schibn Saa Alt und Janin Gutmann. D Schulalltag ist dn bidn Logopädinnn gut bkannt: Vil Jah wan si als Pimalhinnn tätig. Von 2009 bis 2012 bzw absolvitn si dn Bachlo- Studingang Logopädi an d Intkantonaln Hochschul fü Hilpädagogik Züich. Koopativ Födspil In ih Abschlussabit «Üb Koopation zu Kommunikation» nhmn si di Untstützung djnign Schülinnn und Schül in dn Blick, di gn übshn wdn. Alt und Gutmann päsntin in Sammlung von 60 koopativn Födspiln, di bsonds auf ängstlich-schüchtn Kind ausgichtt sind. Di Spil ignn sich fü di Klassn ins bis di, si solln zu in hohn Kommunikations- und Spchfud vhlfn. Mit ihm koopativn Chaakt kommn si sozial unsichn Jungn und Mädchn ntggn. Dnn s ght nicht ums Gwinnn od Vlin. Das nimmt Duck. Gfühl ds Schitns od d Blossstllung sind sh unwahschinlich. Paxisbuch Ih Bachloabit habn Saa Alt und Janin Gutmann 2012 ingicht. Zusammn mit dm Bglit d Abit, Pof. Wolfgang G. Baun, bitn si nun in Vöffnt lichung vo: Das Paxisbuch zu Kommu nikationsfödung sozial unsich Kind mit Födspil-Sammlung schint dmnächst im Vlag Schubi Lnmdin AG ( Mittlwil sind dot aus zahlichn Abschlussabitn von HfH-Studindn Paxisbüch zu logo pädischn und hilpädagogischn Thmn ntstandn. Alt und Gutmann shn in ihn Födangbotn inn doppltn Nutzn: Zum inn übn di Spilndn duch das Koopin ih sozio-motionaln Fähigkitn. Zum andn dint di Lust am Kommunizin und am Spchn d Pävntion von Spachstöungn. Spilkatgoin In Bzug auf di Spilinhalt untschidn di Autoinnn schs Schwpunkt. Jds Födspil ist in od zwi «Spilkatgoin» (sih Gafik) zugodnt. Es gibt Spilidn fü di ganz Klass, di Halbklass od fü Guppn. Di Umstzung soll in Zusammnabit von Lhpson und Logopädin bzw. Logopäd folgn. Um di Paxistauglichkit d Angbot zu sichn, fühtn Alt und Gutmann sowohl in Epobung in in 1. Klass als auch di Exptnintviws duch. Daaus gabn sich inig Vbssungn und Ewitungn d Spilidn, vo allm ab di Einsicht: Nicht das Spiln allin macht di Födung aus. «Di Bschäftigung mit dm Födspil und di Rflxion daüb [sind] gnauso wichtig.» D. Las Moh abitt im Maststudingang Sondpädagogik in d Lh. E ist Mitglid d Rdaktion. D. Anda Bugn Woffay, Lhbauftagt an d Uni Fiboug, hat fü di HfH-Rih das Vfahn «FgK 0 6» ntwicklt, s lichtt di Fühknnung ntwicklungsgfähdt Kind bis schs Jah und hilft, dn Untstützungsbdaf zu mittln. Di Komplxität d Entwicklungsgfähdung wid im Kontxt von Risiko- und Schutzfakton systmatisch aufgfaltt. Di Schitt (Voabkläung, Efassung ds Entwicklungsstands, Einschätzung d Risiko- und Schutzfakton) wdn so zusammngfüht, dass gignt Untstützungsmassnahmn abglitt und vogschlagn wdn könnn. «FgK 0 6» fügt sich licht in b - sthnd Vfahn in. Di Tstmapp wndt sich an Fachpsonn und kostt im HfH-Shop 79 CHF. Zil ist, inand bss knnnzulnn. Di Spil sind gignt als Einstig od Abschluss in Lktion. Dis Angbot wdn zu zwit gspilt. Das Einlassn aufinand und in ng Koopation sind bdutsam. Bggnungsspil Im Mittlpunkt sthn Übungn zu Vbalspach im Sinn in lustvolln, kativn Ausinandstzung. «Ich und Du»- Spil Spil mit Spach Di Kind könnn ihn ganzn Köp instzn. Zum Til ist s möglich od wünscht, dass si sich austobn. Bwgungsspil Spilkatgoin Nonvbal Spil Spil zu Poblmlösung Hi wid ohn Wot gspilt. Stattdssn sthn d Einsatz von Mimik und Gstik, oft auch das Aufnhmn und Haltn von Blickkontakt im Zntum. «Glacht wdn daf imm», mkn di Autoinnn an. Poblmlösn mint in gminsams Üblgn, wi das Spilthma bwältigt wdn kann. «Wi machn wi das?» ist di ntschidnd Fag, und di Antwotn daauf fodn Zusammnabit. Fiwilligs Engagmnt ist in Schlüsslfakto d Gsllschaft und födt di Tilhab an d Gminschaft. Psonn mit in intllktulln Bintächtigung müssn jdoch oft goss Hindniss üb - windn, wnn si sich fiwillig ngagin möchtn. D. phil. Monika T. Wicki und Simon Mi (bid HfH) untsuchn sit mhn Jahn das Thma «Untstützts fiwilligs Engagmnt». Im Buch «Ands bgabt und fiwillig ngagit» zign si, wlch Hausfodungn fiwilligs Engagmnt fü dis Psonn mit sich bingt und wi si untstützt wdn könnn. Das Buch (170 Sitn) ist ab sofot üb dn HfH-Shop ( fü 32 CHF hältlich.

4 4 Rpotag Wnn Bwgung Fü all Kind ist d Übgang aus dm Familinnst in dn Kindgatn- und Schulalltag in Hausfodung. Vil schaffn s spilnd andn hilft di Psychomotoikthapi. Zum Bispil bi «zka» in Zofingn. Yvonn Kunz (Txt) Gabi Vogt (Fotos) «Hilf!», uft Janna Stässl laut. Di bald 28-jähig Psychomotoikthaputin ist in Emilios * Kissnbug ingkkt und soll dm Löwn zum Fass vogwofn wdn. «Hilft mi dnn nimand?» flht Stässl. D Aktivitäts- und Lämpgl icht inn Höh punkt, als Nino * duch dn Raum schisst und sin Thaputin im ltztn Momnt ttn will, wähnd Emilio dn Löwn loslässt. D ditt im Bund, Agilan *, auft sich ntstzt di Haa. Fü Janna Stässl kommt jd Rttung zu spät. Von allli wildn Tin gfssn zu wdn ist in Bufsisiko, wnn man so tif in Kindwltn intaucht, wi s Stässl täglich tut. Mit Übzugung, dnn: «Es kommt so vil Kaft und Engi von dn Kindn. Si wolln ja lnn, sich zu ntwickln. Und oft sind s dis Rssoucn, di inn Hinwis auf di Lösung gbn.» Daaus fomulit si di zntal Anfodung, di si an sich als Thaputin stllt: «Das Kind dot abholn, wo s stht und bi d Thapi an sinn Intssn und Stäkn anknüpfn.» Ihn Buf hat si an d Intkantonaln Hochschul fü Hilpädagogik lnt, dot hat si 2010 dn Abschluss als EDK-ankannt Psychomotoikthaputin wobn. Das ntschidnd «Schüpfli» Di 27 Kind, di Stässl wöchntlich in Einzl- od Guppnstundn btut, sind Kindgätn und Pimaschül. Ein anspuchsvoll Zit fü di Kind: Just auf dm Höhpunkt ih motoischn Aktivität, solln si plötzlich stillsitzn. Von inm Tag auf dn andn müssn si sich in in gossn Gupp zuchtfindn. Und si fahn stmals Listungsduck: «Kind müssn hut imm füh imm mh könnn», sagt Stässl. Disn Bfund tilt auch D. Batic Uhli Stauff, Litin ds Studingangs Psychomotoikthapi (PMT) an d HfH: «Wi lbn in in Gsllschaft, in d in Mnsch vo allm an sin Listung gmssn wid.» Mit disn Hausfodungn kommn nicht all Kind glich gut kla. «Einm Kind, das di Vogabn nicht schafft, könnn wi mit d PMT unt Umständn das ntschidnd Schüpfli gbn», so Stässl. Es Stiftung «zka» Zntn köpbhindt Aagau (zka) stzt sich sit 1966 fü Mnschn mit Köpbhindungn in. Di Stiftung bitt an sibn Standotn in bitgfächts Pogamm: zwi Sondschuln, in Wochnintnat, sibn ambulant Thapi- und Batungsstlln sowi Angbot in dn Bichn Wohnn, Abit, Bschäftigung und Ausbildung fü wachsn Mnschn mit Köpbhindungn. Ein Büozntum und in öffntlichs Rstauant ghön auch dazu. Wit Infomationn auf: Ein Mitinand ntwickln, aufinand zughn, Kompomiss findn: Bi d Witntwicklung d sozial-motionaln Komptnzn hilt di Psychomotoikth kommn nicht nu Kind mit diagnostizitn Bintächtigungn wi ADHS in di Thapi. «Häufig zign sich diffus Bild, di nicht auf Anhib zu fassn sind.» Wi twa bi dm Mädchn, das im Thapiaum kinli Auffälligkitn zigt, dwil im Tunn ga nichts glingn wollt. Es stllt sich haus, dass das Kind hoh Anspüch an sich stllt. Daduch liss s sich unt Listungsduck so inschüchtn, dass das Kind aus motionaln Gündn Ding nicht mh konnt, zu dnn s motoisch igntlich fähig wä. «Mit d PMT bitn wi inn gschütztn Rahmn ohn Listungsduck od Gfah, dass das Kind gmobbt wid. Wi gbn ihm dn Raum, um Efahungn zu machn, di ihm noch fhln.» Ausschlaggbnd fü di Thapiinlitung ist, ob in Lidnsduck bstht. «Es gibt Kind, di schu sind als and od läng bauchn, bis si auf inm Bin hüpfn könnn. Wnn si und ih Umfld damit umghn könnn, ist in thaputisch Massnahm häufig nicht nötig. Sobald in Kind duch in Dfizit sozial und motional ingschänkt ist, kann in Untstützung sinnvoll sin.» An dism sonnign Fitagnachmittag kommn di Diguppn zu Stässl und ih Kollgin Saa Zbindn. In d stn, sh aktivn Bubngupp dominin sozial Thmn. «Es ght daum, mit andn in Mitinand zu ntwickln: Lnn, aufinand inzughn, inand zuzuhön, um dann Kompomiss zu findn und Konflikt zu lösn.» Nino ist jtzt in Wachhund und fgt auf alln Vin laut bllnd duchs Zimm. Hinth stümt schimpfnd Emilio, sin Hchn. Imm laut stitn di Bubn. D Hund soll ghochn, nin, d Hund soll umnnn düfn! Di Thaputin gift in. Ruhig zigt si dn Bubn di jwilign Bdüfniss auf. Üb di Thapiäum vfügt zka. Im klinstn wid an Schulpultn Gaphound Finmotoik gübt. Davon zugn vil gbastlt Sachn: Blümli-Schnschnitt, Entnfigun, Tannn bäum aus Papi sowi in Schngstöb aus Wattnbäuschn auf dn Zichnungn an d Wand. In inm Gstll stapln sich Spil wi «Halli Galli», «Tumbau zu Babl» und «Twist». In inm d zwi gossn Räum habn di Thaputinnn in sognannt Bwgungslandschaft aufgbaut. «Hi solln di Kind möglichst vschidn Angbot auspobin; utschn, schaukln, klttn, balancin», sagt Stässl wähnd di zwit Gupp dn Raum in Bschlag nimmt. Di Thaputin hält sich bwusst zuück: «Si sind in d Kindgatngupp häufig übfodt und solln lnn, konstuktiv Kontakt zuinand aufzunhmn.» Zunächst spilt jds fü sich. In in Eck «Vaiation ist ganz zntal.» Janna Stässl, Psychomotoikthaputin von zka hantit Samul * mit Plüschtin, dwil Kvin * sich im Schwungtuch wälzt. Ltizia * klimmt di Mattnwand, silt sich dann wid ab. «Vo inm Jah hat si sich kaum gtaut, auf inm Stuhl zu sthn», sagt Stässl lis. «Und bi d Abkläung hat si kin Wot gspochn.» Das Fdback d Mutt ist indutig: Ltizia si mutig und kommunikativ gwodn, sping nun

