Zeitung. Kann Kirche Politik? Evangelische. März / April Kirchentag 2013 in Hamburg. Hamburgs. Kirchentag bleibt Zeitansage.

Größe: px
Ab Seite anzeigen:

Download "Zeitung. Kann Kirche Politik? Evangelische. März / April 2013. Kirchentag 2013 in Hamburg. Hamburgs. Kirchentag bleibt Zeitansage."

Transkript

1 Kirchntag 2013 in Hamburg März / April 2013 Evanglisch Kirchn tags Zitung Kann Kirch Politik? Kirstn Fhrs: Hamburgs Bischöfin zigt ihr stadt 34. Kirchntag in Hamburg 2013 Di HÖHEPUNKTE Im PROGRAMM nikolaus schnidr: Kirchntag blibt Zitansag St.pauli-pastor sighard wilm: das ist min kiz

2 Evanglisch Kirchn Zitung tags Lib Lsrin, libr Lsr, Hamburg, das ist di Elb, di Rprbahn, dr Michl und Uw Slr. In dr rstn Maiwoch ist Hamburg abr vor allm dis: cyan. Dnn dann bricht dr Kirchntag übr di Hansstadt hrin. Und mit ihm rund Daurtilnhmr. Mit Halstüchrn, Programmhftn und Schals gn si di Farb ds 34. Dutschn Evanglischn Kirchntags cyan in di Stadt. Für uns Zitungsmachr in gwohntr Anblick, dnn als Grundfarb ds Virfarbdrucks ghört si zu unsrn ständign Bglitrn. Für Mnschn frnab dr Druckbranch wirkt si hinggn mrkwürdig unntschidn: Cyan, so vrrät uns in Blick ins Lxikon, bzichnt inn am Übrgang von Blau zu Grün ligndn Farbton und wrd in dr Alltagssprach hr sltnr vrwndt. Das passt zum Kirchntag. Dnn auch r rückt Editorial / Inhalt / Imprssum... 2 Kann Kirch (noch) Politik?... 2 /3 Rückblick: Hamburg 1981: Si fürchttn sich nicht... 4 Gastbig: Wi fromm ist Hamburg?... 5 Intrviw mit dm EKD-Ratsvorsitzndn Nikolaus Schnidr... 6 Essay: Wir sind di Bürgr Porträt: Dr Pastor von St. Pauli Umfrag: Wi bkannt ist dr Dutsch Evanglisch Kirchntag? Unsr Programm-Tipps Kirchntag 2013 in Hamburg März / April 2013 Editorial Inhalt Ding ins Blickfld, di im Alltag hr sltnr zur Sprach kommn - Grchtigkit, Glaub, Wahrhaftigkit. Doch dann blibt r biswiln slbst am Übrgang sthn: Ist r hr in spiritulls Christntrffn, odr sndt r wi noch 1981 von slbr Stll auch in politisch Botschaft? Mit disr Kirchntagszitung wolln di vanglischn Zitungn dn Kirchntag in sinm Slbstvrständnis als Zitansag bim Wort nhmn: Wlch Botschaft wird von Hamburg ausghn? Di Farb Cyan, so unsr Übrzugung, soll dn Bsuchrinnn und Bsuchrn ds 34. Kirchntags nicht als mrkwürdig unntschidn im Gdächtnis blibn, sondrn als kräftigr Grundton, mit dm di Kirch indutig Farb bknnt. Carstn Splitt Evanglisch Kirchntagszitung Abstchr in Hamburgs Musumswlt Im Gspräch: Dr. Elln Ubrschär, Gnralskrtärin ds DEKT Di Finnisch Smannskirch in Hamburg Hamburgs Bischöfin Kirstn Fhrs: Das ist min Stadt Porträt: Lidrmachr Tkin Sngül Dmokratisirungsprojkt in Slsund Zum 200. Gburtstag: Fragn an Sørn Kirkgaard Tipps für Spätntschlossn Das rot Sofa Imprssum: Di Evanglisch Kirchntagszitung rschint als kostnlos Bilag zum 34. Dutschn Evanglischn Kirchntag in alln vanglischn sowi inign katholischn Kirchnzitungn Dutschlands: Evanglisch Zitung, Kirchnzitung für Mcklnburg- Vorpommrn, Nu KirchnZitung, Kirchnbot, Unsr Kirch, Kasslr Sonntagsblatt, Evanglisch Sonntags-Zitung, Evanglischr Kirchnbot, Evanglischs Gmindblatt für Württmbrg, Evanglischs Sonntagsblatt aus Bayrn, Sonntagsblatt, Di Kirch, Glaub+Himat, Dr Sonntag Gsamtauflag: Exmplar Hrausgbr: Ev. Prssvrband Nord / Ev. Prssvrband für Mcklnburg-Vorpommrn / Luthrischs Vrlagshaus GmbH Vrantwortlich für dn Inhalt: Tilman Bair, Carstn Splitt (v.i.s.d.p.), Christof Vttr Vrantwortlich für dn Anzigntil: Bodo Elsnr Postanschrift und Lsrsrvic: Evanglisch Kirchntagszitung. König 54, Hamburg. Tl. 0431/ Layout: Lütck Zimann Kommunikationsdsign, Hamburg, Fotos Titlsit: dpa-bild / pd-bild (2) / Simon Vir Druck: Druckzntrum Schlswig-Holstin, Büdlsdorf Di Frag danach, ob Kirch noch Politik kann, provozirt sofort dn Blick in di Vrgangnhit: Konnt Kirch mal Politik? Schaut man auf di Vorgängr ds 34. Dutschn Evanglischn Kirchntags dann lgt sich in klars Ja nah: In dn Anfängn dr Bundsrpublik warn di Kirchntag machtvoll Dmonstionn von Stärk und Übrzugungskraft Mnschn fandn sich 1954 bi dr Abschlussvranstaltung in Lipzig zusammn. Mit disr größtn Vrsammlung untr frim Himml in Dutschland hatt man nicht nur in dutlichs Zichn für di dutsch Einhit ggbn. Zuglich auch zogn in inr zunhmnd säkularn Umgbung tausnd von Christn btnd und singnd durch di Strn. Symbolisch hatt man so für wnig Tag in zunhmnd säkular wrdnd Stadt in dr DDR widr für sich ingnommn. Stärk Einigkit Schlagkraft, so suggrirt dr rst Blick. Abr konnt Kirch in dr Adnaurrpublik noch Politik? Ggn von inr Wll dr Rchristianisirung warn di Rligionsgminschaftn stark ingbundn in di staatlichn Blang. Schon di Zitgnossn bschribn das Staat-Kirch-Vrhältnis als hinknd Trnnung. Dn Kirchn war vil Einfluss zugdacht, im Bildungswsn und in dr Mdinlandschaft, nicht zultzt garantirt dr innrkirchlich zunächst hftig umittn staatlich Kirchnsturinzug in solid und kontinuirlich Finanzqull. Di staatlich Familinpolitik war bnso stark zugschnittn auf kirchlich Vorstllungn wi di Jagd nach sognanntr Schmutz- und Schundlitur. In viln Brichn gingn Staat und Kirch Hand in Hand. In dism Sinn konnt Kirch Politik. Schaut man abr hintr di Fassad dr vrmintlichn Rchristianisirung und auf konkrt Politikfldr, dann trtn di Problm diss Modlls schnll zu Tag: Tif gzichnt von dn Gwaltrfahrungn ds wnig Jahr zurückligndn Zwitn Wltkrigs stmmtn sich größr Til dr Gsllschaft ggn dn Kurs inr raschn Widrbwaffnung, ggn di Gründung dr Bundswhr und ggn di Stationirung von Atomwaffn. Vil Christn sahn sich durch das biblisch Fridnsgbot hrausgfordrt und standn mittn drin in disr Bwgung. In disr politischn Hrausfordrung gingn di katholisch und di vanglisch Kirch ntggngstzt Wg: Di katholisch Bischofskonfrnz sah sich ganz in dr Pflicht, di ikt Wstbindungspolitik dr Rgirung Adnaurs zu untrstützn. Autoritär untrband man das

3 Kirchntag 2013 in Hamburg März / April Evanglisch Kirchn Zitung tags pazifistisch Engagmnt dr vorhr in disr Frag hoch aktivn Lainvrbänd und rricht so di Dmonstion von Einigkit. Dr Kurs dr forcirtn Gschlossnhit rlitt rn Schafn indutig Wahlmpfhlungn von dr Kanzl prdigtn. Di Maxim dr Einhitlichkit übrwundn zu habn, war in bfrindr Schritt zur Dmokratisirung dr Bundsrpublik. Andrrsits abr birgt di aktull Vilfalt auch Gfahrn: Di christlich Botschaft ist in viln Blangn hoch politisch. Bi alln Untrschidn in dr Auslgung und Intrprtation dr christlichn Grundtxt blibt di Vrpflichtung auf das sozial und politisch Engagmnt in dr Wlt. Wi intrtn für di gsllschaftlich Marginalisirtn, für dn Fridn, di Bwahrung dr Schöpfung und andr grundlgnd politisch Zil, di das Christntum mit sich bringt? Di Bjahung von Pluralität und Minungsvilfalt ist kin Entschuldigung dafür, sich vor disn und andrn drängndn Fragn wgzuduckn. abr spätstns 1958 dann Schiffbruch, als sibn katholisch Moralthologn in inm Gfälligkitsgutachtn di atomar Bwaffnung für moralisch vrtrtbar rklärtn. Nicht nur dr Protst von außn, sondrn auch dr Unmut innrhalb ds Katholizismus zigt dutlich, dass das Gschlossnhitspostulat nicht mhr aufrcht zu rhaltn war. Spätstns mit dn 1960r Jahrn hatt sich disr autoritär Modus dr kirchlichn Politik übrlbt. Di Litung dr vanglischn Kirch schlug inn andrn Kurs in: Wir blibn untr dm Evanglium zusammn und bmühn uns um di Übrwindung dr Ggnsätz, so formulirt di gsamtdutsch Synod Das Dokumnt wurd rasch als Ohnmachtsrklärung bkannt. Nach ausufrndn und hftign Diskussionn war s nicht glungn, di Vrtrtr dr Luthranr, dr Brudrrät und auch di Abgsandtn aus dr DDR zu inn. So ntschid man sich dafür kin indutig Position zu bzihn. In dr sognanntn Dnkschriftndnkschrift von 1970 wurd dis Politik dann Programm: Di protstantisch Kirch wollt kin fix dfinirtn Positionn mhr vrtrtn, sondrn durch Dnkanstöß vrhärtt Frontn auflockrn und zur allgminn Bwusstsinsbildung bign. Ein Nbl gutr Wort - sollt das di christlich Botschaft sin? So spotttn brits zitgnössisch Ggnr disr Erklärung. Auch wnn man aus dr Gschicht kin unmittlbarn Schlüss für di Ggnwart zihn kann, so machn dis Übrlgungn doch snsibl für di Problm politischn Engagmnts hut: Dr Kirchntag ds Jahrs 2013 ist bnso bunt wi vilfältig. Als Ganzr hat r kin vrbindnd politisch Botschaft. Stattdssn sthn auf dm Markt dr Möglichkitn Fridnsbwgt nbn Schützrn ds ungbornn Lbns, Ökoaktivistn nbn frommn Traditionalistn, so dass sich das gsamt gsllschaftlich Minungsspktrum widrfindt. Di Bunthit ist Gwinn und Gfahr zuglich: Gschlossnhit und daraus abglitt politisch Schlagkraft ist in Konzpt von gn. Nur wnig wrdn sich in di Zit zurückshnn, als Pfarrr ih- INFORMATION INFORMATION Autornhinwis Dr. Thomas Großbölting, 43, ist Profssor für Nust Gschicht und Zitgschicht an dr Wstfälischn Wilhlms-Univrsität Mün sowi Projktlitr im Exzllnzclu Rligion und Politik. Buchtipp Thomas Großbölting, Dr vrlorn Himml. Glaub in Dutschland sit 1945, Göttingn, Vandnhock & Ruprcht, 320 Sitn, Gbundn, 29,99 Euro, ISBN