5 hilpädagogik aktull Somm Bg vstzt Lidt in Kind, lidt das Umfld. «Manchmal soga mh als das Kind», päzisit D. Uhli Stauff. «Ein zappligs Kind nimmt sin Unuh nicht unbdingt als poblmatisch wah, bis Klassnkamadn, Lh, Eltn od Gschwist daauf agin». Wchslwikungn knnn Dann kann s bn sin, dass in Kind ausgstossn wid, sin Tilhab bintächtigt wid. Gnau solch skundän Poblm sucht di Psychomotoikthapi zu vhindn. Dazu ist auch di Btachtung ds Gsamtkon txts fodlich. Stässl: «Wi vsuchn zu Vntzung all Btiligtn bizutagn: Schul, Eltn sowi allfällig wit Thaputn, twa Logopädn. Am Rundn Tisch vsuchn wi sichzustlln, dass all am glichn Stick zihn.» Insgsamt macht si dabi positiv Efahungn.»Di Eltn sind dankba und di Lh mist offn fü Angungn, wi das Kind sitns d Schul untstützt wdn kann.» Manchmal ist di Zusammnabit auch unmittlba. In inm Fall bglitt Stässl in hypaktivs Kind im Unticht. Situativ «Efolgslbniss födn das Slbstwtgfühl.» D. Batic Uhli Stauff, Litin ds PMT-Studingangs api. üball unt und gh auf and Kind zu. «Zu in solchn Entwicklung bizutagn ist imm wid in schön Efahung», mint Stässl. Bald spiln di Kind nicht mh allin, sondn vanstaltn in Kasplithat. Di Thaputin gift nicht in, si modit und staunt: «Ein Kokodil, in Fisch und in Fuchs, di Fund sind!» Efolgslbniss stäkn In d nächstn Gupp ist das Emotional das Hauptthma. D Schwpunkt ligt bi d Stäkung ds Slbstvtauns. Tatsächlich kann man in in Psychomotoikstund Kindn dabi zushn, wi si im Spil ih Ängst vgssn. Ebn hat Samul noch twas zwiflnd nach untn gschaut, als an d Mattnwand hoch zu Kvin wollt, d zwischn dn zwi Matatzn stckt. «Wi in in Gltschspalt in dn Bgn», mint Stässl. «Di sind sh gfählich!» Da ght in Ruck duch Samul, spizt das in Bin hoch zum nächstn Sil und schafft s unt dm Bifall d Thaputin ohn Hilf. «Im Untschid zum Slbstkonzpt von Ewachsnn ist bi Kindn d ational Til noch nicht so wit ntwicklt», so Stässl. «Ewachsn könnn sich nach inm Missgschick licht sagn: Eigntlich kann ich das, nächsts Mal klappt s wid. Kind hinggn gnalisin Missfolg häufig. Dshalb sind si noch vil stäk auf Efolgslbniss sowi Rückmldungn von Aussn angwisn.» Wi wichtig Efolgslbniss fü das Slbstwtgfühl d Kind sind, btont auch D. Batic Uhli Stauff: «So fahn di Kind ih Slbstwiksamkit, was auch ih Rsilinz, also ih Widstandskaft, födt.» Di Efahung, twas zu könnn, stäkt dn Glaubn an di ignn Fähigkitn, schwiig Situationn zu bwältign. Dn Fadn aufnhmn Obsts Zil d PMT ist di Til hab an d Gsllschaft. «J nach Situa tion fomulin wi untgodnt Zil, di ab imm mit d Tilhab zu tun habn», füht Stässl aus. «Dis Zil könnn auf sh untschidlichn Wgn icht wdn.» Ein Schma F gibt s in d PMT dshalb nicht, auch kin Gundzpt, wi man dism od jnm Dfizit bggnt. Stässl bzichnt dis als das Schönst und Hausfodndst an ihm Buf zuglich: «Sich jd Stund auf in nus Ggnüb inzustlln, das sich j nach Tagsfom und Situa tion ands vhält.» Statt Thapipogamm zu ntwfn, gilt s, di Thapizil imm im Hintkopf zu habn. Di Thaputinnn vfügn üb in gosss Rptoi von Aufgabn, Spiln od Aktivitätn, das si gkonnt instzn. «Vaiation ist ganz zntal», sagt Stässl. «Ich muss sofot agin könnn, wnn in Kind inn schlchtn Tag hat, od wnn sich in Aufgab als zu licht od zu schw wist.» Im Koido d Thapistll sind Zitungsausschnitt an di Wänd ghftt: Rmo Lago innt in inm Intviw daan, dass di Kind nicht zu Wlt kommn, um ih Eltn zufidn zu stlln. Auf inm andn Ausschnitt stht: «Das Kind will zu dm Wsn wdn, das in ihm anglgt ist. Dis zu möglichn, ist uns Aufgab.» Auf inm Bänkli watn di di Kind d ltztn Gupp. Nala *, Doian * und Danil * schaun zusammn in Bildbuch an und dn anggt üb ih Liblingsti. Sofot nimmt Stässl dn Fadn auf und gstaltt di Schibübung im klinn Raum und ums Thma Liblingsti. «Wi vpackn das Übn in Aktivitätn, di dn Kindn Spass machn.» klinkt si sich in, um mit dm Kind Statgin zu ntwickln: «Bist Du wnig abglnkt, wnn wi di Ston zumachn? Od hilft Di in Maskottchn auf dm Tisch, das Dich daan innt, an d Aufgab danzublibn?» D. Batic Uhli Stauff ist übzugt, dass PMT-Thaputn hlfn könnn, dn Blickwinkl all Btiligtn zu witn: «Si könnn wtvoll Hinwis gbn, wo auch di Gsllschaft inn Bitag listn kann, um das Kind zu untstützn. Ist s wiklich imm notwndig, stillzusitzn?» Am End jd Stund stzn sich di Kind in inn Kis. Bi Doian daut s hut twas läng, ab schlisslich sitzt auch mit Nala, Danil und dn Thaputinnn am Bodn. «Hut habt ih mga gut gholfn bim Aufäumn», lobt Saa Zbindn. «Und jtzt wähln wi noch inn Dino», sagt Janna Stässl. Nala list fü sich dn wütndn Dino aus: «Wil mi Danil voh min Id mit dm Rutschn gklaut hat». «Und wnn s infach in sup cool Id wa?», fagt Stässl. Ab Nala lässt sich nicht übzugn. Fü Danil ist s hut d ängstlich Dino. Es wa ungwohnt, fotogafit zu wdn. «Gut, dass Du das sagst», lobt Stässl. Und Doian ntschidt sich fü dn müdn Dino. «Kin Wund», lacht Saa Zbindn, «hut hast Du auch ganz fst mitgmacht.» «Hut nhm ich dn föh lichn Dino», mint Stässl. «E stckt di Am so lustig in di Luft, als wüd winkn und ufn: Tschüss. Schöns Wochn nd!» * all Namn gändt Yvonn Kunz ist Rpotin in Züich.

6 6 Foschung hilpädagogik aktull Somm 2014 Vhaltns- und Elbnspoblm in d Adolsznz D Ewb sozial und motional Komptnzn ist in wichtig Entwicklungsaufgab in d Adolsznz. Ein an d HfH duchgfüht Längsschnitt studi ging d Fag nach, wlch Schwiigkitn dabi aufttn. D. phil. Matin Vntz Hanwachsnd im Alt von 11 bis 17 Jahn bfindn sich in in Lbnsphas, füh und mittl Adolsznz gnannt, di von viln Vändungn gknnzichnt ist. Zu dn offnsichtlichstn ghön sichlich köplich Vändungn. Ab auch in sozio-motional Hinsicht gbn sich im Jugndalt zahlich Vändungn. Wähnd di Eltn und and Familinmitglid in d Kindhit di ngstn und wichtigstn Bzugspsonn sind, gwinnn di Glichaltign nun zunhmnd an Bdutung. Jugndlich bginnn, sich von ihn Eltn zu lösn und in ignständigs Lbn aufzubaun. Fü dis Entwicklungsaufgab bitt di Glichaltigngupp vilfältig Ln-, Efahungs- und Expimntichancn, wlch zum Aufbau ign Lbnsstil, Wt und Ausduckswisn dinn. Im posi tivn Fall tagn di Ps zum Ewb sozial Komptnzn und ausgift kommunikativ Fähigkitn bi, im ngativn Fall zum Ausübn iskant od dlinqunt Vhaltnswisn. In motional Hinsicht ist di Adolsznz in Phas, di oft duch Stimmungs- und Gmütsschwankungn gpägt ist, häufig ist zudm in Zunahm ngativ Emotionn. D Ewb von Komptnzn d Emotionsgulation zählt auch zu dn wichtign Aufgabn. Bi d Födung sozial und motional Komptnzn kommt, nbn d Famili, d Schul in zntal Bdutung zu, da si inn kontinuilichn, mit lativ gossn Zitssoucn vbundnn Lnund Intaktionskontxt mit Glichaltign bitt. Mit d Intgation von Schülinnn und Schüln mit Vhaltnsauffälligkitn in Rglklassn wid di Födung sozial Komptnzn fü di Hil- und Sondpädagogik zunhmnd lvant, stlln doch dis Kind und Jugndlichn mit bsondm Födbdaf fü Lhpsonn di am schwiigstn zu intgind Gupp da. Füh Adolsznz Im Rahmn in an d HfH duchgfühtn Studi wa u. a. von Intss, wi ausgpägt Poblm im motional-sozialn Bich bi Schülinnn und Schüln in d fühn Adolsznz sind. Dazu wudn üb 700 Schülinnn und Schül d schstn Pimastuf aus intgativn Klassn sowi ih Lhpsonn bfagt. Im ggbnn Zusammnhang sind folgnd Bfund von bsond Bdutung: Rund 10 % all Schülinnn und Schül dis Altsgupp wisn Auffälligki- Di Födung motional Komptnzn in d Adolsznz wid zunhmnd fü das Paxisfld d Hil- und Sondpädagogik lvant. Istockphoto (Foto) tn im motional-sozialn Bich auf. Mit und j 14 % sind di häufigstn Auffälligkitn in dn Bichn «Hypaktivität» und «(xtnalisind) Vhaltns poblm» fstzustlln. «Emotional Poblm» und «P-Poblm» sind mit 6 % bzw. 9 % twas wnig häufig zu konstatin. Knabn sind und dimal häufig vhaltnsauffällig als Mädchn. 40 % d Schül und Schülinnn mit Vhaltnsauffälligkitn wisn auch Schullistungsschwächn auf. 37 % d Schül mit Vhaltns- bzw. Elbnspoblmn haltn in sondpädagogisch Massnahm. Schülinnn und Schül mit Vhaltns auffälligkitn lbn im Unticht mh ngativ Emotionn, zudm schwankt ih Stimmung dutlich stäk. Schülinnn und Schül mit Vhaltns auffälligkitn fühln sich in d Schul wnig wohl und sozial wnig gut in di Klass ingbundn. Mittl Adolsznz Aus hilpädagogisch Sicht intssit di Fag, wi sich Jugndlich, di füh Po- Ih Minung ist gfagt Kontinuilich Vbssung ist wichtig, auch fü uns als Hochschul. Um zu knnn, wo wi dzit sthn, fühn wi stmals in Lsbfagung zu «hilpädagogik aktull», blm im sozio-motionaln Bich aufgwisn habn, in d mittln Adolsznz ntwickln, dnn bsonds d Übgang von d Pima- in di Skundastuf fodt von alln Schülinnn und Schüln hblich Anpassungslistungn. Dabi sind vo allm di nun Klassnzusammnstzungn zu nnnn. Zu Kläung dis Fag hat di HfH im Rahmn in Folgstudi üb 300 Jugndlich und ih Lhpsonn nut bfagt. Di Hauptbfund könnn wi folgt zusammngfasst wdn: 95 % d Schülinnn und Schül, di am End d Pimaschul Vhaltnsauffälligkitn aufgwisn habn und in Rglklassn intgit wan, vblibn auch auf d Skundastuf im Rglschulsystm. 68 % d Schülinnn und Schül, di in d fühn Adolsznz Auffälligkitn im sozio-motionaln Bich gzigt habn, wisn in d mittln Adolsznz kin Vhaltnsauffälligkitn mh auf. 7 % d Schülinnn und Schül, di am End d Pimaschul kin Vhaltns poblm hattn, habn im Lauf d Skundastuf Vhaltnsauffälligkitn ntwicklt. zum Bkannthitsgad uns Angbot und zu unsm Imag duch. Di Umfag ist bis Mitt August onlin, si ist anonym und di Datn wdn vtaulich bhandlt. D Zitbdaf ligt bi und zhn Minutn. Als Dankschön gibt s inig attaktiv Pis zu gwinnn: zwi Gutschin à 100 CHF zum Einkauf von fai ghandltn Poduktn bi Clao Fai Tad ( und inn Gutschin à 100 CHF fü Publikationn aus dm Mit und 9 % blibt, gsamthaft btachtt, d Antil von Jugndlichn mit Vhaltnsauffälligkitn in d fühn und mittln Adolsznz twa glich. Rund 46 % d Jugndlichn mit V haltnsauffälligkitn haltn auf d Skundastuf in sondpädagogisch Massnahm. Fü di (Hil-)Pädagogik lassn sich di zntal Schlussfolgungn ablitn: Soziomotional Poblm sind stns in sh htogns Phänomn; im Fokus sthn alldings allzu häufig pimä Schülinnn und Schül mit xtnalisindn Vhaltnspoblmn. Zwitns zign di Egbniss, dass von d fühn zu mittln Adolsznz untschidlich Entwicklungspfad poblmatisch Vhaltnswisn zu bobachtn sind: Es gibt psistnt, voübghnd und h spät instznd Pfad von Vhaltnsauffälligkitn. Sozio-motional Komptnzn solltn dittns vmht im Rahmn von Pävntionsmassnahmn gfödt wdn. D. phil. Matin Vntz ist Doznt und Lit ins Foschungsschwpunkts an d HfH. HfH-Shop ( Es fut uns, wnn Si uns mit Ih Minung und Ihm Wissn untstützn. Dn Fagbogn findn Si unt Gn sthn wi Ihnn bi Fagn unt Tl zu Vfügung. Wi sind gspannt auf Ih Angungn. Hzlichn Dank! Pof. D. Us Stass, Rkto HfH

7 hilpädagogik aktull Somm 2014 Konzpt 7 Intaktionspozss als Gundlag fü in stabil motional-sozial Entwicklung Di Fachstll fü Sondpädagogik ds Kantons Appnzll Ausshodn tauscht sich aktull im Rahmn d Zusammnabit zwischn dn dutschspachign Ländn üb innovativ pädagogisch Konzpt aus. Sabin Hüttch (Intviw) Tadition und Modn sind in Hisau kin Widspuch: Im Rahmn d Zusammnabit d Vantwotlichn fü Sondpädagogik d dutschspachign Länd wdn vschidn Konzpt diskutit. Di Litin d Fachstll D. Alxanda Schubt und Rgiungsschuldikto Thomas Lustig, d ng mit dm isalischn Psychologn Haim Om zusammnabitt und in Taining zu Stäkung d Lhpsonn im Umgang mit anspuchsvollm Vhaltn in Unticht und Ezihung ntwicklt, spchn im Intviw üb implizit Thoin und Konzpt. Wlch Bzihungn habn Si psönlich zu Kindn mit bsondn Bdüfnissn? Schubt: Min Bzihungn sind von Achtsamkit in d Wahnhmung, infühlsamm Handln und Schutz fü das Ggnüb gpägt. Da Kind in ih Entwicklung noch nicht üb in vglichba Stabilität wi Ewachsn vfügn, hat d Gundsatz «Schutz ght vo Anspuch auf Vändung» bsond Bdutung. Empathi, in päsnt Haltung und libvolls Handln sind mi bsonds wichtig. Psönlich bin ich bgistt und imm wid faszinit davon, wi Kind und Jugndlich, dnn bsond Bdüfniss zugschibn wdn, mit alltäglichn Hausfodungn und biswiln sh blastndn Efahungn in ihn Biogafin umghn, sich ausdückn und in Bzognhit ghn. Wlch bsonds innovativn Ansätz gibt s in d Sondpädagogik im Kanton Appnzll Ausshodn? Schubt: Uns Volksschul hat dn Auftag, in Schul fü all Kind und Jugndlichn zu sin, ihnn gut Bildung zu möglichn und si zu bfähign, am gsll schaftlichn Lbn tilzuhabn. So sind auch in d ICF «Aktivität» und «Patizipa tion» di zntaln Elmnt. Di Wahnhmung d untschidlichn Voausstzungn von Kindn und Jugndlichn und di daaus ab glittn angpasstn Lnum gbungn sind gad mit dm Fokus auf Intgation notwndig, ab nicht hinichnd Voaus stzungn. Ebnso wichtig wi di untichtsmthodisch Individualisiung und Diffnziung ist m. E. in auf di konkt Intgationsaufgab ausgichtt Gstaltung d Bzihungsabit. Zu Bwältigung d hut an dn Schuln hausfodndn Situa tionn sind in d Bzihungsabit witt pädagogisch Konzpt und Handlungsmust notwndig. Bzüglich bsonds innovativ Paxis im Bich d motional-sozialn Entwicklung bobachtn wi aufmksam, was sich in d Schwiz und in dn Nachbaländn ntwicklt. Ich sth in gm Austausch mit Thomas Lustig, d ng mit Haim Om zusammnabitt und in Bayn in möglichwis auch fü uns intssants Konzpt zu Untstützung d Lhpsonn abitt und in d Paxis pobt hat. D. Alxanda Schubt und Thomas Lustig: «In d Bzihungsabit in Schuln sind witt pädagogisch Konzpt und Handlungsmust notwndig.» Lustig: Im Rgiungsbzik Obpfalz in Bayn sind di motional-sozial Entwicklung und d Umgang mit sognanntm auffälligm Vhaltn im Unticht in Schwpunkt in d Fotbildung und Bglitung von Lhn und Pädagogn. Nbn d systmischn Abit auf alln schuloganisatoischn Ebnn (Rgiung, Schullitung, Lh, Eltn, Kind) ist «Intpsonll Efahungn mit Lhn, Kindn und schwiigm Vhaltn» (IPE) in Taining, das mit Hilf von sondpädagogisch-psychologischm Input, Übungn zu Slbstfahung und Rflxion auf motional und kognitiv Ebn, Intaktionsübungn in d Gupp und stuktuit situationsbzogn kollgial Intvision, di Bzihungsgstaltung im Unticht in bid- und wchslsitig Pspktiv fü Lh und Schül ntlastt und ssoucnointit di Entwicklung nu Statgin und Handlungsmöglichkitn im Umgang mit schwiign Situationn untstützt. Dabi bücksichtigt IPE unt andm Eknntniss aus Konzptn d Kind- und Jugndlichn- Psychothapi (IIK, Ökids Win), Nun Autoität (Haim Om, Tl Aviv), Kollgialn Batung und Int vision (W. Bauhof), Intgativn und Gstalt thapi (H. G. Ptzold, F. Pls), Hypno thapi und Empowmnt (G. Schmidt). Wlch Bdutung mssn Si d motional-sozialn Entwicklung von Kindn und Jugndlichn zu? Schubt: Di motional-sozial Entwicklung hat übaus goß Bdutung fü di gsamt Entwicklung von Kindn. Di Intaktionspozss, di daaus sultindn sozialn Efahungn und di Entsthung von Ewatungn an di sozial Umwlt sind gundlgnd fü in stabil motional und komptnt sozial Entwicklung. Somit hat si ntschidndn Einfluss auf di Patizipation und in d Folg auf sozial Aktivi tätn. Lustig: Mindstns bnso bdutsam ist di motional-sozial Entwicklung im Bich ds Bzihungsaufbaus und d Idntitätsntwicklung. Emotional Abstimmungspozss ghn dn kognitivn Pozssn voaus und stuktuin das Elbn und di Bzihungsgstaltung. Nuophysiolo Gabi Vogt (Foto) gisch vmittlt, untstützn od hmmn si ffi zints Lnn und folgich Patizipation. Wlch Massnahmn sind Ihnn bsonds wichtig? Schubt: Im Bich d motional-sozialn Entwicklung sind Massnahmn als konkt Handlungn und in ssoucnointit Haltung als Gundlag fü pädagogischs Handln von Bdutung. Lustig: Massnahmn, di di Entwicklung von stabil Bzihungsfähigkit fü all witn sozialn und gsllschaftlich lvantn Pozss wi Lnn in Schul und Ausbildung, Studium und Abitsvhältnissn födn, zign sich bispilswis in inm von D. Stn als Affktabstimmung bzichntn Vhaltn. Dabi wdn affktiv inn Zuständ gminsam lbt, indm in inn gfühlt Zustand, d zum Ausduck gbacht wid, vom Andn mit Vhaltnswisn, di kin xakt Imitation dastlln, sondn in ihm nutn Ausduck und ih Vaiabilität dn wahgnommnn Gfühlszustand widspigln, widum zum Ausduck gbacht. Schubt: Duch dis Pozss ntsthn im zwischnmnschlichn Ausduck Wtschätzung, Wahnhmung und Enst-gnommn- Sin. So lassn nonvbal Pozss inn motionaln Kitt ntsthn, d di Gundlag fü stabil und wtvoll Bzihungn lgt. Daauf aufbaund ntsthn Stabilität und intsubjktiv Bdutsamkit, di in Entwicklung von Idntität und psönlich Stabilität untstützn. Wlch Roll spiln di Ausbildungn in Schulisch Hilpädagogik, Hilpädagogisch Fühzihung, Logopädi und Psychomotoik thapi fü Ihn Kanton? Schubt: Di Ausbildungn spiln in zntal Roll. Insbsond fü di Födung von Kindn und Jugndlichn im Bich d motional-sozialn Entwicklung bnötign di Schuln qualifizits Fachpsonal, das di ntspchndn Gundlagn wobn hat, um dn obn gnanntn Anspüchn zu gnügn. Di HfH qualifizit in dn gnanntn Ausbildungn Fachpsonn fü Schul und Thapi. Dabi bücksichtigt si sowohl di Vmittlung von Sachkomptnz als auch di Ausinandstzung mit gundlgndn, anthopologischn Fagstllungn. Fü di Qualität d Ausbildungn und di ffizint Födung im Unticht ist dis von gösst Bdutung. D. Alxanda Schubt litt di Fachstll fü Sondpädagogik und vtitt dn Kanton Appnzll Ausshodn im Hochschulat d HfH. Thomas Lustig ist in d Rgiung Bayn/Obpfalz im Bich Schuln im Sachgbit Födschuln tätig. Sabin Hüttch ist an d HfH als Mitabitin fü Makting und Kommunikation tätig.