4 Evanglisch Kirchn Zitung tags 4 Kirchntag 2013 in Hamburg März / April 2013 SO politisch war dr Hamburgr Kirchntag 1981 Si fürchttn sich nicht Hamburg, Ulrich Hntschl, Pastor, Jahrgang 1950 Was di inn bfürchtt und di andrn ghofft hattn, t in: Fast Mnschn, also dr allrgrößt Til auch dr Kirchntagstilnhmr, vrstopftn dn Platz vor Hamburgs bösstm und bdutndstm Krigrdnkmal am Stphansplatz. Fürchtt uch, dr Atomtod bdroht uns all war dr Aufruf zu disr rstn großm Fridnsdmonstion sit dn 50r Jahrn übrschribn. Di drohnd und am End trotz mhrhitlichr Ablhnung in dr Bvölkrung von Bundskanzlr Hlmut Schmidt durchgstzt Stationirung witrr Atom-Raktn in dr BRD hatt uns auf di Str gtribn. Christlich und kommunistisch Gruppn, Anarchistn, Libral, Schwul, zahlrich Ausländr-Organisationn (so hiß das damals noch) und Gwrkschaftsgruppn hattn sich nach bnso langwirign wi inhaltlich intrssantn Dbattn zusammngfundn. Dr damalig Hamburgr Bischof Hans-Otto Wölbr hatt diss bunt Bündnis als in Kartll ignr Art zu diffamirn vrsucht, rfolglos. Erfolglos auch di Bmühungn ds offizilln Kirchntags, vor disr Dmonstion zu warnn. Es gab sogar nicht wnig Soldatn, di ihrm Gwissn mhr ghorchtn als dr politischn Propaganda von Rgirung, und in ihrm Gfolg auch Kirchnfürstn. Prominnt Rdnrinnn und Rdnr wi Doroth Söll und Hlmut Gollwitzr vrlißn gminsam mit ihrm Publikum di fstgfügtn Kirchntagshalln. Und di Sonn schin. Di Dmonstion war fridlich und in bisschn aktiv: Einig Mnschn vrsuchtn, aus dm Krigrdnkmal marschirnd Soldatn hrauszumißln. Und s hatt tags zuvor auf dn damalign Vrtidigungsmini mit dm Wurf von Blutbutln in Aktion ggbn, di auf dssn Mitvrantwortung für dn möglichn Massntod in inm bfürchttn Wltkrig hinwisn sollt. Auch das hatt s bis dahin nicht ggbn: Christn hörtn mit skptischm Intrss, was di linkn Rdnr und Rdnrinnn an politischr Analys vorzugn hattn, di hr athistischn Linkn nahmn rstaunt zur Knntnis, dass di Bibl nicht nur als langwiligs Märchnbuch glsn wrdn konnt, sondrn Mnschn zu Protst und Widrstand animirt. Hlmut Gollwitzrs Schlussrd mit sinr frommn Auslgung dr Brgprdigt gab für Tausnd von Mnschn dn Anstoß, glich nach dm Kirchntag in ihrn Städtn, Dörfrn und Gmindn Fridnsgruppn zu gründn und sich vor Ort dazu auch mit nichtchristlichn Gruppn zusammnzutun. Sltn war Kirch so profilirt, so itbar und so lbndig wi in dr Zit nach dism Hamburgr Kirchntag. So hatt disr, ggn dn Widrstand sinr Litungsgrmin, doch sin Aufgab rfüllt. KOMMENTAR KOMMENTAR Mhr Mut zum UnzitgmäSSn Hamburg, Norbrt Bolz Di vanglisch Kirch sitzt schon lang in dr Fall, in di unlängst auch di jüngst politisch Parti, di Piratn, gtapst ist. Si lässt sich nämlich von dn Mdin provozirn, zu Thmn Stllung zu nhmn, von dnn si kin Ahnung hat. So ntsthn unntwgt Pinlichkitn, di dr Kirch di ltzt Autorität raubn. Statt sich Thmn vorgbn zu lassn, sollt di Kirch ihr ignn Thmn zu inr Intnsität stigrn, di si politisch wrdn lässt. Paulus ist wichtigr als Alic Schwarzr. In dr Kirch ght s um di ltztn, ultimativn Wrt. Und di habn nichts mit rotn, grünn odr schwarzn Partiprogrammn zu tun, shr vil abr mit dr christlichn Tradition Europas. Wr das konsrvativ odr gar raktionär findt, vrwchslt di Kirch mit inr politischn Organisation und dn Kirchntag mit inm Partitag. Statt Modrnitätskonformismus braucht di vanglisch Kirch mhr Mut zur Unzitgmäßhit. Si sollt di Hilig Schrift nicht nach Prinzipin dr Trndforschung auslgn. Statt dssn kann man schon sit Jahrzhntn bobachtn, dass sich di vanglisch Kirch slbst zu inm humanitaristischn Sozialismus säkularisirt hat. Untrm Druck inr falsch vrstandnn Aufklärung hat si Thmn wi Kruz, Erlösung und Gnad aufggbn zugunstn ins diffusn Gutmnschntums, ja inr Art Götzndinst ds Sozialn. Abr mit dm Kruz kann man kin gut Sozialpolitik tribn, sondrn produzirt ldiglich Sntimntalität. Als Außnsthndr kann man licht dn Eindruck bkommn, di vanglisch Kirch hab Angst vor dm Dogma. Das siht man vor allm an ihrm multikulturalistischn Intrss an andrn Rligionn, nach dm Motto: Hauptsach Rligiosität. Di vanglisch Kirch ist offnbar brit, di soziologisch Intrprtation dr Rligion als das ign Slbstvrständnis zu akzptirn. Abr nur aus dr Prspktiv dr Politik sollt Rligion bloß Zivilrligion sin. Abr ist dr Protstantismus übrhaupt noch in Rligion, di sich rnst nimmt? Und zum Schluss noch in Vorschlag zur Güt an min Brüdr im Glaubn: Hört auf, das Wort Kirch odr gar Kirchntag ohn bstimmtn Artikl zu gbrauchn. Das ist in schlchtr Markting-Gag. Di Kirch ist wdr in Absktum wi Gott, noch in Massnbzichnung wi Wassr. Prof. Dr. Norbrt Bolz ist Mdinwissnschaftlr an dr Tchnischn Univrsität Brlin.

5 Kirchntag 2013 in Hamburg März / April Evanglisch Kirchn Zitung tags Historikr Rainr Hring übr di rligiös Gschicht dr Stadt Wi fromm ist Hamburg? Hamburg, Rainr Hring Hamburg galt vor inhundrt Jahrn als unkirchlichst Stadt ds Richs. Slbst im Bürgrtum wrd so hiß s damals di Kirch wi in Thatr zur glgntlichn Erbauung bsucht. Obwohl 92 Proznt dr Bvölkrung dr Evanglisch-luthrischn Kirch im Hamburgischn Staat und fünf Proznt dr Römisch-Katholischn Kirch anghörtn, gäb s kinn tifn kirchlichn Sinn in dr Elbmtropol. Mit dm End ds Erstn Wltkrigs wurd di Distanz zur Kluft di Auittszahln stign dramatisch an, dr Rligionsuntrricht in dn Schuln wurd 1918 für zwi Jahr abgschafft und di 1919 ggründt Univrsität bs kin Thologisch Fakultät. Di Landskirch slbst war insgsamt konsrvativ gprägt, s gab in klinr Grupp von Libraln sowi auffallnd vil thologisch Außnsitr, di di Hrausfordrungn dr modrnn Großstadt mit dn Glaubnszwifln dr Mnschn aktiv aufgrifn und di kirchlich Lhr vrändrn wolltn si konntn ihr Anlign nicht umstzn und wurdn ausggrnzt. Grad durch di Erfahrung ds Drittn Richs kam s nach 1945 zu inr Annährung zwischn dn politisch influssrichn Sozialdmokratn und dn Kirchn. Ein wichtig Roll spiltn dabi Hlmut Schmidt, dr schon frühzitig in Gmindn und auf Kirchntagn auft, und vor allm Hrbrt Whnr, dr widr in di Kirch ingtrtn war und glgntlich als Lainprdigr am Michl (Hauptkirch St. Michalis) wirkt wofür r vil bös Brif von Partimitglidrn rhilt, di di durch das Godsbrgr Programm von 1959 rfolgt Öffnung zu dn Kirchn noch nicht mitvollzogn hattn rhilt di Univrsität in Evanglisch-Thologisch Fakultät und in inr gminsamn Erklärung wurd 1964 dr Rligionsuntrricht formal grglt. Zum Abschluss von Staatskirchnvrträgn, di in andrn Ländrn schon vil frühr üblich warn, kam s rst im Jahr Wltwit schrib Hamburg Kirchngschicht, als hir 1992 mit Maria Jpsn di rst vanglisch-luthrisch Bischöfin dr Wlt gwählt wurd. Elbmtropol ohn tifrn Sinn für di Kirch Auch Hrbrt Whnr prägt di Hamburgr Frömmigkit. Er war Lainprdigr im Michl. Sit 1950 hat sich dr Antil dr Mitglidr dr Landskirch an dr Bvölkrung in Hamburg sttig vrringrt. Lag r 1950 noch bi 77,8 Proznt warn s drißig Jahr spätr 1979 nur noch 56,5 Proznt odr in absolutn Zahln: Von schrumpft di Hamburgr Kirch auf Mitglidr. Entsprchnd gingn auch di Amtshandlungn wi Taufn, Trauungn und Brdigungn zurück, di als Indikator für Kirchlichkit gltn. Ldiglich di Konfirmation hat als in r Lini bürgrlichs Erignis nach wi vor in hoh Bdutung, sichrlich auch, wil mit ihr für di Jugndlichn wrtvoll Gschnk vrbundn sind. Umgkhrt dazu vrhilt sich di Zahl dr Gmindgründungn und Kirchnnubautn: Zwischn 1950 und 1980 wurdn in Hamburg fast gnauso vil Kirchn gbaut, wi in alln vorhrign Jahrhundrtn zusammn. Grundlag war das parochial Strukturprinzip, an dm trotz fortschritndr Entkirchlichung fstghaltn wurd: Das gsamt Trritorium Hamburgs sollt lücknlos kirchlich vrsorgt sin. Paralll dazu hat sich di rligiös Vilfalt in dr Hansstadt rwitrt. In dr zwitn Hälft ds 20. Jahrhundrts ändrt sich mit dr Zusammnstzung dr Bvölkrung auch drn Antil an Rligionsgminschaftn nachhaltig: Sit Mitt dr 1950r Jahr zog in Vilzahl angworbnr Gastarbitr nach Hamburg anfangs Italinr, Spanir, Portugisn und Jugoslawn, dann vor allm Türkn, di zu Bginn dr 1980r Jahr fast in Zhntl dr Bvölkrung stlltn. Bracht dr Zuzug dr Flüchtling nach Krigsnd vor allm dn Mnnonitn in rapids Mitglidrwachstum, so gwann di Römisch- Katholisch Kirch durch dn Zuzug von ausländischn Arbitnhmrn aus Süduropa Anghörig. Glichzitig stig di rligiös Vilfalt durch nu Rligionsgminschaftn, wi z.b. Ukrainisch Katholikn, Armnisch-Apostolisch Christn, Koptisch Christn, Grichisch, Russisch, Srbisch und Rumänisch Orthodox, Anhängr ds Buddhismus und bsondrs Muslim, zumist Türkn (Sunnitn, Schiitn und Alvitn). Dis wirkt sich im Stadtbild auch durch di mhr als zwanzig Moschn aus. In inign Stadtvirtln stlln di islamischn Konfssionn di größtn Rligionsgminschaftn. Kirchn und Rligionsgminschaftn sind nach wi vor in wichtigr Til dr Gsllschaft auch in Hamburg. Rligiös und kirchlich Thmn bschäftign di Mnschn xistntill, auch wnn sit dm End ds 20. Jahrhundrts in grundlgndr Wandl dutlich gwordn ist in Pluralisirung dr Positionn und Institutionn. Als charaktristisch für di postmodrn Rligionskultur gltn di Individualisirung, di Ästhtisirung ds Rligiösn und di Widrntdckung ds Hilign. Christlich Übrzugungn blibn in dr Hamburgr Gsllschaft prägnd bi inr konstantn Distanz ggnübr dr Institution Kirch. Trotzdm habn di großn Kirchn an dr Elb ihr influssrich Stllung in Politik und Gsllschaft nicht vrlorn, wi z.b. Dbattn übr thisch Fragn und nicht zultzt di öffntlich Rsonanz dr Kirchntag zign. INFORMATION INFORMATION Dr Historikr und Tholog Prof. Dr. Dr. Rainr Hring ist Litr ds Landsarchivs Schlswig-Holstin sowi Hrausgbr dr Rih: Hamburgr Historisch Forschungn. Hamburg ab Hring lhrt Nur Gschicht und Archivwissnschaft an dn Univrsitätn Hamburg und Kil.