8 8 Aktulls hilpädagogik aktull Somm 2014 Witbildung Agnda Impssum Zusatzausbildungn Sptmb 2014 CAS Stating stong! Hilpädagogik in d Eingangsstuf 4-8 (Kus 4) CAS Intgation von Schülinnn und Schüln mit Vhaltnsstöungn (Kus 5) CAS Musik und Gstaltung in d Hilpädagogik (Kus 7) Paktika litn im thaputischn Bich (Kus 8) Oktob 2014 CARE-Indx: Einschätzung d Bzihung zwischn Kind und Bzugspson (Kus 9) Voankündigung 2015 CAS Intgativ Födung von Kindn und Jugndlichn mit in gistign Bhindung in d Rglschul Ausgwählt Witbildungskus August 2014 Tablts als Kommunikations- und Lnhilf fü Kind mit in ingschänktn Lautspach (Kus 30) Taumapädagogik (Kus 19) Tauma und gistig Bhindung (Kus 20) Sptmb 2014 Stak Fühung im sondpädagogischn Bich (Kus 80) Gistig Bhindung und psychisch Stöung: Ein Einfühung (Kus 25) Schiftspachunticht gminsam gstaltn, auch fü Kind mit untschidlichm Födbdaf (Kus 62) Palliativ Ca in Wohnhimn: W bstimmt am Lbnsnd? (Kus 79) Päsnz und Nu Autoität in d Schul: Das Konzpt von Haim Om auf di hilpädagogisch Paxis übtagn (Kus 22) Innovativ Lösungn in hil- und sozialpädagogischn Kontxtn (Kus 68) Oktob 2014 Bwgungsvsthn: Einfühung in di Psychomotoisch Pioitätn- und Tloanalys (Kus 48) Nus diagnostischs Vfahn im Fühbich: Fühknnung ntwicklungsgfähdt Kind von 0 6 Jahn FgK 0 6 (Kus 51.1) D Rdflusskompass: Bst Pactic zu Idntifikation von bginnndm Stottn (Kus 27) Novmb 2014 D Atm als Tüöffn: Einfühung in di ssoucnointit Atmabit nach Pof. I. Middndof (Kus 36) Gspächsfühung und Batung: Was wikt in schwiign Situationn? (Kus 71) Wokshop «Gutn Apptit»: Essn und Tinkn mit Mnschn mit schw Mhfachbhindung (Kus 45) Intgativ Didaktik an d Obstuf: Glingnsfakton und Bispil (Kus 64) Handling und Tansf im hilpädagogischn Schulalltag am Bispil Kind mit Cbalpasn (Kus 40) Schulisch Födung von Kindn und Jugndlichn mit Aspg Syndom (Kus 58) Lnn und Bwgung: Bwgung, in kindgchts Mittl als Wg zum Lnn (Kus 37) Onlinkus (ohn Päsnztag) Nuowissnschaftn und Hilpädagogik (Kus 83) 1 1 d Hilpädagogik (Kus 84) Infomationn und in kostnloss Tstmodul findn Si unt Anmldung Kusdatn, Dtailpogamm und Anmldung, sowi all witn Kus, findn Si unt HfH-Witbildungsplan Mit dm Plan suchn Si ganz gzilt nach dm fü Si passndn Angbot, zum Bispil nach inm Thma od in Zilgupp, inm Datum od nach inm Fomat: Bstllung Witbildungspogamm 2015 Im Oktob schint das nu Pogamm fü Gn könnn Si s jtzt schon bstlln üb dn Bich Witbildung und Zusatzausbildungn p wfd@hfh.ch od p Tlfon: Ringvolsung am 24. Juni 2014 Lohnt sich Logopädi? Wiksamkit in Foschung und Paxis Susann Kmp Pti und Jügn Kohl (bid HfH) nhmn di Logopädi ins Visi. HfH, ab 18:00 Uh. Tagung am 20. Sptmb 2014 Hilpädagogik und Nuowissnschaftn im Dialog D Blick ins Ghin zigt, wi Kind und Jugndlich fühln, dnkn und handln und wo ih unntdcktn Rssoucn lign. Ringvolsung am 24. Sptmb 2014 Wiksamkit von Thapin Pof. D. md. Oska Jnni, Kindspital Züich, fit üb Studin und mthodisch Standads anhand von Bispiln. Ab 18:00 Uh. Studininfomation am 5. Novmb 2014 Infomationstag Maststudingang Sondpädagogik Dozind d HfH infomin üb das Studium d Sondpädagogik mit dn Vtifungsichtungn Schulisch Hilpädagogik und Hilpädagogisch Fühzihung. An d HfH, von 15:00 bis 17:00 Uh. Studininfomation am 12. Novmb 2014 Infomationstag Bachlostudingäng Dozind d HfH infomin üb das Studium d Logopädi, Psychomotoikthapi und ds Gbädnspachdolmtschns. An d HfH, von 15:00 bis 17:00 Uh. Tagung am 15. Novmb 2014 Dmotivit Lnnd: Was könnn wi tun? Di Tagung vmittlt thotisch Hintgünd zu Lnmotivation, zigt konkt Intvntionsmöglichkitn fü di Paxis auf und infomit daüb, wi di Lnmotivation im Schulalltag gstäkt wdn kann. Ringvolsung am 26. Novmb 2014 Wiksam Hilpädagogisch Fühzihung und Btuung? Chistina Koch (HfH), Pof. D. Anda Lanfanchi (HfH) und D. Anda Bugn Woffay (Univsität Fiboug) fin zum Thma Wiksamkit in d HFE. In d Aula 100 von 18:00 bis 19:00 Uh. hilpädagogik aktull Magazin d Intkantonaln Hochschul fü Hilpädagogik Züich, ISSN Exmpla Auflag Eschinungswis Jwils Mäz, Juni und Novmb Hausgb Intkantonal Hochschul fü Hilpädagogik Schaffhausstass 239 Postfach 5850 CH-8050 Züich Tlfon +41 (0) Vantwotlich Pof. D. Us Stass In Fost Konzpt Rdaktion Sabin Hüttch (Rdaktionslitung), D. Las Moh Auton und Autoinnn dis Ausgab Lic. phil. Magatha Floin, M. A. Yvonn Kunz, D. phil. Matin Vntz Gstaltung Bodaa GmbH, Fotogafi Gabi Vogt, (S. 1, 4, 5, 7), Po Juvntut (S. 2), Istockphoto (S. 6), Pasns-Film (S. 8) Duck Pt Ghing AG, Hinwis Wgn d bssn Lsbakit vwndn wi gschlchtsnutal Bzichnungn od abwchslnd di wiblich und männlich Fom. Abonnmnt Ein Abo von «hilpädagogik aktull» bstlln Si kostnlos üb od daktion@hfh.ch. Di nächst Ausgab von «hilpädagogik aktull» schint im Novmb Filmtipp: Viln Dank fü Nichts Valntin ist nach inm Snowboadunfall quschnittglähmt und auf dn Rollstuhl angwisn. Ein Katastoph fü ihn und nun noch in Bhindtn-Thatpojkt! Pflgin Mia, lid mit fstm Fund, ist d inzig Lichtblick. Lukas und Titus, bid wgn zbal Lähmungn im Elktoollstuhl, hlfn dm fustitn Valntin, inn abntulichn Plan umzustzn Fü Pof. D. Susann Schib (HfH) in «Must hav sn»-film: «Es ght um Gundfagn d Ehlichkit: Sin od Nichtsin? Enstnhmn von Mnschn mit Bhindungn und schwt Kommunikation in alln Facttn? Auch wnn si Eklpakt od kin Opf schundn Vfüh sind? Ein Film mit Tifgang, ght an di Schmzgnz und wiblt di zntaln Fagn von Mnschn mit und ohn Bhindungn schonungslos und iwitzig auf.» Di Gnzn von Fiktion und Ralität vschwimmn. Bsonds glungn: d Tankstllnübfall und di fulminant Thatauffühung. Komödi, CH/I, 2013, von Stfan Hillband und Oliv Paulus. Mit Jol Basman (Valntin), Nikki Rappl (Lukas), Bastian Wubs (Titus) und Anna Untbg (Mia). 95 Min., FSK 6. Ab 26. Juni im Kino. Wit Infomationn, u. a. zu Schulvostllungn, unt

Staatlich geprüfter Techniker

Staatlich geprüfter Techniker uszug aus dm Lnmatial Fotbildungslhgang Staatlich gpüft Tchnik uszug aus dm Lnmatial sstchnik (uszüg) D-Tchnikum ssn /.daa-tchnikum.d, Infolin: 0201 83 16 510 Gundlagn zu ustung u. Intptation von sstn

Mehr

C t S f. E r F g. H u C s. U p H q. L b A j. S x T n. j c g s. n v R H. r f T a. e a I o. y g W i o o L e c a B i o n e n. v I u m b M x H c x z

C t S f. E r F g. H u C s. U p H q. L b A j. S x T n. j c g s. n v R H. r f T a. e a I o. y g W i o o L e c a B i o n e n. v I u m b M x H c x z y g W i o o L c a B i o n n a I o E a f i E s l t f n v R H v I u m b M x H c x z S x T n T w Z E h V n u i C t S f p F o E R K o y a l H u C s t A V U K g K U p H q h D x G f U s q f y g L b A j w E u

Mehr

Optimale Absicherung. für gesetzlich Versicherte. Betriebliche Krankenversicherung. f ü r M it. Je tz t ex

Optimale Absicherung. für gesetzlich Versicherte. Betriebliche Krankenversicherung. f ü r M it. Je tz t ex Optimal Absichung fü gstzlich Vsicht Btiblich Kanknvsichung o t il g ba V U n s c h l a a b it!! f ü M it s ic h n k lu s iv J tz t x io K o n d it n n Btiblich Kanknvsichung Kanknzusatzvsichungn fü gstzlich

Mehr

Kunstdrucke im Linolschnitt

Kunstdrucke im Linolschnitt Kunstduck im Linolschnitt Di Malschul auf dn Innnsitn und vil wit kativ Idn findn Si in Min Kativ-Atli (Ausgab KT 55). www.shop.oz-vlag.d. Vil wit Idn unt www.fco.d hobbygoss El GmbH Goß Ahlmühl 10 76865

Mehr

I. Haushaltslage der NRW-Kommunen

I. Haushaltslage der NRW-Kommunen P s s g sp äc hmi t s p a n, u m n mi t u KaiAb uszat Sp chf ükommunal s m i al b Li ag Landt Kommunal f i nanz n f dpf akt i onn w. d I. Haushaltslag d NRW-Kommunn Haushaltslag d NRW-Kommunn damatisch.

Mehr

Ein herzliches Grüß Gott in Memmelsdorf! www.drei-kronen.de

Ein herzliches Grüß Gott in Memmelsdorf! www.drei-kronen.de Ein hzlichs Güß Gott in Mmmlsdof! www.di-konn.d Güß Gott! In Fankn stht das bst Witshaus imm ggnüb d Kich. So wi auch uns Bauigasthof: Di Di Konn bfindn sich sit mh als 555 Jahn ggnüb dm Mmmlsdof Gottshaus.

Mehr

Ohne Sparkasse fehlt was: * Ihr Immobilienpartner. Für Verkäufer.