6 Evanglisch Kirchn Zitung tags 6 Kirchntag 2013 in Hamburg März / April 2013 Intrviw mit dm EKD-Ratsvorsitzndn Nikolaus Schnidr Das Evanglium ist immr in Zitansag Di Kirch hat in dn 60r und 70r Jahrn politisch Signal gstzt. Ich rinnr an di Abrüstungsdbatt odr di Dbattn um Paragraph 218. Dr Kirchntag 1981 in Hamburg hat stark Impuls gstzt in dr Nachrüstungsdbatt und in dr Fridnspolitik. Es sind da-mals Millionn Mnschn auf di Str ggangn, auch bwgt durch das kirchlich Anlign. Kann di Kirch hut auch noch so vil Mnschn auf di Str bringn? Durchaus, wnn s dr Kirch glingt, dn Ton und das Thma zu trffn. Das Kirchntagsmotto Sovil du brauchst nimmt in Grundproblm unsrr Tag auf: Es muss Schluss sin mit dn Mlosigkitn, dnn Mlosigkit stht im Widrspruch zu inr vrnünftign und lbnsdinlichn Ethik. Wir habn s ja gshn: Ein von Gir gsturt Finanzwirtschaft kann ganz Volkswirtschaftn ins Wankn bringn und di Existnz von viln Mnschn und dn sozialn Fridn in inm Land gfährdn, nicht nur dn sozialn Fridn, sondrn übrhaupt dn Fridn, Mlosigkit zrstört ltztndlich di Kultur inr mnschlichn Gsllschaft. Das ist in Grund dafür, dass auch di Kirchn sich in di ggnwärtig Finanzkris inmischn und Zichn stzn ggn zrstörrisch Gir und Mlosigkitn. Ich hätt mir in dn 1960rund 70r Jahrn nicht vorstlln könnn, dass wir so twas rlbn wi di Finanzmarktkris im 21. Jahrhundrt. Das war in rhblichr Kulturvrlust. Spürn Si auch in Glichgültigkit solchn Thmn ggnübr? Ehr Hilflosigkit. Vil Mnschn mrkn, dass s so nicht witrghn kann; wil Slbstsucht und Mlosigkit zrstörrisch wir- kn. Dshalb ist das Spiritull so wichtig, dass Vrunsichrung und Frustion nicht in Aggrssion odr Dprssion umschlagn, sondrn dass Mnschn aus ihrm Glaubn hraus inn langn Atm habn. Das btrifft in r Lini di Mnschn, di untr dn ggnwärtign Vrhältnissn lidn. Abr zu inr durchgrifndn Vrändrung brauchn wir natürlich auch di Elitn, also Mnschn, di von dn ggnwärtign Vrhältnissn profitirn, und Mnschn, di Vrantwortung gn. Da bmrk ich bi manchn Vrtrtrn zuwiln in gwiss Kaltschnäuzigkit nach dm Motto: Lass si rdn. Abr ich bggn auch zunhmnd Mnschn, di sich ihrr Vrantwortung bwusst sind und nach Vrändrung suchn. Si fordrn immr widr in, dass Kirch an dism Punkt auch politisch sin muss. Andrrsits wisn Si zu Rcht darauf hin, dass s schwirig ist, in politisch Position als vanglisch Kirch inzunhmn. Inwiwit ist s übrhaupt möglich, gminsam Positionn zu formulirn? Im Grundsätzlichn ist s möglich und da glingt s uns auch sogar in ökumnischr Gminsamkit. Etwa im Bmühn darum, dass Fridn, Grchtigkit und Barmhrzigkit das Lbn allr Mnschn, auch das dr sognanntn klinn Lut, bstimmn und durchdringn soll. Wnn wir rnsthaft an dn Gott glaubn, dr sich dn Mnschn in Lib zuwndt und dr in bsondr Lib für di Armn zigt, und wnn wir di Mnschn auf disn Glaubn ansprchn, dann kann sich twas vrändrn. Aus disr gistlichn Kraft hraus könnn all Mnschn umkhrn. Das Zwit sind di konkrtn Umstzungsfragn. Hir habn wir als Kirch kin indutign Positionn. Dshalb solltn wir uns als Kirch bi dn konkrtn politischn Wgn zurückhaltn. Da machn wir Vorschläg, da diskutirn wir mit. Abr ich will kin politisch Macht für di Kirchn habn. Wlch Roll hat dr Kirchntag dabi? Dr Kirchntag ist in wundrbar Plattform für Bggnungn. Hir könnn sich klug, lidn-schaftlich und politisch ngagirt Mnschn austauschn und dabi wichtig Impuls gbn. Dr Kirchntag ist so twas wi in Kraftzntrum unsrr Kirch, wo sich währnd inigr Tag Mnschn darauf inlassn, di Wlt und ihr Problm aus dr Prspktiv ds Worts Gotts zu bdnkn. Das ist in Stärk ds Kirchntags: Er ist in Kraftzntrum für in Kultur ds mitmnschlichn Lbns in unsrr Gsllschaft und in Europa, auch wltwit. Müsst dr Kirchntag dann nicht inhaltlich shr gnau auf das Thma Mlosigkit und

7 Kirchntag 2013 in Hamburg März / April Evanglisch Kirchn Zitung tags Wirtschaft fokussirt und vorbritt sin, wnn r dnn in Botschaft aussndn soll? Di Stärk ds Kirchntags ist, wi obn gsagt, dass ngagirtn Mnschn in Plattform britgstllt wird. Auf ihr könnn sich ganz untrschidlich Mnschn mit dn ihnn am Hrz ligndn Thmn und in slbstbstimmtn Prozssn organisirn. Ich sag das mal ganz fromm: Gotts Gist wird wirkn. Darauf stz ich, und r wird di Hrzn dr Mnschn öff-nn und ihrn Vrstand in Bwgung stzn. Richt das, wnn das Gminwsn in sinm Zusammnhalt gfährdt ist? Ist s dann nicht an dr Zit, dass sich di Kirch dazu stark positionirt? Das tut di Kirch auch. In dn grundsätzlichn Fragn ds Zusammnhalts dr Gsllschaft und dr sozialn Grchtigkit sind wir uns untr dn Litndn Gistlichn in dr EKD und ökumnisch shr inig. Abr wnn Angla Mrkl dann inn Satz sagt wi: Wir dürfn di Märkt nicht bunruhign... dann bringt si di raln Machtvrhältniss nüchtrn auf dn Punkt und ignorirt dabi lidr, dass di Märkt uns Mnschn bunruhign. Habn also di Märkt di Macht und nicht di Politik? Ja und nin. In bstimmtn Fragn und zu bstimmtn Zitn habn di Märkt wirklich di Macht. Abr als vor inign Jahrn das ganz Systm wacklt, hättn wir ohn di Politik in total Kataoph rlbt. Da hatt di Politik di Macht zum Glück übrnommn. Was man dr Politik allrdings vorwrfn kann, ist, dass si diss Zitfn nicht gnutzt hat, um noch stärkr finanzpolitisch Rglungn durchzustzn. Also ist di Politik immr noch gfordrt? Natürlich, dis ihr wichtigst Aufgab, mnschnfrundlich Politik zu organisirn und durchzustzn, wird immr gfordrt sin. Si habn da ja auch auf di gistlich Komponnt hingwisn Das Evanglium ist ganz dutlich. Und auch di Prophtn dr Hbräischn Bibl, auf di Jsus sich bzog. Lsn Si mal Jsaja 5: Wh dnn, di in Haus zum andrn bringn und inn Ackr an dn andrn rückn, bis kin Raum mhr da ist und si allin das Land bsitzn! Di Bibl übt harsch Kritik, wnn in klin Obrschicht fast alls bsitzt. Slbstsüchtig und mlos Mnschn zrstörn das sozial Zusammnlbn und zihn dn Zorn Gotts auf sich. Das ist hochpolitisch. Und wnn di Botschaft nicht ghört wird von Vrantwortlichn, wi kann di Kirch dann, um mit Bonhoffr zu sprchn, dm Rad in di Spichn falln? Btn und Tun ds Grchtn - twas andrs könnn wir nicht. Gmäß dr Bibl wird von uns nicht rwartt, dass wir politisch rfolgrich sind. Von uns wird rwartt, dass wir tru sind. Das hißt, dass wir dm Evanglium vrun und dass wir uns an Gotts Wort haltn, auch wnn di Vrhältniss s uns schwr machn. Dann wär dr Kirchntag in Hamburg also auch in Zitansag. Ja, in dism Sinn natürlich. Und das rwart ich auch. Das Evanglium ist immr in Zitansag. Und wi Bonhoffr s formulirt hat: dr Hilig Gist ist immr dr rcht Zitgist. Kann s dann auch in Art vanglischs Konzil sin? Wann hat man schon mal so vil vanglisch Christn an inm Ort vrsammlt? Ein Konzil braucht in Mandat und klar dfinirt Prozss. Dr Kirchntag ist in Diskussionsforum und in gistlich Gminschaft auf Zit. In dism Zusammnspil könnn sich auf dm Kirchntag konziliar Prozss vollzihn, ohn dass r slbst im Sinn ins förmlichn Konzils organisirt wird. Wi kann man solch Prozss dann langfristig am Lbn rhaltn? Indm Kirch si in dr öffntlichn Dbatt hält und Entschidungsgnd aus Politik und Wirtschaft anspricht und bwgt. Es gibt vil ngagirt Christinnn und Christn auch untr dn Vrantwortlichn. Auch si lidn untr Unrchtsvrhältnissn und suchn nach Wgn zur Vrändrung. Müsst di Kirch das Evanglium nicht grad zu dn Richn gn? Das Evanglium spricht in vilr Hinsicht dn Armn Trost und Bfriung zu. Dn Richn gilt di Mahnung: Achtung, lasst uch nicht durch urn Richtum zu Slbstsucht, Unbarmhrzigkit und Mlosigkit vrführn. Achtt darauf, was wirklich wichtig ist für ur Lbn auf disr Wlt und in Gotts Rich. Das hat inn andrn Grundton. Abr auch das Wort an di Richn ist in Wort dr Bfriung. Di Armn müssn aus dr Gfangnschaft dr Armut bfrit wrdn. Di Richn aus innrn Gfangnschaftn, di sich oft mit dm Richtum vrbindn. Brauchn wir dmnach in moralisch Wnd?

8 Evanglisch Kirchn Zitung tags 8 Kirchntag 2013 in Hamburg März / April 2013 Was all Mnschn brauchn, ist gistlich Ernurung. Christinnn und Christn lbn aus dm Wort Gotts. Jdn Tag nu das ist in alt rformatorisch Erknntnis. Um Vrhältniss zu ändrn, ist Gduld nötig. Mir wächst dis Gduld aus dm Wort Gotts zu. Min täglich Zit mit Gotts Wort vrhindrt, dass ich zynisch odr dprssiv wrd - odr dass ich vorschnll aufgb. Das ist ja auch in Kunst dr Kirchntag, dass diss Aus-dm-Wort Gotts-Lbn ingübt wird. Das durchziht wi in rotr Fadn dn Kirchntag. Jdr Tag bginnt mit inr Biblarbit. Jdr Tag ndt mit inm Abndgbt. Dazwischn immr widr Andachtn, Gottsdinst, wundrbar Musik. Das hilft viln Mnschn, für sich Formn inr alltäglichn gistlichn Ernurung zu findn. Hut suchn Mnschn widr nach Frömmigkit, abr si sind häufig hilflos, Frömmigkit übrzugnd zu lbn. Da habn wir wirklich inn Kulturvrlust in unsrr Kirch hinnhmn müssn, wil s di Minung gab, aus dm Evanglium liß sich unmittlbar di sozial Aktion, di Fridnsaktion und di Umwltaktion ablitn. Müsst s dr Kirch angsichts dr nun Such nach Frömmigkit nicht auch glingn, Mitglidr zu gwinnn? Es ghört zu dn Signaturn unsrr Zit, dass Mnschn shr vil slbstbwus fragn: Was tut mir gut? Das hat in stark Sit, wnn Mnschn Vrantwortung für sich übrnhmn. Dis Individualisirung hat abr auch in schwach Sit, di für Vrunsichrung sorgt. Ein Mnsch ist übrfordrt, wnn r alls ständig slbst und nu ntschidn muss. Ich sag dn Suchndn in dism Zusammnhang: Übrschätzt uch nicht. Bi unsrr Sinnsuch hilft uns in vrbindlich Gminschaft, di uns trägt. Es gab Situationn in minm Lbn, in dnn ich übrhaupt nichts mhr gn konnt. Da war ich froh, dass ich in inr solchn vrbindlichn Gminschaft glbt hab, di mich ggn hat. Das ist für mich di Kirch. Si habn abr auch di Möglichkit, kirchlich Prozss voranzutribn, di villicht dazu führn, dass dr Wrt dr Gminschaft widr stärkr gshn wird. Wi wrdn Si das in dn nächstn Jahrn machn? Wir sind auf dr Ebn dr EKD auch nicht schlaur, als auf dr Ebn inr Kirchngmind. Was Vrantwortlich auf alln Ebnn unsrr Kirch ansprchn müssn, ist di schwach institutionll Bindungskraft unsrr Kirch. Das hat mit inr ntschidndn rformatorischn Erknntnis zu tun: di Kirch als Institution ist für dn inzlnn Mnschn nicht hilsntschidnd. Es kommt vilmhr darauf an, di Bindungskraft ds Evangliums slbr zur Sprach zu bringn. Das ist in Frag an all Prdigrinnn und Prdigr ds Evangliums. Wi wit lb ich das, was ich sag? Es muss rknnbar sin, dass ich mich darum bmüh und dass ich an dn Diffrnzn lid. Und s kommt darauf an, zu vrdutlichn, dass Mnschn für ihr Glaubnslbn in vrlässlich Gminschaft brauchn. Wo muss di Kirch Brückn baun? Wo muss si ihr Kommunikation vrbssrn? Di Mnschn müssn in ihrm Alltag vrsthn, dass Gotts Wort und ihr prsönlichr Glaub für si wichtig ist. Das muss Kirch für ganz vrschidn Mnschn vrmittln könnn. Dazu ghört in Mng Gfühl, Intuition und Näh zu dn Mnschn. Wir brauchn Mnschn in dr Kirch, di in dr Lag sind, Kontakt zu andrn Mnschn hrzustlln. Wir brauchn Mnschn, di Lust habn, andrn zu bggnn. Wir brauchn Mnschn, di andrn mit Rspkt und inr grundsätzlichn Lib bggnn. Ich fru mich immr nu, dass ich vil solchr Mnschn auf dm Kirchntag trff. Das Intrviw führtn Carstn Splitt und Jochn Rudolphsn. Fotos: Svn Kriszio.