Ohne Sparkasse fehlt was: * Ihr Immobilienpartner. Für Verkäufer. Ohn Spakass fht was: * Ih Immobiinpatn. Fü Vkäuf. Bid MASSGESCHNEIDERT: UNSER SERVICE FÜR IMMOBILIEN-VERKÄUFER! In dn vgangnn fünf Jahn habn wi und 900 Immobiin vmittt. Di Spakass Zonab ist damit d gößt

Mehr

KVP Der kontinuierliche Verbesserungsprozess

KVP Der kontinuierliche Verbesserungsprozess KVP D kontinuilich Vbungpoz KVP Un Zil Qualitätbwutin höhn Di Qualität tändig vbn, um daüb in noch höh Kundnbindung/-zufidnhit zu ichn. Motivation tign Di Motivation und Zufidnhit un Mitabit tign, um ich

Mehr

Gegeben sei eine elektromagnetische Welle mit Ausbreitung in z-richtung und einer Amplitude in x-richtung:

Gegeben sei eine elektromagnetische Welle mit Ausbreitung in z-richtung und einer Amplitude in x-richtung: 38. Polaisation 38.1. Einfühung Ggbn si in lktomagntisch Wll mit Ausbitung in z-richtung und in Amplitud in x-richtung: E = E 0 i 0 i... Einhitsvkto in x-richtung Di vollständig mathmatisch Bschibung unt

Mehr

2.2 Multiplizieren von Brüchen

2.2 Multiplizieren von Brüchen ! 2.2 Multiplizin von Büchn Ein Rzpt fü Hftig fodt 1 Lit Milch. Man nimmt di halb Rzptmng. Wi vil Lit Milch 1 l 1000 sind fodlich? 1 / 2 w 1 / 2 w 3 / 4 l 1 / 2 l 1 / 4 l 750 500 250 w 1 / 2 l Ein Hftigzpt

Mehr

Heizlastberechnung Seite 1 von 5. Erläuterung der Tabellenspalten in den Heizlast-Tabellen nach DIN EN 12831

Heizlastberechnung Seite 1 von 5. Erläuterung der Tabellenspalten in den Heizlast-Tabellen nach DIN EN 12831 Hizlastbrchnung Sit 1 von 5 Erläutrung dr Tabllnspaltn in dn Hizlast-Tablln nach DIN EN 12831 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 3x4x5 6-7 12 + 13 8 x 11 x 14 15 x Θ Orintirung Bautil Anzahl Brit Läng

Mehr

Übersicht EUROWINGS VERSICHERUNGSSCHUTZ. Leistungsbestandteile im Überblick. Hinweise im Schadenfall:

Übersicht EUROWINGS VERSICHERUNGSSCHUTZ. Leistungsbestandteile im Überblick. Hinweise im Schadenfall: Übrsicht EUROWINGS VERSICHERUNGSSCHUTZ Si intrssirn sich für in HansMrkur Risvrsichrung in gut Wahl! Listungsbstandtil im Übrblick BasicPaktschutz Bstandtil Ihrr Risvrsichrung: BasicSmartRücktrittsschutz

Mehr

e n e a Chancenzuschaf

e n e a Chancenzuschaf s p a n, um n uch Sp a n, u m n u Chancnzuschaf f n m i al b Li ag Landt Konsol i di ungsst at gi dfdplandt agsf akt i on 2013bi s2017 f dpf akt i onn w. d 2013 2014 2015 2016 2017 in Mio. Euo 1. Mhinnahmn

Mehr

Wir bewegen Sie! www.fun-sports.ch

Wir bewegen Sie! www.fun-sports.ch S o m m W i n t W stckt hint Fun n Spots Inhalt Somm Spot- und Plauschwoch Italin Spotlichs Wochnnd fü Snion Usula Roth Spotlhin, Aqua Fit-Instuktoin, Sttching-Instuktoin, Nodic Walking- Instuktoin SNO,

Mehr

Vorschlag des Pädagogischen Beirats für IKT Angelegenheiten im SSR für Wien zur Umsetzung der "Digitalen Kompetenzen" am Ende der Grundstufe II

Vorschlag des Pädagogischen Beirats für IKT Angelegenheiten im SSR für Wien zur Umsetzung der Digitalen Kompetenzen am Ende der Grundstufe II Vorschlag ds Pädagogischn Birats für IKT Anglgnhitn im SSR für Win zur Umstzung dr "Digitaln Komptnzn" am End dr Grundstuf II Dis Komptnzlist ntstand untr Vrwndung dr "Digitaln Komptnzn für di 8. Schulstuf"

Mehr

mann, Martin Krizischke, Peter Lennartz, Dr. Sebastian Muschter, Stephanie Nolte, Inger

mann, Martin Krizischke, Peter Lennartz, Dr. Sebastian Muschter, Stephanie Nolte, Inger Pkll Uhzi: O: Anwsnd: Ausschussmiglid: a n m a c h 17.00 19.00 Uh c d IHK Blin, Mndlsshn-Saal 0 2 P k Knsiuind Sizung IHK-Ausschuss Digial Wischaf am Dnnsag, 15.05.2014 Sinan Aslan, Ansga Baums, D. Ralf

Mehr

BÜROZENTRUM FALKENBRUNNEN. Chemnitzer-Str. 48, 48a, 48b, 50 / Würzburger Str. 35 01187 Dresden

BÜROZENTRUM FALKENBRUNNEN. Chemnitzer-Str. 48, 48a, 48b, 50 / Würzburger Str. 35 01187 Dresden BÜROZENTRUM FALKENBRUNNEN Chmnitz-. 48, 48a, 48b, 50 / Wüzbug. 35 01187 Dsdn OBJEKT OBJEKT INDIVIDUELLES UND GROSSZÜGIGES BÜRO- UND EINZELHANDELS-ENSEMBLE Das Büozntum Falknbunnn bitt modn und funk- nn

Mehr

Statistik. Absolute, relative, prozentuelle und kumulative Häufigkeit

Statistik. Absolute, relative, prozentuelle und kumulative Häufigkeit H Statistik Absout, ativ, pozntu und kumuativ I4 / H, H, H, H4 / K a) Von dn 4 Schüinnn und Schün kommn 4 zu Fuß in di Schu, 6 wdn von dn Etn gbacht, 4 kommn mit dm Schubus. St disn Sachvhat in in Tab

Mehr

25. Mai KOMMUNAL WAHLEN. Es ist an der Zeit. Kandidierende und Programm der SPD zur Kommunalwahl 2014.

25. Mai KOMMUNAL WAHLEN. Es ist an der Zeit. Kandidierende und Programm der SPD zur Kommunalwahl 2014. 25. Mai KOMMUNAL WAHLEN Es ist an d Zit. Kandidind und Pogamm d SPD zu Kommunalwahl 2014. Es ist an d Zit, Plauns Zukunft gminsam zu gstaltn. Dafü wolln wi abitn: mit Lidnschaft, Übzugung, Tamgist und

Mehr

LEISTUNGSPROFIL F.EE INFORMATIK + SYSTEME FIRMENPORTRÄT F.EE INFORMATIK + SYSTEME DAS SYSTEMHAUS DER F.EE-FIRMENGRUPPE

LEISTUNGSPROFIL F.EE INFORMATIK + SYSTEME FIRMENPORTRÄT F.EE INFORMATIK + SYSTEME DAS SYSTEMHAUS DER F.EE-FIRMENGRUPPE 04/2013 FIRMENPORTRÄT F.EE INFORMATIK + SYSTEME DAS SYSTEMHAUS DER F.EE-FIRMENGRUPPE LEISTUNGEN UND PRODUKTE ANFAHRT AUGEN UNSERER KUNDEN Clint- / Svlösungn Fax- und Mail-Systm Ka tz d o Industistaß 6

Mehr

Mathematik Name: Lösungsvorschlag Nr.6 K2 Punkte: /30 Note: Schnitt:

Mathematik Name: Lösungsvorschlag Nr.6 K2 Punkte: /30 Note: Schnitt: Pflichttil (twa 40 min) Ohn Taschnchn und ohn Fomlsammlung (Dis Til muss mit dn Lösungn abggbn sin, h d GTR und di Fomalsammlung vwndt wdn düfn.) Aufgab 1: [P] Bildn Si di st Ablitung d Funktion 1 f ()

Mehr

Zeltlager Baierz agen 1 Jahr in 14 T tick...tack

Zeltlager Baierz agen 1 Jahr in 14 T tick...tack z ai B g Zltla 1 Jah n g a T in 14 tick...tack Inhaltsvzichnis 1. Dckblatt 19. Spndn 2. Inhaltsvzichnis 20. Anschift ds Zltlags 3. Eltnabnd 21. Tmin auf inn Blick 4. Wi üb uns! 22. So findn Si uns! 5. Tagsablauf

Mehr

VBS kompakt. aus dem Inhalt. Liebe Leserin, lieber Leser, VBS Intern. VBS Sparen. VBS Service. VBS Reisen

VBS kompakt. aus dem Inhalt. Liebe Leserin, lieber Leser, VBS Intern. VBS Sparen. VBS Service. VBS Reisen 2 2015 VBS kompakt Infomationn fü di Mitglid d Volks- Bau- und Spavin Fankfut am Main G Lib Lsin, lib Ls, di Nachfag nach bzahlbam Wohnaum ist ins d Top- Thmn. Laut aktulln Schätzungn fhln in Dutschland

Mehr

Kontaktlinsen Sehminare Visualtraining. Die neue Dimension des Sehens

Kontaktlinsen Sehminare Visualtraining. Die neue Dimension des Sehens Kontaktlinsn Shminar Visualtraining Di nu Dimnsion ds Shns Willkommn in dn Shräumn Erlbn Si in nu Dimnsion ds Shns. Mit dn Shräumn rwitrn wir unsr Angbot rund um das Aug bträchtlich. Wir bitn anspruchsvolln

Mehr

Wie in der letzten Vorlesung besprochen, ergibt die Differenz zwischen den Standardbildungsenthalpien

Wie in der letzten Vorlesung besprochen, ergibt die Differenz zwischen den Standardbildungsenthalpien Vorlsung 0 Spnnungsnrgi dr Cyclolkn Wi in dr ltztn Vorlsung bsprochn, rgibt di Diffrnz zwischn dn Stndrdbildungsnthlpin dr Cyclolkn C n n und dm n-fchn Bitrg für di C - Gruppn [n (-0.) kj mol - ] di Ringspnnung.

Mehr

Kryptologie am Voyage 200

Kryptologie am Voyage 200 Mag. Michal Schnidr, Krypologi am Voyag200 Khvnhüllrgymn. Linz Krypologi am Voyag 200 Sinn dr Vrschlüsslung is s, inn Tx (Klarx) so zu vrändrn, dass nur in auorisirr Empfängr in dr Lag is, dn Klarx zu

Mehr

N e w s l e t t e r. Die Kita informiert Oktober 2013. Die Hortis berichten

N e w s l e t t e r. Die Kita informiert Oktober 2013. Die Hortis berichten Di Kia infomi Okob 2013 Di Hoi bichn W gabi ha, daf auch auuhn! Wi Hoi fun un üb di Hbfin. Wi buchn oz akm Rgn di A Faani. Bingn dn Rhn, Zign und Widchinn ca.15 kg Eichn und Kaanin mi. Bim Wign habn i

Mehr

Privat Tarif Plus Aktion

Privat Tarif Plus Aktion Pivat Taif Plus Aktion Stand: 06. Mäz 2005 - Kin Gundgbüh! - Nu 9,95 Mindstumsatz! Di vollständign Taifinfomationn zu dis Aktion haltn Si bi Ihm mobildiscount.d Fachhändl bzw. onlin unt www.mobildiscount.d.

Mehr

Kondensator an Gleichspannung

Kondensator an Gleichspannung Musrlösung Übungsbla Elkrochnisch Grundlagn, WS / Musrlösung Übungsbla 2 Prof. aiingr / ammr sprchung: 6..2 ufgab Spul an Glichspannung Ggbn is di Schalung nach bb. -. Di Spannung bräg V. Di Spul ha di

Mehr

Mitteilung des Senats vom 1. November 2005

Mitteilung des Senats vom 1. November 2005 BREMISCHE BÜRGERSCHAFT Landtag 16. Wahlpiod Ducksach 16/793 (zu Ds. 16/698) 01. 11. 05 Mittilung ds Snats vom 1. Novmb 2005 E-Govnmnt in Bmn und Bmhavn Di Faktionn d CDU und d SPD habn unt Ducksach 16/698

Mehr

WEGEN Umbau. Renovierung des letzten Teilstücks der Herbesthaler Straße. Auch mit Baustelle ohne Probleme in die Eupener Innenstadt! Wir für Eupen!

WEGEN Umbau. Renovierung des letzten Teilstücks der Herbesthaler Straße. Auch mit Baustelle ohne Probleme in die Eupener Innenstadt! Wir für Eupen! Wir für Eupn! WEGEN Umbau... göffnt! Wir für Eupn! Wir für Eupn! Auch mit Baustll ohn Problm in di Eupnr Innnstadt! Rnovirung ds ltztn Tilstücks dr Lib Bürgrinnn und Bürgr, wir möchtn Si informirn, dass

Mehr

Elektrizität hat wie keine andere technische Errungenschaft Berlin geprägt.

Elektrizität hat wie keine andere technische Errungenschaft Berlin geprägt. 130 Jah Engi fü Von 1884 bis hut Elktizität hat wi kin and tchnisch Eungnschaft gpägt. Am 8. Mai 1884 wud di Aktingsllschaft Städtisch Elkticitäts-Wk ggündt. In dn daauffolgndn 130 Jahn lbt di Stadt inn

Mehr

Bürger-Energie für Schwalm-Eder. Bürger-Energie für Schwalm-Eder! Die FAIR-Merkmale der kbg! Leben. Sparen. Dabeisein. Einfach fair. h c.

Bürger-Energie für Schwalm-Eder. Bürger-Energie für Schwalm-Eder! Die FAIR-Merkmale der kbg! Leben. Sparen. Dabeisein. Einfach fair. h c. Di FAIR-Mrkmal dr kbg! Bürgr-Enrgi für Schwalm-Edr! Unsr Stromtarif transparnt, günstig, fair! Di kbg ist in in dr Rgion sit 1920 vrwurzlt Gnossnschaft mit übr 1.400 Mitglidrn und in ihrm Wirkn fri von

Mehr

Finanzierung und Förderung von energetischen Maßnahmen für Wohnungseigentümergemeinschaften

Finanzierung und Förderung von energetischen Maßnahmen für Wohnungseigentümergemeinschaften Finanzirung und Fördrung von nrgtischn Maßnahmn für Wohnungsigntümrgminschaftn Rainr Hörl Litr Vrtribsmanagmnt Aktivgschäft Anton Kasak Firmnkundn Zntral Sondrfinanzirungn Sit 1 Finanzirung und Fördrung

Mehr

EBA. Schlussprüfung 2010. Punkte. Kandidatennummer. Name. Vorname. Datum der Prüfung. Punkte und Bewertung Erreichte Punkte / Maximum.

EBA. Schlussprüfung 2010. Punkte. Kandidatennummer. Name. Vorname. Datum der Prüfung. Punkte und Bewertung Erreichte Punkte / Maximum. Schlussprüfung 2010 büroassistntin und büroassistnt Schulischs Qualifikationsvrfahrn 1 EBA information kommunikation IKA administration Sri 2/2 Kandidatnnummr Nam Vornam Datum dr Prüfung und Bwrtung Erricht

Mehr

Die günstige Alternative zur Kartenzahlung. Sicheres Mobile Payment. Informationen für kesh-partner. k sh. smart bezahlen

Die günstige Alternative zur Kartenzahlung. Sicheres Mobile Payment. Informationen für kesh-partner. k sh. smart bezahlen Di günstig Altrnativ zur Kartnzahlung Sichrs Mobil Paymnt Informationn für ksh-partnr k sh Bargldlos. Schnll. Sichr. Was ist ksh? ksh ist in Smartphon-basirts Bzahlsystm dr biw Bank für Invstmnts und Wrtpapir

Mehr

Auslegeschrift 23 20 751

Auslegeschrift 23 20 751 Int. CI.2: 09) BUNDESREPUBLIK DEUTSCHLAND DEUTSCHES PATENTAMT G 0 1 K 7 / 0 0 G 01 K 7/30 G 01 K 7/02 f fi \ 1 c r Auslgschrift 23 20 751 Aktnzichn: P23 20 751.4-52 Anmldtag: 25. 4.73 Offnlgungstag: 14.

Mehr

Marken-Highlights für Ihr Zuhause

Marken-Highlights für Ihr Zuhause ...uns MARKEN-MÖBEL und uns BESTEN PREISE SIE übzugn wdn!!! Makn-Highlights fü Ih Zuhaus Modn Eckganitu Zo mit Rücknvstllung und Canapschluss (ca. Maß 316 x 184 cm) lädt hi zu gmütlichn Stundn in. Ggn

Mehr

Ohne Sparkasse fehlt was: * Ihr Immobilienpartner. Für Käufer.

Ohne Sparkasse fehlt was: * Ihr Immobilienpartner. Für Käufer. Ohn Spakass fht was: * Ih Immobnpatn. Fü Käuf. UMFASSEND: UNSER SERVICE FÜR IMMOBILIEN-KÄUFER! In dn vgangnn fünf Jahn habn w und 900 Immobn an zufdn Käuf vmttt. D Spakass Zonab st damt d gößt Immobnvmtt

Mehr

schulschriften www.schulschriften.de Inhalt

schulschriften www.schulschriften.de Inhalt Schriftn Spzial 2010 schulschriftn i S n l Erstl n i d m s t h c i r r t n U i g n n t f i r h c S n d mit! n h c i z k i f a und Gr Inhalt Druckschriftn Schribschriftn Mathmatik - Fonts Pädagogisch -

Mehr

Das Ziel ist das Ziel

Das Ziel ist das Ziel l tn-wc Tl 2 Das Zl st das Zl (c) 2013 Kathrn Pohnk/ tn-wcl - Slbst-Coachng & Mhr / Das Zl st das Zl / 1 l tn-wc Inhalt Tl 1 1. Enltung 2. Im Rückwärtsgang 3. Schrtt 1 Tl 2 1. Prsonal-Kanban - was st dnn

Mehr

DOWNLOAD. Ganz einfache Alltagstexte lesen und verstehen 1. Familie Schmidt. Ganz einfache Alltagstexte lesen und verstehen

DOWNLOAD. Ganz einfache Alltagstexte lesen und verstehen 1. Familie Schmidt. Ganz einfache Alltagstexte lesen und verstehen DOWNLOAD Babaa Jaglaz, Gog Bmmlin Ganz infach Alltagstxt lsn und vsthn 1 Bgdof Untichtsidn 5 10 Klass Downloadauszug aus dm Oiginaltitl: Dutsch als Zwitspach Babaa Jaglaz, Gog Bmmlin Dutsch als Zwitspach

Mehr

[design-remise.ch] 12./13./14. Nov. 2010, Lokremise Wil

[design-remise.ch] 12./13./14. Nov. 2010, Lokremise Wil [dsign-rmis.ch] 12./13./14. Nov. 2010, Lokrmis Wil Wir frun uns auf Ihrn Bsuch! Editorial Willkommn in dr dsign-rmis. Wir machn Dampf! Damals ruhtn sich Lokomotivn aus, hut insznirt Späti Wohnkultur in

Mehr

Durchführungsbestimmungen zum Großen Wiener Faschingsumzug 2016

Durchführungsbestimmungen zum Großen Wiener Faschingsumzug 2016 An l äs s l i c h 2 5 0J a h r Wi n rpr a t r! Großr Faschingsumzugs 2016 im Winr Pratr Lib Frund ds Großn Faschingsumzugs 2016 im Winr Pratr! Es ist mir in bsondr Frud, Euch di Ausschribungsuntrlagn zum

Mehr

Makroökonomie I/Grundlagen der Makroökonomie

Makroökonomie I/Grundlagen der Makroökonomie Makroökonomi I/Grundzüg dr Makroökonomi Pag 1 1 Makroökonomi I/Grundlagn dr Makroökonomi Kapitl 14 Erwartungn: Di Grundlagn Güntr W. Bck 1 Makroökonomi I/Grundzüg dr Makroökonomi Pag 2 2 Übrblick Nominal-

Mehr

Die günstige Alternative zur Kartenzahlung. Sicheres Mobile Payment. Informationen für kesh-partner. k sh. smart bezahlen

Die günstige Alternative zur Kartenzahlung. Sicheres Mobile Payment. Informationen für kesh-partner. k sh. smart bezahlen Di günstig Altrnativ zur Kartnzahlung Sichrs Mobil Paymnt Informationn für ksh-partnr k sh smart bzahln Bargldlos. Schnll. Sichr. Was ist ksh? ksh ist in Smartphon-basirts Bzahlsystm dr biw Bank für Invstmnts

Mehr

Makroökonomie I/Grundlagen der Makroökonomie

Makroökonomie I/Grundlagen der Makroökonomie Makroökonomi I/Grundzüg dr Makroökonomi Pag Makroökonomi I/Grundlagn dr Makroökonomi Kapitl 5 Finanzmärkt und Erwartungn Güntr W. Bck Makroökonomi I/Grundzüg dr Makroökonomi Pag 2 2 Übrblick Kurs und Rnditn

Mehr

EBA SERIE 2/2 INFORMATION KOMMUNIKATION IKA ADMINISTRATION SCHULISCHES QUALIFIKATIONSVERFAHREN SCHLUSSPRÜFUNG 2012 BÜROASSISTENTIN UND BÜROASSISTENT

EBA SERIE 2/2 INFORMATION KOMMUNIKATION IKA ADMINISTRATION SCHULISCHES QUALIFIKATIONSVERFAHREN SCHLUSSPRÜFUNG 2012 BÜROASSISTENTIN UND BÜROASSISTENT SCHLUSSPRÜFUNG 2012 BÜROASSISTENTIN UND BÜROASSISTENT SCHULISCHES QUALIFIKATIONSVERFAHREN 1 EBA INFORMATION KOMMUNIKATION IKA ADMINISTRATION SERIE 2/2 Kandidatnnummr Nam Vornam Datum dr Prüfung PUNKTE

Mehr

Agile Innovation Patterns

Agile Innovation Patterns Th Ail Innoaion Gam Puin h wok in wokshop - Ails Anfodunmanam mi Soy Map und Lan Pojc Canas Ail Innoaion Pans Puin h wok in wokshop - Ails Anfodunmanam mi Soy Map und Lan Poduc Canas Til Zil Rchch & Insihs

Mehr

Analysen und Ergebnisse der Qualifizierungsberater im III. Quartal 2010

Analysen und Ergebnisse der Qualifizierungsberater im III. Quartal 2010 Analysn d Egbniss d Qualifizigsbat im III. Quatal 2 III. Quatal 2 Batgn d Analysn d Qualifizigsbat Im 3. Quatal ds Jahs 2 wudn 83 Btib bzw. Untnhmn batn. In 38 Untnhmn wud in Qualifizigsbdaf fü.3 Mitabit

Mehr

TI II. Sommersemester 2008 Prof. Dr. Mesut Güneş 5. Exercise with Solutions

TI II. Sommersemester 2008 Prof. Dr. Mesut Güneş 5. Exercise with Solutions Distributd mbddd 5. Exrcis with olutions Problm 1: Glitkomma-Darstllung (2+2+2+2+2+2=12) Ghn i bi dr binärn Glitkommadarstllung von 2-Byt großn Zahln aus. Dr Charaktristik sthn 4 Bit zur Vrfügung, dr Mantiss

Mehr

19. Bauteilsicherheit

19. Bauteilsicherheit 9. Bautilsichrhit Ein wsntlich Aufgab dr Ingniurpraxis ist s, Bautil, di infolg dr äußrn Blastung inm allgminn Spannungs- und Vrformungszustand untrlign, so zu dimnsionirn, dass s währnd dr gsamtn Btribszit

Mehr

Grundwissen Gletschertouren

Grundwissen Gletschertouren Gundwissn Glschoun Gundwissn Glschoun 1 Inhal 1. Ausüsung... 4 1.1. Sil 4 1.2. Ansilgu - Hüfgu 4 1.3. Kaabin 5 1.4. Schlingn 5 1.5. Eisschaubn 5 1.6. Hlm 5 1.7. Sigisn 5 1.8. Pickl 6 2. Knon... 6 2.1.

Mehr

on track Perspektiven in Landtechnik und Agribusiness Herbst/Winter Student 23 Jahre TU Braunschweig Landtechnik 8. Semester

on track Perspektiven in Landtechnik und Agribusiness Herbst/Winter Student 23 Jahre TU Braunschweig Landtechnik 8. Semester on track 2 Prspktivn in Landtchnik und Agribusinss Hrbst/Wintr Studnt 24 Jahr FH Köln Maschinnbau 6. Smstr 2011 Studnt 23 Jahr TU Braunschwig Landtchnik 8. Smstr Studntin 22 Jahr FH Osnabrück Landwirtschaft

Mehr

Nützliche Tastenkombinationen

Nützliche Tastenkombinationen Nützlich Tastnkombinationn Nützlich Tastnkombinationn Nutzn von Tastnkombinationn Tastnkombinationn könnn Si vrwnn, um Winows 10 schnllr zu binn. Wichtig Systmprogramm zigt Winows 10 an, wnn Si rückn.