9 Tassn Porzllantassn Nw Bon China mit spülmaschinngigntm Aufdruck. 10,5 cm, Ø 8 cm, in Einzlvrpackung. j # 6,95 Ruf mich an in dr Not! Dr Hrr ist min Hirt, ich hab alls, was ich brauch Furwhr Ruf mich an in dr Not K Nuhitn Dr Hrr ist min Hirt Foto-Tassn Porzllantassn Nw Bon China mit spülmaschinngigntm Aufdruck. 10,5 cm, Ø 7,5 cm, Einzlvrpackung. j # 7,95 MIT HERZLICHEN SEGENSWÜNSCHEN PSALM 23 Vrschnkn Si di kostbarn Vrs ds populärstn Psalms in disr wundrschönn Form. Zahlrich witr Txt und di großzügig Gstaltung prägn disn Bildband. Bildband, 48 Sitn, 29 x 21 cm ,80 Wrtvoll Bildbänd Doro Zachmann ROSENGRÜSSE ZUM GEBURTSTAG Vrschnkn Si inn Suß mit frundlichn Wortn, di ausdrückn: Du bist inmalig und kostbar. Bildband, 48 Sitn, 29 x 21 cm ,80 DIE GOLDENE SCHATZKISTE 52 Impuls-Gschichtn Garantirt auf übrraschnd Wis Gwinn bringnd! Bildband, 128 Sitn, 12 x 17 cm , Vil Glück und vil Sgn Notic-Schribbüchr Ihr prsönlichs Schatzkästlin für wrtvoll Momnt ds Lbns. 192 Sitn, linirt, Lsbändchn, Stiftschlauf, Gummivrschluss, Sammlfach. Notic, 9 x 14 cm, 6,95 Maxi-Notic, 12,5 x 19 cm, 9, Gott hält dich Schön, dass s DICH gibt Von alln Sitn umgibst du mich Blumn-Übrraschungn Ein Gschnk mit nachhaltigr Wirkung für Groß und Klin. Di Dos nthält natürlich Minralin und Qualitätssamn. 9,5 cm, Ø 6,5 cm. j # 5,95 Sörn Kahl ICH WILL DICH BESCHENKEN Ein Libsbrif Gotts Ermutignd Wort ins fürsorglichn Vatrs brührn Ihr Hrz. Disr Gschnkband ist in Wrk vollr Trost, Zuspruch und spürbarr Lib Gotts. Bildband, 48 S., 21 x 21 cm ,80 Mtall-Kruz Di gwölbtn Kruz aus Stahlblch sind auf dr Rücksit mit bschribbarm Papir übrzogn und lassn sich licht aufhängn. 10 x 14,5 cm. 4,40 Von ganzm Hrzn Gott hält dich Und so gh nun Maxi-Notic Maxi-Notic Maxi-Notic Notic Notic Notic Café-Tasch Praktischr Tassn-Einzlfiltr mit gmahlnm Kaff aus fairm Handl (8 g) in Gschnktasch (mit Grußmöglichkit auf dr Rücksit). 13,3 x 16,5 cm. J 3,50 Gott hält dich Ich schnk dir... in Lächln Von Hrzn alls Lib Schön, dass s dich gibt Schön, dass s Dich gibt Mohnblumn- Samn Gott hält dich Kl-S. Dr kürzst Wg Sonnnblumn-Samn Sgn uns Dr Hrr rfüllt min Hrz Hir shn Si nur inn klinn Til unsrs Programms. KAWOHL VERLAG Blumnkampr Wg WESEL Fon: 0281/ Fax:-100 vrlag@kawohl.d

10 Evanglisch Kirchn Zitung tags 10 Kirchntag 2013 in Hamburg März / April 2013 Sovil Du brauchst... und dann? - von dr Frihit von zur Frihit wozu. Ein Essay Wir sind di Bürgr Hamburg, Jochn Rudolphsn Machn wir uns doch nichts vor: Was di Lut untr Frihit vrsthn, hat hauptsächlich damit zu tun, dass si Frihit von Politik minn. Disn Satz schrib Hannah Arndt vor mhr als inm halbn Jahrhundrt in inm ihrr Artikl. Ralitätssinn und in licht Enttäuschung übr di Lut ist dm Zitat dr politischn Thortikrin und Publizistin anzumrkn. Di Wlt hat ni in gut Dfinition für das Wort Frihit gfundn. Abraham Lincoln hat disn Satz gsagt. 1863, mittn im Amrikanischn Bürgrkrig, fasst r in inr Rd das dmokratisch Slbstvrständnis dr Vrinigtn Staatn zusammn und rklärt, dass dis Nation, untr Gott, in Widrgburt dr Frihit rlbn und auf dass di Rgirung ds Volks, durch das Volk und für das Volk, nicht von dr Erd vrschwindn mög. Für dn 16. Präsidntn dr USA ging s auch um di unvräußrlichn Rcht jds Mnschn auf Lbn, Frihit und das Strbn nach Glücksligkit, wi si sit 1776 in dr Vrfassung fstgschribn warn. Damals warn di Bfriung von Adls- und Königshrrschaft und dr Tyranni inr Ständgsllschaft das rshnt Zil. Dshalb garantirtn di Vrfassungsvätr dr USA di individulln Rcht jds Mnschn in ihrr Unabhängigkitsrklärung. Di Frihit von war damals und ist bis hut das Bild von Frihit schlchthin: Frihit von äußrn und innrn Zwängn, di unsr Lbn inschränkn. Bispil Minungsfrihit: Natürlich solltn wir das Rcht habn, unsr Minung zu sagn, fri zu sin von Znsur. Abr unsr Kritikr? Mit dr Einschränkung dr Minungsfrihit knnt sich kaum jmand so gut aus wi di Christn. Dazu si auf di jtzt mit dm zhntn Band frtiggstllt Kriminalgschicht ds Christntums von Karlhinz Dschnr vrwisn. Als Bispil si hir auch di Kontrovrs zwischn dn Bischöfn Augustinus von Hippo und Julian von Aclanum zu Bginn ds 5. Jahrhundrts gnannt, di Kurt Flasch in Kampfplätz dr Philosophi anschaulich darlgt: Es ging um dn frin Willn ds Mnschn, sin Vrhältnis zu Gott und dn Stllnwrt dr Vrnunft. Di göttlich Gnad gwann übr dn frin Willn (Augustinus), und dr Ausgang diss Strits, so Flasch, ntschid ggn Vrnunftpositionn, drn Widrgwinnung dn Schwiß und auch das Blut dr folgndn Jahrhundrt gkostt hat. Doch di Frag, ob dr Mnsch übrhaupt inn frin Willn hat, war nicht rldigt und wurd 1100 Jahr spätr von Martin Luthr und Erasmus von Rottrdam nu gstllt. Erasmus, influssrich Humanist sinr Zit, hatt Luthrs frühs Wirkn mit Sympathi vrfolgt und ihn in sinr Kritik am Papsttum und sinm Kampf ggn Rliquin- und Ablasshandl untrtützt. Abr Luthrs Absag an di Frihit ds mnschlichn Willns konnt r nicht hinnhmn. Dr Fridnsfrund Erasmus sah di Rligionskrig voraus, di in dn folgndn 150 Jahrn Europa vrhrn solltn und brach mit dm Rformator. Di Frihit von kann also nicht alls sin odr wi s Mari von Ebnr- Eschnbach auf dn Punkt bracht: Di glücklichn Sklavn sind di rbittrtstn Find dr Frihit. Es ght bn nicht nur um das Rcht, sich slbst zu vrwirklichn, um das Rcht, zu tun und zu lassn, was man will. Dis ist rst di Vorausstzung, di Bdingung, di di Sichrhit schafft für di positiv Frihit, di Frihit für twas. Odr wi Immanul Kant s ausdrückt das Vrmögn dr Vrnunft, sich slbst ihr Gstz zu gbn. Es ght nicht nur um prsönlichs Strbn nach Glück (Pursuit of Happynss). Wohin di individull Glückssucht in Zitn dr Gir gführt hat, ist allrortn sichtbar. Es ght hut um öffntlichs Glück. Für Hannah Arndt war positiv Frihit in Fähigkit, twas, das alln Mnschn innwohnt. Und aus ihrr Summ kann öffntlichs Glück ntsthn: wnn di Bürgr sich zusammntun, um twas Guts auf di Bin zu stlln. Untr inr Bdingung, wi Abraham Lincoln schon vor 150 Jahrn wusst: Wr andrn di Frihit vrwigrt, vrdint si nicht für sich slbst. Wir sind das Volk rifn im Hrbst 1989 abrtausnd Fraun und Männr bi dn Protstn in dr DDR. Währnd si sich mit dism Ruf von dn Fssln ihrs Rgims bfritn, wandlt sich dr Wstn Dutschlands grad von dr Übrfluss- in di Übrdruss-Gsllschaft. Hut, zwi Jahrzhnt spätr, ist s an dr Zit, di gwonnn Frihit gminsam zu nutzn, di Frihit von nicht vrpuffn zu lassn in Staatsvrdrossnhit, sondrn si witr zu ntwickln. Frihit wozu bdutt: Wir sind di Bürgr.

11 Kirchntag 2013 in Hamburg März / April Evanglisch Kirchn Zitung tags Wunschgmind mit Rotlichtvirtl Dr Pastor von St. Pauli Hamburg, Simon Vir Hamburg St. Pauli - das klingt nach großr Frihit, nach Hafn und Abntur, nach Fußball, Rotlicht und Rprbahn. Und nach Hans Albrs und sinm St. Pauli bi Nacht. Nach Kirch klingt s für di mistn zunächst inmal nicht, und das obwohl dr Stadttil auf dm Hamburgr Brg im Jahr 1833 nach sinr Kirch und ihrm Namnspatron, dm hilign Paulus, bnannt wurd. Pastor Sighard Wilm ist Pastor in dr St. Pauli Kirch und nnnt dn Kiz sit mhr als lf Jahrn sin Zuhaus. St. Pauli ist in Stadttil dr Wundr man rlbt hir immr widr rstaunlich positiv Ding. Abr s ist auch in Stadttil dr Wundn. Wir habn hir jdn Tag mit Mnschn zu tun, di shr am Rand sthn, so Wilm. Di Stll auf St. Pauli war für Sighard Wilm, dr in inm Dorf in Schlswig-Holstin aufgwachsn ist, in Wunschstll. Von sinm Pastorat aus, in dm r mit sinm Mann und wchslndn Pflgkindrn lbt, kann man dn Blick übr di Elb schwifn lassn. Künstlich Palmn sthn vor dr Haustür im Park Fiction, inm blibtn Trffpunkt an sonnign Tagn. Im Kirchgartn wachsn Apflbäum, Nachbarn kümmrn sich um Gmüsbt. Doch das war nicht immr so. Dis fast dörflich Idyll hat di Gmind vil Arbit gkostt. Als Wilm hir anfing, war dr Kirchplatz noch inr dr Hauptdrognumschlagplätz im Virtl, s standn Dalr dirkt um di Kirch hrum, hut ist unsr Grundstück das inzig auf St. Pauli, wo in Klinkind auf dm Bodn krabbln kann. Das ist in Allinstllungsmrkmal und dafür habn wir gsorgt und lang gkämpft. Wir habn mit Anwohnrn und Nachbarn grdt und di Dalr angsprochn. Wnn Kindr in Schrbn odr Hundschiß grifn, findn Eltrn das nicht mhr lustig, auch wnn si St. Pauli-Fans sind, so Wilm. Ungfähr in Drittl ds Jahrs vrlangt di znl Lag ds Pastorats ihrn Bwohnrn inigs ab, nämlich sobald das Wttr bssr wird. Man wird morgns gwckt durch in Pöbli von Kampfhundbsitzrn, man ght übr dn Tag an Lutn vorbi, di von Stund zu Stund bsoffnr wrdn, und das Ganz ght dann rst in dr Nacht richtig los, indm hir infach Daurparty ist. Wir lbn in dr Party. Was man hir lrnt, ist Folgnds: Dr Untrschid zwischn Himml und Höll ist in shr klinr Himml ist, wnn man Party firn darf, Höll ist, wnn man Party firn muss - und wir müssn, so Wilm. Ohrstöpsl sin dann unabdingbar. St. Pauli ist bunt, das zigt sich auch im Gottsdinst. Ich wiß nicht, wlch 40 Mnschn ich am Sonntag im Gottsdinst antrff. Da sitzt dr Millionär nbn dm Obdachlosn in dr Kirchnbank, di jung Krativ nbn dm Iranr mit sinr srbisch-orthodoxn Frundin, so Wilm. Dr Stadttil ist im Wandl, r ist in Mod gkommn auch bi dn Jungn und Krativn. Di Filmmachrin und di Galristin sind hut hr min Taufmüttr als di Kondomvrkäufrin odr di Rinmachfrau aus dr Knip, bobachtt dr Tholog Mnschn lbn im Virtl, 5400 Gmindmitglidr zählt di St. Pauli-Kirch. Das sind doch noch in ganz Mng, wnn man von dm Vorurtil ausght, auf St. Pauli würd ja doch kinr an Gott glaubn, mint Wilm. Ein klassischs Gmindlbn si allrdings nicht möglich. Sit zwi Jahrn könnn wir kinn Konfirmandnuntrricht mhr machn - in fst Krngmind gibt s nicht. Rglmäßig ght Sighard Wilm auch raus auf di Str, pflgt Kontakt, macht Hausbsuch in Lädn und Knipn auf dm Kiz. So zum Bispil auch in Susis Show Bar, inr Tabldanc Bar an dr Rprbahn. Als ich inmal dort war, hat in Tänzrin mich angsprochn, dass si inn Kindrgartnplatz für ihr Tochtr braucht, di aus dr Ukrain nachkommt, brichtt dr Pastor. Manchmal kämn Kontakt infach hintn rum, zum Bispil wnn jmand plötzlich stirbt, dann rinnrn sich di Mnschn dr Pastor war doch mal hir und kommn zu uns, so dr Tholog. Di Stll auf St. Pauli ist trotz vilr Hrausfordrungn und nächtlichr Ruhstörungn in Traumjob für Pastor Sighard Wilm: St. Pauli ist nicht nur in Stadttil, St. Pauli ist in Lbnsgfühl. St. Pauli rzählt immr widr nu Gschichtn, das Lbn hir rzählt nu Gschichtn. Dr St. Pauli-Pastor vor sinr Kirch.