Mehr

Führungskräfteentwicklung als Anleitung zur Übernahme von Verantwortung

Führungskräfteentwicklung als Anleitung zur Übernahme von Verantwortung Ladsschulamt ud Lhkäftakadmi Fühugsakadmi Fühugskäfttwicklug als Alitug zu Übahm v Vatwtug Wi müss wi us als Fühugskäft twickl, um vatwtlich hadl zu kö?? Gsllschaft zu Födug ädaggisch Fschug 2. Mai 2013

Mehr

Quick-Guide für das Aktienregister

Quick-Guide für das Aktienregister Quick-Guid für das Aktinrgistr pord by i ag, spritnbach sitzrland.i.ch/aktinrgistr Quick-Guid Sit 2 von 7 So stign Si in Nach dm Si auf dr Hompag von.aktinrgistr.li auf das Flash-Intro gklickt habn, rschint

Mehr

EBA. Schlussprüfung 2010. Punkte. Kandidatennummer. Name. Vorname. Datum der Prüfung. Punkte und Bewertung Erreichte Punkte / Maximum.

EBA. Schlussprüfung 2010. Punkte. Kandidatennummer. Name. Vorname. Datum der Prüfung. Punkte und Bewertung Erreichte Punkte / Maximum. Schlussprüfung 2010 büroassistntin und büroassistnt Schulischs Qualifikationsvrfahrn 1 EBA information kommunikation IKA administration Sri 1/2 Kandidatnnummr Nam Vornam Datum dr Prüfung und Bwrtung Erricht

Mehr

BBSU UNTERNEHMER-SEMINARE. Baden-Baden - Sylt - Hamburg - Dresden. st 20. Herbst 2013. - für Familienunternehmen - * seit 25 Jahren

BBSU UNTERNEHMER-SEMINARE. Baden-Baden - Sylt - Hamburg - Dresden. st 20. Herbst 2013. - für Familienunternehmen - * seit 25 Jahren BADEN-BADEN BBSU UNTERNEHMER-SEMINARE * - fü Familinuntnmn - Badn-Badn - Sylt - Hambug - Dsdn st 20 b Hbst 2013 13: 013! nkt 20 u p ndt 2 w g n c u S lt / sta n! Aktull folgg it nutz i Nac l: Stufi s Vmögns.

Mehr

Zahnarztangst? Wege zum entspannten Zahnarztbesuch. Mit einer von Marc A. Pletzer konzipierten und gesprochenen Trance. Bearbeitet von Lea Höfel

Zahnarztangst? Wege zum entspannten Zahnarztbesuch. Mit einer von Marc A. Pletzer konzipierten und gesprochenen Trance. Bearbeitet von Lea Höfel Zahnaztangst? Wege zum entspannten Zahnaztbesuch. Mit eine von Mac A. Pletze konzipieten und gespochenen Tance Beabeitet von Lea Höfel 1. Auflage 2012. Taschenbuch. 136 S. Papeback ISBN 978 3 7945 2870

Mehr

Unterrichtsmaterialien in digitaler und in gedruckter Form. Auszug aus: Das kalte Herz - Lektürebegleiter. Das komplette Material finden Sie hier:

Unterrichtsmaterialien in digitaler und in gedruckter Form. Auszug aus: Das kalte Herz - Lektürebegleiter. Das komplette Material finden Sie hier: Untrrichtsmatrialin in digitalr und in gdrucktr Form Auszug aus: Das kalt Hrz - Lktürbglitr Das kompltt Matrial findn Si hir: School-Scout.d 6.-12. Schuljahr Wolfgang Wrtnbroch Das kalt Hrz r t i l g b

Mehr

[Arbeitsblatt Trainingszonen]

[Arbeitsblatt Trainingszonen] [Arbitsblatt Trainingszonn] H r z f r q u n z 220 210 200 190 180 170 160 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 RHF spazirn walkn lockrs zügigs MHF Jogging Jogging Gsundhits -brich Rohdatn

Mehr

Die weitere Umsetzung der BaustellV

Die weitere Umsetzung der BaustellV Di witr Umstzung dr BaustllV 7. Erfahrungsaustausch dr Koordinatorn Magdburg, 17. Novmbr 2004 Michal Jägr 1. Vorsitzndr ds Zntralvrbands dr Koordinatorn nach Baustllnvrordnung Dutschlands ZVKD.V. Di witr

Mehr

Vorbereitung. Geometrische Optik. Stefan Schierle. Versuchsdatum: 22. November 2011

Vorbereitung. Geometrische Optik. Stefan Schierle. Versuchsdatum: 22. November 2011 Vorbritung Gomtrisch Optik Stfan Schirl Vrsuchsdatum: 22. Novmbr 20 Inhaltsvrzichnis Einführung 2. Wllnnatur ds Lichts................................. 2.2 Vrschidn Linsn..................................

Mehr

Azuro und die. u t. e h

Azuro und die. u t. e h ANZEIGE o Az Ka Di Höspilsi fü Pfdfans! l i uo Azuo und di! u S ll o v is n im gh C WUF Ein Sommag auf dm Fasannhof. Kai und Clo wolln noch schnll dn Sall ausmisn und dann ab zum S. W IE H ER! F! WAU!

Mehr

INTERNET- UND IT-LÖSUNGEN FÜR GESCHÄFTSKUNDEN Individuelle Produkte und Dienstleistungen

INTERNET- UND IT-LÖSUNGEN FÜR GESCHÄFTSKUNDEN Individuelle Produkte und Dienstleistungen INTERNET- UND IT-LÖSUNGEN FÜR GESCHÄFTSKUNDEN Individull Produkt und Dinstlistunn NICHT THEORIE, SONDERN PRAXIS ntclusiv ist IT mit IQ und Srvic. Unsr Hrzn schlan für Innovation. Unsr Köpf stckn vollr

Mehr

Bildungsbericht. Jugend, Schule, Soziales und kulturelle Bildung

Bildungsbericht. Jugend, Schule, Soziales und kulturelle Bildung Stadt Hall (Saal) 2009 Bildunsbicht Jund, Schul, Sozials und kultull Bildun Familinbichtstattun - 2. Tilbicht Bildun EINLEITUNG Was ist Bildun? 04 Matill Amut und Bildunsamut 04 Unlichhitn und Einschänkunn

Mehr

Elektromagnetische Felder eines bewegten geladenen Drahtes

Elektromagnetische Felder eines bewegten geladenen Drahtes lktomagntisch Wlln Kapitl 16 lktomagntisch Wlln Figu 1. Das adial lktisch Fld, das on inm unndlich langn, gadn, positi gladnn Daht zugt wid. 16.1 Fld ins bwgtn gladnn Dahts Wi habn in Kap. 15.5.1 das lktisch

Mehr

Projekt- und Erlebnistag

Projekt- und Erlebnistag Projkt- und Erlbnistag gsund-r-lbn King & Qun Karott gsund-r-lbn Projkttag Erlbnistag Zilgrupp Grundschuln für Klassnstufn 1-6 Schülr, Lhrr, Erzihr, Eltrn Projktpartnr Schulcatrr Sportvrbänd / -vrin 2

Mehr

BUSINESS COACHING KINESIOLOGIE. NAWI - Naturwissen. w w w.natur w iss en.co.at

BUSINESS COACHING KINESIOLOGIE. NAWI - Naturwissen. w w w.natur w iss en.co.at BUSINESS KINESIOLOGIE COACHING g a n a m!? g w p dama k w yu NAWI - Natuwissn Hu b b g s t a ß 1 A- 5 1 6 2 O b t u m a m S E m a i l : f f i c @ n a t u w i s s n. c. a t T l f n : + 4 3 6 6 4 7 5 0 0

Mehr

EBA SERIE 1/2 INFORMATION KOMMUNIKATION IKA ADMINISTRATION SCHULISCHES QUALIFIKATIONSVERFAHREN SCHLUSSPRÜFUNG 2013 BÜROASSISTENTIN UND BÜROASSISTENT

EBA SERIE 1/2 INFORMATION KOMMUNIKATION IKA ADMINISTRATION SCHULISCHES QUALIFIKATIONSVERFAHREN SCHLUSSPRÜFUNG 2013 BÜROASSISTENTIN UND BÜROASSISTENT SCHLUSSPRÜFUNG 013 BÜROASSISTENTIN UND BÜROASSISTENT SCHULISCHES QUALIFIKATIONSVERFAHREN 1 EBA INFORMATION KOMMUNIKATION IKA ADMINISTRATION SERIE 1/ Kandidatnnummr Nam Vornam Datum dr Prüfung PUNKTE UND

Mehr

Die Hohman-Transferbahn

Die Hohman-Transferbahn Die Hohman-Tansfebahn Wie bingt man einen Satelliten von eine ednahen auf die geostationäe Umlaufbahn? Die Idee: De geingste Enegieaufwand egibt sich, wenn de Satellit den Wechsel de Umlaufbahnen auf eine

Mehr

Controlling im Real Estate Management. Working Paper - Nummer: 6. von Dr. Stefan J. Illmer; in: Finanz und Wirtschaft; 2000; 5. Juli; Seite 33.

Controlling im Real Estate Management. Working Paper - Nummer: 6. von Dr. Stefan J. Illmer; in: Finanz und Wirtschaft; 2000; 5. Juli; Seite 33. Controlling im Ral Estat Managmnt Working Papr - Nummr: 6 2000 von Dr. Stfan J. Illmr; in: Finanz und Wirtschaft; 2000; 5. Juli; Sit 33. Invstmnt Prformanc IIPCIllmr Consulting AG Kontaktadrss Illmr Invstmnt

Mehr

& im Einklang. HUGO-Bergkräuterochsen-Paß

& im Einklang. HUGO-Bergkräuterochsen-Paß HUGO-Bgkäutochs-Paß Hugo-Bgkäutochsflisch Hugo-Bgkäutochs-Wüst Hugo-Bgkäutochsislig (Wlschislig) Hugo-Bgkäutochsblut (blau Potugis) Oigial-Schobmühl-Schapsl (Nuß) Oigial-Bgkäut-Schapsl (Zib) & im Eiklag

Mehr

Fachprüfu. Betonpumpenmaschinist. Flüeliacherweg 7 4806 Wikon 062 752 55 33 Fax: 062 752 55 32 E-Mail: info@stierli-buck.ch

Fachprüfu. Betonpumpenmaschinist. Flüeliacherweg 7 4806 Wikon 062 752 55 33 Fax: 062 752 55 32 E-Mail: info@stierli-buck.ch Fachprüfung Btonpumpnmaschinist CH ist nmaschin tonpump B ton r é b rt à o Qualifizi pomps calcstruzz qualifié d p t is m o in p r ch p Ma to ca ta qualifi Macchinis 1. Mustr 2. Max 5.2018 tum: 20.0 3.

Mehr

SS 2017 Torsten Schreiber

SS 2017 Torsten Schreiber SS 7 ostn Schib 7 D Eukliisch Vktoaum wi uch i i gbilt. Dis sthn fü i i Achsn s Raums un biln in, a si um Einn aufinan sthn un um Ann i Läng ist. Wnn in Ga uch wi Punkt finit wi so hält man im Bich Vkton

Mehr

T= 1. Institut für Technische Informatik http://www.inf.tu-dresden.de/tei/ 30.01.2008 D C D C

T= 1. Institut für Technische Informatik http://www.inf.tu-dresden.de/tei/ 30.01.2008 D C D C nstitut für chnisch nformatik 30.01.2008 nhaltsvrzichnis 1. Aufgab dr iplomarbit 2. Konzpt und Grundidn 3. Entwurf inr modularn Architktur 4. st und Auswrtung 5. Zusammnfassung 6. Ausblick nstitut für

Mehr

Labor Messtechnik Versuch 5 Operationsverstärker

Labor Messtechnik Versuch 5 Operationsverstärker HS oblnz FB Ingnirwsn F Mschinnb Prof. Dr. röbr Lbor Msstchnik rsch 5 Oprtionsvrstärkr Sit von 5 rsch 5: Oprtionsvrstärkr. rschsfb.. Umfng ds rschs Im rsch wrdn folgnd Thmnkris bhndlt: - Nichtinvrtirndr

Mehr

MITTEILUNGSBLATT DER GEMEINDE HEILKLIMATISCHER JAHRESKURORT. Unser neues Gästejournal liegt vor!

MITTEILUNGSBLATT DER GEMEINDE HEILKLIMATISCHER JAHRESKURORT. Unser neues Gästejournal liegt vor! MITTEILUNGSBLATT Amtsblatt dgmind 79682 Todtmoos Hausgb: Bügmistamt Todtmoos DER GEMEINDE Vantwotlich fü dn daktionlln Til: Bügmistin Jantt Fuchs o. V. i. A. Duck und Vlag: Pimo Vlag, Mßkich St. 45, 78333

Mehr

9. Bewegungen geladener Teilchen im homogenen Magnetfeld

9. Bewegungen geladener Teilchen im homogenen Magnetfeld 9. wgungn gladn ilchn i hoognn Magntfld Elkton F = (allgin: = Q ) F F F F ist Zntiptalkaft, das Elkton (allgin: ilchn) bwgt sich i auf in Kisbahn! ( blibt i glich) Magntfld wgn sich Ladungn snkcht zu Magntfld,

Mehr

Das Duell des Jahrzehnts:

Das Duell des Jahrzehnts: Das Dll ds Jahzhnts: W bat di bssn GEGEN Volkswagn? Dynamik kann noch dynamisch sin. i10 EUROPAS NR. 1 ix5 Up XL i0 Sit 00 Polo Polo SUV ix35 Das n i30 Cop. 3 1 0 / t f H s a k c d Sond In Dtschland ntwicklt,

Mehr

Baugenossenschaft Familienheim Bad Säckingen e.g.

Baugenossenschaft Familienheim Bad Säckingen e.g. 02 13 Baugnonchaf Familinhim Bad Säckingn.G. Fidolin Singl nu gchäffühnd Voand 100-jähign Gbuag gfi Dank Fidich Plnbg Nau pu in dn ignn vi Wändn mi Möbln au Maivholz Un Un 3 Baugnonchaf Familinhim Bad

Mehr

Ausgewählte Beispiele zu BIST

Ausgewählte Beispiele zu BIST usgwält ispil zu IST Vkszin Ds nnstnd Vkszin dutt, dss in Stß i 100 m wgt Entfnung um 12 m nstigt. Pt uptt: Ein Stigung von 100% wüd dutn, dss di Stß snkt wi in Flswnd nstigt! Wl zwi d folgndn gündungn

Mehr

Feldliste Einmeldung Steuerdaten

Feldliste Einmeldung Steuerdaten Fldlist inmldung Sturdatn Fldnam Anlag 3a Ausschüttungn Datnsatz Rfrnz Fld (**) Wrt Ausschüttung (vor Abzug KSt), di dr Fonds für das Gschäftsjahr, auf das sich dis Mldung bziht, ausschüttt; im Fld Ausschuttung_nichtgmldt_

Mehr

«Ich sehe was, was du nicht siehst» St.Gallen, 24. September 2015. Fachtagung Kinderwelten auf der Spur. www.fhsg.ch

«Ich sehe was, was du nicht siehst» St.Gallen, 24. September 2015. Fachtagung Kinderwelten auf der Spur. www.fhsg.ch Rorschach Autobahnausund infahrt Kruzblich Vnstaltungsort Di Tagung findt in dr Militärkantin, Kruzblichwg 2, in St.Galln statt. s Kr ns g Bo St. L on ard Str Turnhall Kruzblich r rg Zyli n Ilg Zughaus

Mehr

Kodierungstipps. Frage 4: Stimmst Du der Aussage zu: Kinder verbringen zu viel Zeit im Internet [] ja [] nein

Kodierungstipps. Frage 4: Stimmst Du der Aussage zu: Kinder verbringen zu viel Zeit im Internet [] ja [] nein Ihr habt inn bogn gstaltt, fotokopirt und untrs Volk gbracht. Jtzt stht Ihr da, habt inn Stapl bögn, und fragt Euch: Wi soll daraus inr schlau wrdn? Um bögn intrprtirn zu könnn, ist s sinnvoll, all Datn

Mehr

SonyEricsson K300i. SonyEricsson K700i. + 140,00 Auszahlung Bestellnummer CW-FMO-050805-D1 + 110,00 + 60,00. Auszahlung Bestellnummer

SonyEricsson K300i. SonyEricsson K700i. + 140,00 Auszahlung Bestellnummer CW-FMO-050805-D1 + 110,00 + 60,00. Auszahlung Bestellnummer 15-mobil Aktion Stand: 09. August 2005-15 Fiminutn po Monat inklusiv! - Nu 39 ct./min. in all Mobilfunkntz! - Kin Mindstumsatz! - Kin Anschlußgbüh bi D1! - Auf Wunsch 1 Jah mload-option Gatis! Di vollständign

Mehr

Fit for work! GYYM: das neue Fitnesscenter im STÜCKI Shoppingcenter. Vorfahrt für Nachbarn: Sichern Sie sich die Pole-Position!

Fit for work! GYYM: das neue Fitnesscenter im STÜCKI Shoppingcenter. Vorfahrt für Nachbarn: Sichern Sie sich die Pole-Position! Fit fo wok! GYYM: das nu Fitnsscnt im STÜCKI Shoppingcnt Vofaht fü Nachban: Sichn Si sich di Pol-Position! i w n h c a. t m fi 6 1 t i 20 b a it M Ih Di goss Rsonanz auf di stn Pssmittilungn zigt, dass

Mehr

nur am Rand erwähnt. Zuviel gibt es zu tun. Der tägliche Stress wird nicht geringer in der Zeit, in der jeder gerade wieder den nächsten

nur am Rand erwähnt. Zuviel gibt es zu tun. Der tägliche Stress wird nicht geringer in der Zeit, in der jeder gerade wieder den nächsten Jubiäum: Di Fima ALF bstht 2 Jah in t D a s Fimnjubiäum ist bi ALF fast untggangn, wud igntich WALF-BanCo: Nu nu am Rand wähnt Zuvi gibt s zu tun D tägich Stss wid nicht ging in d Zit, in d jd gad wid

Mehr

Entdecken Sie. in Lostorf. - mit einer schönen Wanderung. - mit dem Auto. - mit den öffentlichen Verkehrsmitteln. Schloss Wartenfels

Entdecken Sie. in Lostorf. - mit einer schönen Wanderung. - mit dem Auto. - mit den öffentlichen Verkehrsmitteln. Schloss Wartenfels Entdckn Si Schlo Wrtnfl in Lotorf - mit inr chönn Wndrung - mit dm Auto - mit dn öffntlichn Vrkhrmittln Schlo W r tn fl Wi rrich ich d Schlo Wrtnfl pr Auto? mit Auto Von Zürich: - Autobhnufhrt Aru Ot Hunznchwil,

Mehr

Energieleitlinie für Kall

Energieleitlinie für Kall Enrgilitlini für Kall Global dnkn, lokal handln! nrgitam kall Arbitsgrupp Bluchtung Umstzung dr Projkt aus dr Enrgilitlini dr Gmind Kall Donnrstag, 12. Mai 2011 17.00 Uhr Rathaus Kall Enrgilitlini Kall

Mehr

Die 3. Generation. Marketingtools der Profiklasse klarer Bildschirmaufbau, intuitive Bedienung

Die 3. Generation. Marketingtools der Profiklasse klarer Bildschirmaufbau, intuitive Bedienung Marktingtoos dr Profikass karr Bidschirmaufbau, intuitiv Bdinung Funktionaität & Schnigkit Vrwatungsaufwand wird ur Nbnsach a i Mit dn NEUEN Marktingistn Top: intignt Marktingistn Ordnn Si Ihr Gästadrssn

Mehr

Geldwäscheprävention aus Sicht der Sparkasse Nürnberg

Geldwäscheprävention aus Sicht der Sparkasse Nürnberg Nürnbrg Gldwäschprävntion aus Sicht dr Nürnbrg Jürgn Baur Markus Hartung Sit 1 Agnda 1. Maßnahmn zur Gldwäschprävntion 2. Vorghnswis bi vrdächtign Transaktionn 3. Fallbispil Nürnbrg Sit 2 Agnda 1. Maßnahmn

Mehr

Fachoberschule für Wirtschaft, Grafik und Kommunikation WFO: Verwaltung, Finanzwesen und Marketing

Fachoberschule für Wirtschaft, Grafik und Kommunikation WFO: Verwaltung, Finanzwesen und Marketing Fach: WIRTSCHAFTSGEOGRAPHIE Fachspzifisch Komptnzn 1. di Struktur und dn Wandl dr Wirtschaft analysirn, di Mrkmal dr Wirtschaftssktorn in untrschidlichn Räumn rknnn, vrglichn und vrsthn 2. Auswirkungn

Mehr

Exponentialfunktionen Musteraufgaben

Exponentialfunktionen Musteraufgaben Eponntialfunktionn Mustaufgabn Typ u() f = k± AUFGABEN bis 5 mit alln Lösungn D Aiusduck ist nu von d Mathmatik-CD aus möglich Kuvndiskussionn auf Gundkusnivau mit Intgationsaufgabn Dati N. 45 Apil Fidich

Mehr

Erwartungsbildung, Konsum und Investitionen

Erwartungsbildung, Konsum und Investitionen K A P I T E L 7 Erwarungsbildung, Konsum und Invsiionn Prof. Dr. Ansgar Blk Makroökonomik II Winrsmsr 2009/0 Foli Kapil 7: Erwarungsbildung, Konsum, und Invsiionn Erwarungsbildung, Konsum und Invsiionn

Mehr

Digitaltechnik. TI-Tutorium. 17. Januar 2012. Tutorium von K. Renner für die Vorlesung Digitaltechnik und Entwurfsverfahren am KIT

Digitaltechnik. TI-Tutorium. 17. Januar 2012. Tutorium von K. Renner für die Vorlesung Digitaltechnik und Entwurfsverfahren am KIT Digitltchnik I-utorium 17. Jnur 2012 utorium von K. Rnnr für di Vorlsung Digitltchnik und Entwurfsvrfhrn m KI hmn Orgnistorischs Anmrkungn zum Übungsbltt 9 Korrktur inr Foli von ltztr Woch Schltwrk Divrs

Mehr

Sa (25. IntFor-Tagung Bremen) Prof. Dr. em. Georg Feuser, Univ. Zürich, Institut für Erziehungswissenschaft Bereich Sonderpädagogik

Sa (25. IntFor-Tagung Bremen) Prof. Dr. em. Georg Feuser, Univ. Zürich, Institut für Erziehungswissenschaft Bereich Sonderpädagogik Pof. D. m. Gog Fus, Univ. Züich, Institut fü Ezihungswissnschaft Bich Sondpädagogik Bmn) von d Fühn Bildung Qualitätsvoll Intgation ist untilba! - nach Maßgab ih momntann Wahnhmungs-, Dnk und Handlungskomptnz

Mehr

Auf Werte setzen Rupperti Höfe I

Auf Werte setzen Rupperti Höfe I Auf Wrt stzn Rupprti Höf I Eigntumswohnungn in Münchn-Untrschlißhim Bst Prspktivn im Münchnr Nordn wohnn in dn rupprti höfn I, Mistralstrass, Robrt-SCHUMAN-straSS 1A Hoch im Kurs bi Mitrn und Anlgrn Das

Mehr