12 Evanglisch Kirchn Zitung tags 12 Kirchntag 2013 in Hamburg März / April 2013 UMFRAGE wi bkannt ist dr dutsch vanglisch KirchnTag? Hamburg, Carstn Splitt Um als Großvranstaltung im Nordn ins Gwicht zu falln, muss sich dr Kirchntag gwaltig ins Zug lgn: Mit dr Kilr Woch, dm Wackn Opn Air odr dm Hamburgr Hafngburtstag lign di nördlichstn Bundsländr in dr Ranglist dr bsuchrstarkn Großrigniss in Dutschland wit vorn. Dass sich dr Kirchntag in Sachn Bkannthit jdoch nicht zu vrstckn braucht, zigt in von dr Evanglischn Kirchntagszitung in Aufg ggbn Emnid-Umfrag. Von 100 Bfragtn: Mnschn: jamschippr - Fotolia.com habn noch ni twas vom Evanglischn Kirchntag ghört ist dr Evanglisch Kirchntag in Bgriff habn dn Evanglischn Kirchntag schon inmal bsucht wissn s nicht, odr machn kin Angabn Untrtilung in das Altr dr Bfragtn und 29 Jahrn 30 und 39 Jahrn 40 und 49 Jahrn 50 und 59 Jahrn 60 + Jahrn Untrtilung in di Schulbildung dr Bfragtn Volksschul ohn Ausbildung Volksschul m. Ausbildung mittlr Bildungsabschluss Abitur/Studium noch Schülr Qull: TNS Emnid Umfrag, Fbruar 2013

13 Kirchntag 2013 in Hamburg März / April Evanglisch Kirchn Zitung tags Tipps für dn Kirchntag Kirch und Wirtschaft Hamburg Wr rgirt Europa? Hat di Politik das Rudr aus dr Hand ggbn? Gbn jtzt di Bankn und di Wirtschaft dn Kurs an? Wr zahlt für di Plitn? Wr sorgt für Grchtigkit? Ewigs Wachstum hat sich als Illusion rwisn. Di Rssourcn ghn zur Nig. Wovon könnn wir in Zukunft lbn? Was wird di wirtschaftlich Grundlag unsrs Zusammnlbns sin? Was sagn Vrantwortlich aus Wirtschaft, Politik und Thologi dazu? Wlch Wg ghn Initiativn? Sind si Vorbild für di gsamt Gsllschaft? Hat di Wirtschaft ihr Vrantwortung rkannt odr ist dr grün Trnd zu Mnsch und Natur, das Bknntnis zur Nachhaltigkit nur Fassad? Gibt s auch hir Vorbildr für vrantwortungsvolls Wirtschaftn? Das sind Fragn, auf di dr Kirchntag Anstöß und Antwortn gbn möcht. Donnrstag 2. Mai bis Uhr 470 Von wrtvolln Warn und wahrn Wrtn Brauchn wir mhr Ethik in dr Wirtschaft? Es spricht Dr. Michal Otto, Untrnhmr, Michal Otto Stiftung für Umwltschutz, Bgrüßung und Modration: Prof. Dr. Karin von Wlck, Präsidiumsvorstand ds Dutschn Ev. Kirchntags; Musik: Roland Baumgart bis Uhr 470 Sinn ds Wirtschaftns Untrnhmn in Vrantwortung Rich und arm: Zur Roll von Wirtschaftslitn spricht Prof. Dr. Dr. h. c. Wolfgang Hubr, Bischof i.r. Was Untrnhmn übrnhmn: Ist das Vrantwortung? Es diskutirn Dr. Antj von Dwitz, Gschäftsführrin Vaud Sport, Konstanz Frischn, Gründrin Ashoka Dutschland, Dr. Christin Hohmann- Dnnhardt, Vorstandsmitglid Intgrität und Rcht, Daimlr, Ins Kolms, Vorstandsvorsitznd SKW Stahl-Mtallurgi Holding, Rgin Stachlhaus, Vorstandsmitglid Eon Nu Wg nachhaltign Wirtschaftns ist das Thma von Prof. Dr. Uw Schnidwind, Präsidnt ds Instituts für Klima, Umwlt, Enrgi. Di Modration ligt in Händn von Dr. Karn Horn, Wirtschaftsjournalistin, Anwält ds Publikums sind Angla Krug und Dr. Brnd-Gorg Spis; Musik: Land Übr, Radbul bis Uhr 872 Schnllr, grünr, witr? Nachhaltigkit und wirtschaftlich Entwicklung in China. Es diskutirn Marn Böhm von Otto Group, Istanbul / Türki, Dr. Eva Strnfld, Sinologin, dr Umwltökonom Prof. Dr. Dajian Zhu, Shanghai / China und Yi Zhu, Programmkoordinatorin dr Hinrich-Böll- Stiftung in Pking / China bis Uhr 452 Wir könnn auch andrs wirtschaftn! in Workshop mit Dr. Fridrik Habrmann, Volkswirtin und Historikrin Fritag 3. Mai bis Uhr 194 Bühn am Rathausmarkt Wi vil ist gnug? Andrs wirtschaftn altrnativ lbn Auf dm Podium diskutirn Christian Flbr, Autor und Aktivist, Pingo Andras Flsn, Gründr Quijot Kaff, Hans Lyndckr, Journalist, Dtlf Schl, Hamburgr Snator für Arbit, Sozials, Famili und Intgration, Dr. Andras Titz MdL, Diakon und Btribswirt, Präss Landssynod dr Nordkirch. Es modrirn Fridmann Magaard, Pastor, und Sandra Schwab, Jugndrfrntin und Erzihrin; Musik: Wirlss Acapplla, Bochum bis Uhr 470 Gstaltn statt Spkulirn Sozial Marktwirtschaft im Griff dr Finanzmärkt Finanzkris Ursprung und Auswg ist das Thma von Prof. Dr. h. c. Hinr Flassbck, Chf-Volkswirt von dr Wlthandls- und Entwicklungskonfrnz (UNCTAD) Wr rgirt das Gld? Darübr diskutirn Gorg Fahrnschon, Präsidnt Dutschr Sparkassn- und Girovrband, Svn Gigold, Mitglid ds Europäischn Parlamnts, Thomas Jorbrg, Vorstandssprchr GLS Bank, und Pr Stinbrück, Mitglid ds Bundstags. Und was macht din Gld? Es diskutirn Frank Jansky, Rchtsanwalt, Rgiogld, Janin Scharf von VisionBakry und Crowdfunding, und Antj Schnwiß vom Südwind-Institut für Ökonomi und Ökumn. Modration: Dr. Rainr Hank, Wirtschaftsjournalist, Frankfurt/Main. Anwält ds Publikums sind Dr. Lothar Elsnr, Privatdoznt Dr. Joachim von Soostn; Musik: Land Übr bis Uhr 236 Saal B Solidarisch Ökonomi Idnsalon: Hir rdn all mit! Hir gbn Initiativn Impuls! Dr klin Kris für Glichgsinnt zum Plänschmidn und Kontakt knüpfn. Enrgi von untn btiligt sind di Fraunnrgigminschaft Windfang, Innova Bratung von Gnossnschaftsgründungn, und Unsr Hamburg Unsr Ntz, Nahrung von nbnan - dazu sind ingladn in mitglidrgführtr Hofladn in Hombrg/Efz, Mundraub Plattform für Obstallmnd, und das Ntzwrk Solidarisch Landwirtschaft in Kaufungn Commons und Allmnd ist das Thma von Brigitt Kratzwald, Sozialwissnschaftlrin, Hauk Lntsch, Dokumntar bim Hamburgr Musum für Arbit, und dr Sprchr Wulfshagnrhüttn Christlich Lbns- und Arbitsgminschaft in Tüttndorf Übr Gminwohl und Ökonomi sprchn Hans-Nissn Andrsn, Ev. Darlhnsgnossnschaft Kil, und Christian Flbr, Autor und Aktivist Sonnabnd 4. Mai bis Uhr 692 Hall B5 Sucht zurst das Rich Gotts Ökumnisch Sozialthik für das 21. Jahrhundrt Es diskutirn dr bayrisch Landsbischof Prof. Dr. Hinrich Bdford- Strohm, Prof. Dr. Mariann Himbach- Stins, Sozialthikrin; Bgrüßung und Modration: Prof. Dr. Christl M. Mair, Präsidium Dutschr Ev. Kirchntag; Musik: Rosi und di Knallrbsn bis Uhr 692 Hall B7 Global Schnäppchnjagd Fisch zwischn wirtschaftlichn Intrssn und nachhaltigr Nutzung Einn Impuls gibt Francisco Marí, Brot für di Wlt Ev. Entwicklungsdinst, Brlin Auf dm Podium diskutirn Carlos Aldrguía, Bund uropäischr Frnfangflottn, Gaoussou Guy, Gnralskrtär Wstafrikanischr Fischrivrband, Dakar/Sngal, Dr. Iris Mnn, Mrsbiologin, Grnpac, Ulrik Rodust vom Fischriausschuss ds Europäischn Parlamnts, Modration: Arnd Hnz, Journalist, Brlin, Anwält ds Publikums sind Dr. Thorstn Göbl, Dr. Marcus Schapr; Musik: D Tampntrkkr bis Uhr 194 Bühn am Rathausmarkt Ohn Wachstum lbn? Gspräch mit Prof. Dr. Dr. Andras Barnr, Sprchr dr Untrnhmnslitung Bohringr Inglhim, Svn Gigold Mitglid ds Europäischn Parlamnts, Prof. Dr. Uw Schnidwind, Präsidnt ds Wupprtalr Instituts für Klima, Umwlt, Enrgi. Es modrirt: Dr. Simon Schwanitz, Miniialdirktorin; Musik: Dawit Gtachw und Band, Addis Abba/ Äthiopin bis Uhr 470 Andrs wachsn Entwickln, was wir brauchn Übr Entwicklung in dn Grnzn ds Plantn spricht Dr. Imm Scholz, stllv. Dirktorin Dutschs Institut für Entwicklungspolitik in Bonn; Wlch Wirtschaft wolln wir? diskutirn Prof. Dr. Hans Difnbachr, Ökonom, Forschungsstätt Ev. Studingminschaft in Hidlbrg, Candido Grzybowski, Brazilian Institut of Social and Economic Analyss in Rio d Janiro/Brasilin, und Silk Hlfrich, Commons Stgis Group in Jna Bispil nachhaltigr Entwicklung gbn Dr. Rinhard Losk, Autor und Snator a. D., Luis Numann-Cosl, Co- Gründrin BürgrEnrgi, Prof. Dr. Grhard Schrhorn, Konsumökonom, und Wolfgang Stränz von dr Lbnsgminschaft Buschbrghof Fuhlnhagn Bim Thma Wir sind di Wirtschaft! ist Jakob von Uxküll, Gründr World Futur Council und Right Livlihood Award zu Gast. Modration: Angla Krug, Rligionsund Politikwissnschaftlrin,Tilman Santarius, Soziolog; Anwältin und Anwalt ds Publikums sind Johanns Küstnr und Dr. Aid Matthy; Musik: Das Blau Einhorn bis Uhr 692 Hall B7 Global Schnäppchnjagd Land und Rohstoff wirtschaftlich Intrssn und grchtr Zugang Übr Land Grabbing und Spkulation brichtn Alxandr Müllr, stllv. Gnraldirktor dr Ernährungs- und Landwirtschaftsorganisation dr Vrintn Nationn, Ana Laura Alvarz, Landrcht-Aktivistin und Dirktorin dr Asociana in Bunos Airs/Argntinin, und Dr. Sabin Miltnr, Group Sustainability Officr dr Dutschn Bank, Frankfurt/Main Rohstoff und Govrnanc sind das Thma von Sigmar Gabril MdB, Partivorsitzndr, Prof. Dr. Michal Brzoska, Fridnsforschr, Galsan Galtaikhuu, Kulturwissnschaftlr und Aktivist in Ulan-Bator/ Mongoli, und Wilko Spcht, Litr dr Untrnhmns- und Rgirungsbzihungn dr Rohstoffallianz, Modration: Tillmann Ellisn, Journalist; Anwält ds Publikums sind Dr. Thorstn Göbl und Dr. Marcus Schapr; Musik: Nw Brass BigBand bis Uhr 866 Hauptgbäud, Hörsaal Globaln Wandl nachhaltig gstaltn Kirch und mpirisch Wissnschaft im Dialog An Podium und Diskussion mit dm Publikum btilign sich Prof. Dr. Hans-Martin Gutmann, Tholog, Prof. Dr. Hrmann Hld, Litr dr Forschungsstll für Nachhaltig Umwltntwicklung, Dr. Christian Polk, Tholog, Dr. Carola Roloff, Tibtologin und buddhistisch Nonn, und Prof. Dr. Christoph Sibrt, Tholog 000 Di ntsprchndn Vranstaltungsort und Stadtplankoordinatn findn Si auf Sit 16/17 und ausführlich im Kirchntags-Programm

14 Evanglisch Kirchn Zitung tags 14 Kirchntag 2013 in Hamburg März / April 2013 Tipps für dn Kirchntag Kirch und Politik Hamburg Daurbrnnr und hiß Eisn fasst dr Kirchntag auf dm Gbit dr Politik an. Es ght untr andrm um Flüchtlingspolitik, Mnschnhandl und Zwangsprostitution. Im Fokus sthn auch dr Waffnhandl, di Produktionsbdingungn von Klidung gnauso wi das Thma Inklusion und di Spaltung dr dutschn Gsllschaft in Arm und Rich. Was kann di Politik, was könnn wir daran ändrn? Auf dm Kirchntag solln dis Thmn nicht nur aus dutschr Prspktiv bluchtt wrdn. Gladn sind zahlrich intrnational Gäst, di ihr Sichtn in di Diskussion inbringn. Es gibt rmutignd Bispil Mnschn, di Kraft zum Widrstand habn. Dmokrati braucht mhr als Zuschaur, Dmokrati braucht Engagirt. Donnrstag 2. Mai bis Uhr 654 Groß Bühn Tor zur Wlt odr Fstung Europa? Flüchtlingspolitik und Mnschnrcht in dr EU Flucht hat vil Gsichtr : Flüchtling brichtn, auf dm Podium diskutirn Güntr Burkhardt, Gschäftsführr Pro Asyl, dr stllvrtrtnd Vorsitznd dr CDU/CSU-Fraktion Dr. Güntr Krings, di Partivorsitznd von Bündnis 90/Di Grünn Claudia Roth bis Uhr 386 Schick und fair Podium und Aktion: Du kannst twas bwirkn! Es wirkn mit: Alxandr von Aufschnaitr von Hnns & Mauritz, Brndt Hinzmann von dr Kampagn für saubr Klidung und Hilk Anna Patzwall von Vaud Sport bis Uhr 350 Modrn Sklavri Faktn und Handln Ein zum Himml schrind Ungrchtigkit Mit Ruth Darnly, Dirktorin von Stop th Traffik, Prof. Dr. Dr. Thomas Schirrmachr, Vorsitzndr dr Thologischn Kommission dr Wltwitn Ev. Allianz, und Pastor Dtlf Pipr, Modration bis Uhr 692 Hall B7 Guts Lbn so vil du brauchst Zwischn Wachstum, Fortschritt und Grchtigkit Als Rfrntn sind Dr. Rinhard Höppnr, Minipräsidnt a. D., Anntt Jnsn, Journalistin, und Dr. Rinhard Losk, Autor und Snator a. D. gladn bis Uhr 194 Bühn Rathausmarkt Ggn Armut! Utopin trffn auf politisch Ralität Auf dm Podium diskutirn Claudia Roth, Brudr Paulus Trwitt, Kapuzinr-Mönch, Dr. Andras Titz, Präss dr Nordkirchn-Synod, Prof. Dr. Grhard Wgnr, Dirktor ds Sozialwissnschaftlichn Instituts dr EKD, Susann Wist, Grundinkommnsaktivistin; Modration: Pastor Fridmann Magaard und Frank Zabl, Prsssprchr dr Nordkirch bis Uhr 692 Hall B5 Mdin, Bürgr, Parlamnt Wr hat di Macht? Übr Ohnmächtig Politik mächtigr Journalismus? sprchn Brnd Ulrich, stllv. Chfrdaktur von Di Zit, und Martin Dlius, Ntzpolitikr. Spin-Doctors, Boulvard, Blogs Wr stzt di Thmn? ist das Thma von Svn Gösmann, dm Chfrdaktur dr Rhinischn Post, Uw-Karstn Hy, Journalist und Publizist, Dr. Flix Kolb, Gschäftsführr von Campact, und dr Bloggrin Katrin Rönick. Bim Thma Bürgrmacht und di Vrantwortung dr Parlamnt ist Bundstagspräsidnt Prof. Dr. Norbrt Lammrt zu Gast. Modration: Dr. Batric von Wizsäckr und Dr. Martina Wyrauch bis Uhr 350 Zwangsprostitution bi uns vor dr Tür? Ein zum Himml schrind Ungrchtigkit Zu Gast sind Schw Dr. La Ackrmann, Vorsitznd von Solidarität mit Fraun in Not, dr Schauspilr Torstn Hbl, Jörn Blick, Litr ds Fachkommissariats für Mnschnhandl bim Landskriminalamt Hamburg, Ruth Darnly, Dirktorin von Stop th Traffik, dr Bundstagsabgordnt Frank Hinrich, Prof. Dr. Thomas Schirrmachr, und Gaby Wntland, Vorsitznd dr Mission Frdom. Modration: Torstn Hbl Fritag 3. Mai bis Uhr 692 Hall B7 Krig als Gschäft? Rüstung Mad in Grmany Mit inm Vorg ds Rüstungsxprtn Andrw Finstin; im Anschluss Diskussion mit Gorg Wilhlm Adamowitsch, Hauptgschäftsführr ds Bundsvrbands dr Dutschn Sichrhits- und Vrtidigungsindui, dr Bundstagsabgordntn Agniszka Bruggr und Jan Grb vom Intrnationaln Konvrsionszntrum. Einn Impuls gibt Dr. Nikolaus Schnidr, Ratsvorsitzndr dr EKD; Musik: Halfpastsx bis Uhr 692 Hall B5 Dmokrati Ein Fluss allr? Willnsbildung und Entschidungswg Di Kunst ds Nhmns nimmt Kabarttist Frank Lüdck aufs Korn. Übr Aktivistn und Lobbyistn sprchn dr Jsuit Dr. Jörg Alt, Birgit Fischr, Hauptgschäftsführrin ds Vrbands forschndr Arznimittlhrstllr, Hanns Rocknbauch, Sprchr Aktionsbündnis ggn Stuttgart 21, und dr Philosoph Philipp Ruch, Gründr Zntrum für Politisch Schönhit. Wi offn ist das Parlamnt? fragt dr Historikr Prof. Dr. Paul Nolt. Um Wg zu mhr Dmokrati kümmrn sich dr EU-Abgordnt Jan Philipp Albrcht, dr Bloggr Markus Bckdahl von ntzpolitik.org und Minipräsidntin Hannlor Kraft bis Uhr 236 Saal 4 Es soll kin Armr untr uch sin (5 Mos 15,4) - Armutsbildr, Armutsbkämpfung Ob Armut in Kulturproblm ist, diskutirn dr Jnar Soziolog Prof. Dr. Stphan Lssnich und dr Hamburgr Autor Waltr Wüllnwbr. Übr Erfahrungn mit Tafln sprchn dr Diakon Martin Limbach und Birgit Müllr, Chfrdakturin ds Hamburgr Obdachlosnmagazins Hinz&Kunzt. Tafln und Armutsbkämpfung sind das Thma von Susann Alms d Ocana, Diakonin, Jochn Brühl, stllv. Vorsitzndr ds Bundsvrbands Dutsch Tafln, Dr. Silk Kösr, Diakoni Dutschland, und Prof. Dr. Stfan Slk, Lhrgbit Gsllschaftlichr Wandl, Hochschul Furtwangn. Ein thologisch Bilanz ziht di Thologi-Profssorin Dr. Gabril Borgr. Modration: Burkhard Plmpr, Soziolog und Journalist bis Uhr 644 KZ-Gdnkstätt Nungamm, Ehmaligs Klinkrwrk, Wstflügl Wohr kommt di Kraft zu widrsthn? Lsung mit dr Schauspil-Intndantin Dr. Isablla Vérts-Schüttr, witr Gäst sind dr Tholog Prof. Dr. Dr. Hlmuth Rolfs, dr Historikr Prof. Dr. Wolfram Wtt, Ernst Grub, NS-Vrfolgtr und Antifaschist, Olga Karatsch, Gründrin Bürgrkampagn Nasch, Mirjam Ohringr, NS-Vrfolgt und als Jüdin im Widrstand, und Ulrik Popp, DDR-Bürgrrchtlrin Sonnabnd 4. Mai bis Uhr 672 Univrsität, Audimax Wiblich, rvolutionär, jung Fraun vrändrn Gsllschaft Zu Gast sind: Samah Nassr Al-Shagdary, Filmmachrin aus dm Jmn, Elsy Wakil, Nahost-Rfrntin World Studnt Christian Fdration (WSCF) im Libanon, Amira Yahyaoui, Aktivistin und Bloggrin in Tunsin; Modration: Alxandra Snfft, Islamwissnschaftlrin bis Uhr 854 Thalia Thatr, Groß Bühn Europa auf dr Couch Ein Kontinnt sucht sin Idntität Was hält Europa zusammn?, fragt di Politikwissnschaftlrin Prof. Dr. Gsin Schwan, auf dm Podium diskutirn Bischof Dr. Michal Bünkr, Gnralskrtär dr Gminschaft Ev. Kirchn in Europa, di Europa-Abgordnt Sylvi Goulard und di Politikwissnschaftlrin Dr. Ulrik Guérot bis Uhr 236 Saal 4 Mit alln! Wg zur inklusivn Bildung Inklusiv Schul Wi kann s ghn? Darübr diskutirn Schullitrin Anntt Brg, Schullitrin Anglika Fidlr, Ulrik Kloibr, Litrin dr Ev. Stiftung Aldorf, und Schullitr Rainr Kühlk. Schul dr Zukunft Wirklichkit und Zil ist das Thma von Ut Erdsik-Rav, Miniin a. D., Prof. Dr. Andras Hinz, Litr ds Brichs Intgrationspädagogik am Institut für Rhabilitationspädagogik in Hall, Hinz- Ptr Midingr, Vorsitzndr ds Dutschn Philolognvrbands, Hans-Ptr Voglr, Vorsitzndr ds Bundsltrnrats. Ein Rsüm ziht Prof. Dr. Hanns-Stphan Haas, Dirktor dr Ev. Stiftung Aldorf bis Uhr 692 Hall B5 Dmokrati hißt, inandr zu vrun Dr Kirchntag stllt di Vrunsfrag, s rfrirn Richard Hilmr, Gschäftsführr von Infratst dimap, und di Historikrin Prof. Dr. Ut Frvrt. Di Frag Europäisch Dmokrati, abr wi? stlln sich di Bundstagsvizpräsidntin Katrin Göring-Eckardt, di Europa-Abgordnt Sylvi Goulard, dr Bundsvrtidigungsmini Dr. Thomas d Maizièr und dr Kirchntagspräsidnt Prof. Dr. Grhard Robbrs. Di Modration übrnhmn Dr. Klaus Holz, Gnralskrtär Ev. Akadmin in Dutschland, und di Journalistin Dr. Elisabth von Thaddn. 000 Di ntsprchndn Vranstaltungsort und Stadtplankoordinatn findn Si auf Sit 16/17 und ausführlich im Kirchntags-Programm

Heizlastberechnung Seite 1 von 5. Erläuterung der Tabellenspalten in den Heizlast-Tabellen nach DIN EN 12831

Heizlastberechnung Seite 1 von 5. Erläuterung der Tabellenspalten in den Heizlast-Tabellen nach DIN EN 12831 Hizlastbrchnung Sit 1 von 5 Erläutrung dr Tabllnspaltn in dn Hizlast-Tablln nach DIN EN 12831 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 3x4x5 6-7 12 + 13 8 x 11 x 14 15 x Θ Orintirung Bautil Anzahl Brit Läng

Mehr

Bürger-Energie für Schwalm-Eder. Bürger-Energie für Schwalm-Eder! Die FAIR-Merkmale der kbg! Leben. Sparen. Dabeisein. Einfach fair. h c.

Bürger-Energie für Schwalm-Eder. Bürger-Energie für Schwalm-Eder! Die FAIR-Merkmale der kbg! Leben. Sparen. Dabeisein. Einfach fair. h c. Di FAIR-Mrkmal dr kbg! Bürgr-Enrgi für Schwalm-Edr! Unsr Stromtarif transparnt, günstig, fair! Di kbg ist in in dr Rgion sit 1920 vrwurzlt Gnossnschaft mit übr 1.400 Mitglidrn und in ihrm Wirkn fri von

Mehr

Übersicht EUROWINGS VERSICHERUNGSSCHUTZ. Leistungsbestandteile im Überblick. Hinweise im Schadenfall:

Übersicht EUROWINGS VERSICHERUNGSSCHUTZ. Leistungsbestandteile im Überblick. Hinweise im Schadenfall: Übrsicht EUROWINGS VERSICHERUNGSSCHUTZ Si intrssirn sich für in HansMrkur Risvrsichrung in gut Wahl! Listungsbstandtil im Übrblick BasicPaktschutz Bstandtil Ihrr Risvrsichrung: BasicSmartRücktrittsschutz

Mehr

Finanzierung und Förderung von energetischen Maßnahmen für Wohnungseigentümergemeinschaften

Finanzierung und Förderung von energetischen Maßnahmen für Wohnungseigentümergemeinschaften Finanzirung und Fördrung von nrgtischn Maßnahmn für Wohnungsigntümrgminschaftn Rainr Hörl Litr Vrtribsmanagmnt Aktivgschäft Anton Kasak Firmnkundn Zntral Sondrfinanzirungn Sit 1 Finanzirung und Fördrung

Mehr

Die günstige Alternative zur Kartenzahlung. Sicheres Mobile Payment. Informationen für kesh-partner. k sh. smart bezahlen

Die günstige Alternative zur Kartenzahlung. Sicheres Mobile Payment. Informationen für kesh-partner. k sh. smart bezahlen Di günstig Altrnativ zur Kartnzahlung Sichrs Mobil Paymnt Informationn für ksh-partnr k sh Bargldlos. Schnll. Sichr. Was ist ksh? ksh ist in Smartphon-basirts Bzahlsystm dr biw Bank für Invstmnts und Wrtpapir

Mehr

Quick-Guide für das Aktienregister

Quick-Guide für das Aktienregister Quick-Guid für das Aktinrgistr pord by i ag, spritnbach sitzrland.i.ch/aktinrgistr Quick-Guid Sit 2 von 7 So stign Si in Nach dm Si auf dr Hompag von.aktinrgistr.li auf das Flash-Intro gklickt habn, rschint

Mehr

Die günstige Alternative zur Kartenzahlung. Sicheres Mobile Payment. Informationen für kesh-partner. k sh. smart bezahlen

Die günstige Alternative zur Kartenzahlung. Sicheres Mobile Payment. Informationen für kesh-partner. k sh. smart bezahlen Di günstig Altrnativ zur Kartnzahlung Sichrs Mobil Paymnt Informationn für ksh-partnr k sh smart bzahln Bargldlos. Schnll. Sichr. Was ist ksh? ksh ist in Smartphon-basirts Bzahlsystm dr biw Bank für Invstmnts

Mehr

Vorschlag des Pädagogischen Beirats für IKT Angelegenheiten im SSR für Wien zur Umsetzung der "Digitalen Kompetenzen" am Ende der Grundstufe II

Vorschlag des Pädagogischen Beirats für IKT Angelegenheiten im SSR für Wien zur Umsetzung der Digitalen Kompetenzen am Ende der Grundstufe II Vorschlag ds Pädagogischn Birats für IKT Anglgnhitn im SSR für Win zur Umstzung dr "Digitaln Komptnzn" am End dr Grundstuf II Dis Komptnzlist ntstand untr Vrwndung dr "Digitaln Komptnzn für di 8. Schulstuf"

Mehr

Finanzierung eines bedingungslosen Grundeinkommens (BGE) aus Einkommensteuern. Studium Generale der VHS München am 11. 6. 2015

Finanzierung eines bedingungslosen Grundeinkommens (BGE) aus Einkommensteuern. Studium Generale der VHS München am 11. 6. 2015 Finanzirung ins bdingungslosn Grundinkommns (BGE) aus Einkommnsturn Vortrag bim BGE-Kurs im Studium Gnral dr VHS Münchn am 11. 6. 2015 Aufgzigt wurd di Finanzirbarkit ins bdingungslosn Grundinkommns in

Mehr

Kryptologie am Voyage 200

Kryptologie am Voyage 200 Mag. Michal Schnidr, Krypologi am Voyag200 Khvnhüllrgymn. Linz Krypologi am Voyag 200 Sinn dr Vrschlüsslung is s, inn Tx (Klarx) so zu vrändrn, dass nur in auorisirr Empfängr in dr Lag is, dn Klarx zu

Mehr

dem nz perspektive BEZIEHUNGSGESTALTUNG Die Situation:

dem nz perspektive BEZIEHUNGSGESTALTUNG Die Situation: dm nz BEZIEHUNGSGESTALTUNG Di Situation: Frau Rinrs ist sit 6 Monatn Bwohnrin im Sniornzntrum St. Anna. Si wurd 1916 in Brlin gborn. Si war di jüngst von 5 Mädchn, ihr Vatr hat immr Röschn zu Ihr gsagt.

Mehr

Durchführungsbestimmungen zum Großen Wiener Faschingsumzug 2016

Durchführungsbestimmungen zum Großen Wiener Faschingsumzug 2016 An l äs s l i c h 2 5 0J a h r Wi n rpr a t r! Großr Faschingsumzugs 2016 im Winr Pratr Lib Frund ds Großn Faschingsumzugs 2016 im Winr Pratr! Es ist mir in bsondr Frud, Euch di Ausschribungsuntrlagn zum

Mehr

Makroökonomie I/Grundlagen der Makroökonomie

Makroökonomie I/Grundlagen der Makroökonomie Makroökonomi I/Grundzüg dr Makroökonomi Pag Makroökonomi I/Grundlagn dr Makroökonomi Kapitl 5 Finanzmärkt und Erwartungn Güntr W. Bck Makroökonomi I/Grundzüg dr Makroökonomi Pag 2 2 Übrblick Kurs und Rnditn

Mehr

Kontaktlinsen Sehminare Visualtraining. Die neue Dimension des Sehens

Kontaktlinsen Sehminare Visualtraining. Die neue Dimension des Sehens Kontaktlinsn Shminar Visualtraining Di nu Dimnsion ds Shns Willkommn in dn Shräumn Erlbn Si in nu Dimnsion ds Shns. Mit dn Shräumn rwitrn wir unsr Angbot rund um das Aug bträchtlich. Wir bitn anspruchsvolln

Mehr

Fachoberschule für Wirtschaft, Grafik und Kommunikation WFO: Verwaltung, Finanzwesen und Marketing

Fachoberschule für Wirtschaft, Grafik und Kommunikation WFO: Verwaltung, Finanzwesen und Marketing Fach: WIRTSCHAFTSGEOGRAPHIE Fachspzifisch Komptnzn 1. di Struktur und dn Wandl dr Wirtschaft analysirn, di Mrkmal dr Wirtschaftssktorn in untrschidlichn Räumn rknnn, vrglichn und vrsthn 2. Auswirkungn

Mehr

WEGEN Umbau. Renovierung des letzten Teilstücks der Herbesthaler Straße. Auch mit Baustelle ohne Probleme in die Eupener Innenstadt! Wir für Eupen!

WEGEN Umbau. Renovierung des letzten Teilstücks der Herbesthaler Straße. Auch mit Baustelle ohne Probleme in die Eupener Innenstadt! Wir für Eupen! Wir für Eupn! WEGEN Umbau... göffnt! Wir für Eupn! Wir für Eupn! Auch mit Baustll ohn Problm in di Eupnr Innnstadt! Rnovirung ds ltztn Tilstücks dr Lib Bürgrinnn und Bürgr, wir möchtn Si informirn, dass

Mehr

Erläuterungen zu Leitlinien zum Umgang mit Markt- und Gegenparteirisikopositionen in der Standardformel

Erläuterungen zu Leitlinien zum Umgang mit Markt- und Gegenparteirisikopositionen in der Standardformel Erläutrungn zu Ltlnn zum Umgang mt Markt- und Ggnpartrskopostonn n dr Standardforml D nachfolgndn Ausführungn n dutschr Sprach solln d EIOPA- Ltlnn rläutrn. Währnd d Ltlnn auf Vranlassung von EIOPA n alln

Mehr

Auslegeschrift 23 20 751

Auslegeschrift 23 20 751 Int. CI.2: 09) BUNDESREPUBLIK DEUTSCHLAND DEUTSCHES PATENTAMT G 0 1 K 7 / 0 0 G 01 K 7/30 G 01 K 7/02 f fi \ 1 c r Auslgschrift 23 20 751 Aktnzichn: P23 20 751.4-52 Anmldtag: 25. 4.73 Offnlgungstag: 14.

Mehr

EBA. Schlussprüfung 2010. Punkte. Kandidatennummer. Name. Vorname. Datum der Prüfung. Punkte und Bewertung Erreichte Punkte / Maximum.

EBA. Schlussprüfung 2010. Punkte. Kandidatennummer. Name. Vorname. Datum der Prüfung. Punkte und Bewertung Erreichte Punkte / Maximum. Schlussprüfung 2010 büroassistntin und büroassistnt Schulischs Qualifikationsvrfahrn 1 EBA information kommunikation IKA administration Sri 2/2 Kandidatnnummr Nam Vornam Datum dr Prüfung und Bwrtung Erricht

Mehr

Der Konjunktiv I 1. er/sie habe gelesen Zukunft: er/sie wird lesen er/sie werde lesen

Der Konjunktiv I 1. er/sie habe gelesen Zukunft: er/sie wird lesen er/sie werde lesen Frum Wirtschaftsdutsch Dr Knjunktiv I 1 Gbrauch Dr Knjunktiv I wird u.a. vrwndt 1.) in dr indirktn Rd: Das Untrnhmn gab bkannt, dass sich sit März dr Auftragsingang shr psitiv ntwicklt hab. Witr btribsbdingt

Mehr

Einladung 10. 29. und 30. September 2015 Redoute, Kurfürstenallee 1, 53177 Bonn

Einladung 10. 29. und 30. September 2015 Redoute, Kurfürstenallee 1, 53177 Bonn Einladung 10. 29. und 30. Sptmbr 2015 Rdout, Kurfürstnall 1, 53177 Bonn Hrzlich Willkommn zu dn 10. Bonnr Untrnhmrtagn! Shr ghrt Damn und Hrrn, am 29. und 30. Sptmbr 2015 findn in dr Rdout in Bonn-Bad

Mehr

LHG - ein starker Partner für den Lebensmitteleinzelhandel

LHG - ein starker Partner für den Lebensmitteleinzelhandel ng Ausbildu adt... bi dr iblst E n i G LH tion in flich Z din bru vsti n I t u g Ein ukunft! LHG - in starkr Partnr für dn Lbnsmittlinzlhandl Di Lbnsmittlhandlsgsllschaft (LHG) ist di größt inhabrgführt

Mehr

Entry Voice Mail für HiPath-Systeme. Bedienungsanleitung für Ihr Telefon

Entry Voice Mail für HiPath-Systeme. Bedienungsanleitung für Ihr Telefon Entry Voic Mail für HiPath-Systm Bdinunsanlitun für Ihr Tlfon Zur vorlindn Bdinunsanlitun Zur vorlindn Bdinunsanlitun Dis Bdinunsanlitun richtt sich an di Bnutzr von Entry Voic Mail und an das Fachprsonal,

Mehr

EBA. Schlussprüfung 2010. Punkte. Kandidatennummer. Name. Vorname. Datum der Prüfung. Punkte und Bewertung Erreichte Punkte / Maximum.

EBA. Schlussprüfung 2010. Punkte. Kandidatennummer. Name. Vorname. Datum der Prüfung. Punkte und Bewertung Erreichte Punkte / Maximum. Schlussprüfung 2010 büroassistntin und büroassistnt Schulischs Qualifikationsvrfahrn 1 EBA information kommunikation IKA administration Sri 1/2 Kandidatnnummr Nam Vornam Datum dr Prüfung und Bwrtung Erricht

Mehr

Übersicht zur Überleitung von Amtsinhabern und Amtsinhaberinnen in die neuen Ämter und zur Darstellung der konsolidierten Ämter

Übersicht zur Überleitung von Amtsinhabern und Amtsinhaberinnen in die neuen Ämter und zur Darstellung der konsolidierten Ämter BayBsG: Anlag 11 Übrsicht zur Übrlitung von Amtsinhabrn Amtsinhabrinnn in di nun Ämtr zur Darstllung dr konsolidirtn Ämtr Anlag 11 Übrsicht zur Übrlitung von Amtsinhabrn Amtsinhabrinnn in di nun Ämtr zur

Mehr

schulschriften www.schulschriften.de Inhalt

schulschriften www.schulschriften.de Inhalt Schriftn Spzial 2010 schulschriftn i S n l Erstl n i d m s t h c i r r t n U i g n n t f i r h c S n d mit! n h c i z k i f a und Gr Inhalt Druckschriftn Schribschriftn Mathmatik - Fonts Pädagogisch -

Mehr

Kodierungstipps. Frage 4: Stimmst Du der Aussage zu: Kinder verbringen zu viel Zeit im Internet [] ja [] nein

Kodierungstipps. Frage 4: Stimmst Du der Aussage zu: Kinder verbringen zu viel Zeit im Internet [] ja [] nein Ihr habt inn bogn gstaltt, fotokopirt und untrs Volk gbracht. Jtzt stht Ihr da, habt inn Stapl bögn, und fragt Euch: Wi soll daraus inr schlau wrdn? Um bögn intrprtirn zu könnn, ist s sinnvoll, all Datn

Mehr

Makroökonomie I/Grundlagen der Makroökonomie

Makroökonomie I/Grundlagen der Makroökonomie Makroökonomi I/Grundzüg dr Makroökonomi Pag 1 1 Makroökonomi I/Grundlagn dr Makroökonomi Kapitl 14 Erwartungn: Di Grundlagn Güntr W. Bck 1 Makroökonomi I/Grundzüg dr Makroökonomi Pag 2 2 Übrblick Nominal-

Mehr

Liebe Leserinnen und Leser,

Liebe Leserinnen und Leser, 3/2013 Khrsit Stglitz-Zhlndorf Editorial Lib Lsrinnn und Lsr, Politik für di Mnschn! Jd Rgirung vrkündt das mphatisch! Da in wnign Wochn gwählt wird, darf man di Frag stlln: War s das? Hat das in dn ltztn

Mehr

Kondensator an Gleichspannung

Kondensator an Gleichspannung Musrlösung Übungsbla Elkrochnisch Grundlagn, WS / Musrlösung Übungsbla 2 Prof. aiingr / ammr sprchung: 6..2 ufgab Spul an Glichspannung Ggbn is di Schalung nach bb. -. Di Spannung bräg V. Di Spul ha di

Mehr

Endlich in der 5. Klasse.

Endlich in der 5. Klasse. Endlich in dr 5. Klass 4 5 6 7 4 m l. r.t h n m l. r.t h n Wi hißt din Schul? In lch Klass ghst du? Wi hißt din Klassnlhrr? Was ist din Liblingsfach? 5 Min Lhrr 7 8 2 1. Unsr Englischlhrrin hißt Frau Angla

Mehr

LOW-COST MESSTECHNIK. Grundsätzliches zum Messen (Vortrag) schnelle Prozesse ( Oszillograf ) langsame Prozesse (

LOW-COST MESSTECHNIK. Grundsätzliches zum Messen (Vortrag) schnelle Prozesse ( Oszillograf ) langsame Prozesse ( Güntr Quast 10. Nov. 1999 Johanns Gutnbrg-nivrsität Mainz LOW-COST MESSTECHNK Grundsätzlichs zum Mssn (Vortrag) Prisgünstig Grät für schnll Prozss ( Oszillograf ) langsam Prozss ( Datnloggr ) Mssn und

Mehr

Vaterland G Heiligkeit, Gericht und Freiheit C a D führen ins wahre Vaterland...

Vaterland G Heiligkeit, Gericht und Freiheit C a D führen ins wahre Vaterland... Vatrland Hiligkit, richt und Frihit a führn ins wahr Vatrland... Wir habn hir kin blibnd Stadt, doch di zukünftig suchn wir, ja, wnn Babylon fällt, dr Stolz disr Wlt, kommt Jrusalm aus dn Himmln. Unsr

Mehr

Digitaltechnik. TI-Tutorium. 17. Januar 2012. Tutorium von K. Renner für die Vorlesung Digitaltechnik und Entwurfsverfahren am KIT

Digitaltechnik. TI-Tutorium. 17. Januar 2012. Tutorium von K. Renner für die Vorlesung Digitaltechnik und Entwurfsverfahren am KIT Digitltchnik I-utorium 17. Jnur 2012 utorium von K. Rnnr für di Vorlsung Digitltchnik und Entwurfsvrfhrn m KI hmn Orgnistorischs Anmrkungn zum Übungsbltt 9 Korrktur inr Foli von ltztr Woch Schltwrk Divrs

Mehr

Gute Gründe für Französisch!

Gute Gründe für Französisch! Gut Gründ für Französisch! Willkommn in dr Wlt ds Lrnns Französisch zum Grifn nah! Blgiqu Luxmbourg Suiss Franc Europ Vil unsrr uropäischn Nachbarn sprchn Tunisi Liban französisch! Ob in dr Schwiz, in

Mehr

Auswertung P2-60 Transistor- und Operationsverstärker

Auswertung P2-60 Transistor- und Operationsverstärker Auswrtung P2-60 Trnsistor- und Oprtionsrstärkr Michl Prim & Tobis Volknndt 26. Juni 2006 Aufgb 1.1 Einstufigr Trnsistorrstärkr Wir butn di Schltung gmäß Bild 1 uf, wobi wir dn 4,7µ F Kondnstor, sttt ds

Mehr

Wie in der letzten Vorlesung besprochen, ergibt die Differenz zwischen den Standardbildungsenthalpien

Wie in der letzten Vorlesung besprochen, ergibt die Differenz zwischen den Standardbildungsenthalpien Vorlsung 0 Spnnungsnrgi dr Cyclolkn Wi in dr ltztn Vorlsung bsprochn, rgibt di Diffrnz zwischn dn Stndrdbildungsnthlpin dr Cyclolkn C n n und dm n-fchn Bitrg für di C - Gruppn [n (-0.) kj mol - ] di Ringspnnung.

Mehr

Desperately seeking! Fachkräftemangel in der Außenwirtschaft. 200 TAGE IM AMT Der neue Zoll-Chef im Interview

Desperately seeking! Fachkräftemangel in der Außenwirtschaft. 200 TAGE IM AMT Der neue Zoll-Chef im Interview Kompaktwissn für dn ußnhandl usgab 3/013 00 TG IM MT Dr nu Zoll-Chf im Intrviw SNKTIONSLISTNPRÜFUNG Mitarbitrscrning outsourcn? TÜRKI-U 013/014 Zwischn Zwckbzihung Zwangsh Dspratly sking! Fachkräftmangl

Mehr

Die weitere Umsetzung der BaustellV

Die weitere Umsetzung der BaustellV Di witr Umstzung dr BaustllV 7. Erfahrungsaustausch dr Koordinatorn Magdburg, 17. Novmbr 2004 Michal Jägr 1. Vorsitzndr ds Zntralvrbands dr Koordinatorn nach Baustllnvrordnung Dutschlands ZVKD.V. Di witr

Mehr

19. Bauteilsicherheit

19. Bauteilsicherheit 9. Bautilsichrhit Ein wsntlich Aufgab dr Ingniurpraxis ist s, Bautil, di infolg dr äußrn Blastung inm allgminn Spannungs- und Vrformungszustand untrlign, so zu dimnsionirn, dass s währnd dr gsamtn Btribszit

Mehr

Das Ziel ist das Ziel

Das Ziel ist das Ziel l tn-wc Tl 2 Das Zl st das Zl (c) 2013 Kathrn Pohnk/ tn-wcl - Slbst-Coachng & Mhr / Das Zl st das Zl / 1 l tn-wc Inhalt Tl 1 1. Enltung 2. Im Rückwärtsgang 3. Schrtt 1 Tl 2 1. Prsonal-Kanban - was st dnn

Mehr

Kapitel 2: Finanzmärkte und Erwartungen. Makroökonomik I -Finanzmärkte und Erwartungen

Kapitel 2: Finanzmärkte und Erwartungen. Makroökonomik I -Finanzmärkte und Erwartungen Kapitl 2: Finanzmärkt und 1 /Finanzmärkt -Ausblick Anlihn Aktinmarkt 2 2.1 Anlihn I Anlih Ausfallrisiko Laufzit Staatsanlihn Untrnhmnsanlihn Risikoprämi: Zinsdiffrnz zwischn inr blibign Anlih und dr Anlih

Mehr

Staatlich geprüfter Techniker

Staatlich geprüfter Techniker uszug aus dm Lnmatial Fotbildungslhgang Staatlich gpüft Tchnik uszug aus dm Lnmatial sstchnik (uszüg) D-Tchnikum ssn /.daa-tchnikum.d, Infolin: 0201 83 16 510 Gundlagn zu ustung u. Intptation von sstn

Mehr

TI II. Sommersemester 2008 Prof. Dr. Mesut Güneş 5. Exercise with Solutions

TI II. Sommersemester 2008 Prof. Dr. Mesut Güneş 5. Exercise with Solutions Distributd mbddd 5. Exrcis with olutions Problm 1: Glitkomma-Darstllung (2+2+2+2+2+2=12) Ghn i bi dr binärn Glitkommadarstllung von 2-Byt großn Zahln aus. Dr Charaktristik sthn 4 Bit zur Vrfügung, dr Mantiss

Mehr

Atomkerne und Radioaktivität

Atomkerne und Radioaktivität tomkrn und Radioaktivität Institut für Krnchmi Univrsität Mainz Klaus Ebrhardt und Razvan Buda 30.04.2012 1 Größnskala tom und Krn nordnung dr tom in inm Kupfr-Chlor-Phthalocyanin-Kristall Elktronnhüll:

Mehr

chemisches Fortgeschrittenenpraktikum SS 2000

chemisches Fortgeschrittenenpraktikum SS 2000 Physikalisch-chmischs chmischs Fortgschrittnnpraktikum SS Vrsuch F- 3: UV/VIS-Spktroskopi Vrsuchstag: 7.6. Svn Entrlin Grupp 3 18 97 36 174 Vrsuch F-3: UV/VIS-Spktroskopi PC-Fortgschrittnnpraktikum Glidrung:

Mehr

Nützliche Tastenkombinationen

Nützliche Tastenkombinationen Nützlich Tastnkombinationn Nützlich Tastnkombinationn Nutzn von Tastnkombinationn Tastnkombinationn könnn Si vrwnn, um Winows 10 schnllr zu binn. Wichtig Systmprogramm zigt Winows 10 an, wnn Si rückn.

Mehr

Auf Werte setzen Rupperti Höfe I

Auf Werte setzen Rupperti Höfe I Auf Wrt stzn Rupprti Höf I Eigntumswohnungn in Münchn-Untrschlißhim Bst Prspktivn im Münchnr Nordn wohnn in dn rupprti höfn I, Mistralstrass, Robrt-SCHUMAN-straSS 1A Hoch im Kurs bi Mitrn und Anlgrn Das

Mehr

INTERNET- UND IT-LÖSUNGEN FÜR GESCHÄFTSKUNDEN Individuelle Produkte und Dienstleistungen

INTERNET- UND IT-LÖSUNGEN FÜR GESCHÄFTSKUNDEN Individuelle Produkte und Dienstleistungen INTERNET- UND IT-LÖSUNGEN FÜR GESCHÄFTSKUNDEN Individull Produkt und Dinstlistunn NICHT THEORIE, SONDERN PRAXIS ntclusiv ist IT mit IQ und Srvic. Unsr Hrzn schlan für Innovation. Unsr Köpf stckn vollr

Mehr

BENCHMARKING STUDIE 2016

BENCHMARKING STUDIE 2016 g Studi 2016 STUDIE 2016 Laufzit: 10. uli 2015 bis 5. Fbruar 2016 g-sznarin im btriblichn Einsatz Projktträgr: sipmann mdia g Projktdurchführung: O U R N A L Kooprationspartnr: g Studi 2016 ditorial g

Mehr

Mal- und Spielebuch Hämophilie

Mal- und Spielebuch Hämophilie Mal- und Spilbuch Hämophili Vrfar: Dr. Kim Chilman-Blair (BSc, MBChB) & Shawn dloach Bratnd Fachkranknpflgr: Robyn Shomark (CNC) & Stphn Matthw (CNC) Hi! Wir ind di Mdikidz! Wir lbn auf Mdiland inm Plantn,

Mehr

Unterrichtsmaterialien in digitaler und in gedruckter Form. Auszug aus: Das kalte Herz - Lektürebegleiter. Das komplette Material finden Sie hier:

Unterrichtsmaterialien in digitaler und in gedruckter Form. Auszug aus: Das kalte Herz - Lektürebegleiter. Das komplette Material finden Sie hier: Untrrichtsmatrialin in digitalr und in gdrucktr Form Auszug aus: Das kalt Hrz - Lktürbglitr Das kompltt Matrial findn Si hir: School-Scout.d 6.-12. Schuljahr Wolfgang Wrtnbroch Das kalt Hrz r t i l g b

Mehr

Die indialogum GmbH stellt sich vor

Die indialogum GmbH stellt sich vor r ä w n i t s n i E v i t a l r h c u a n n i s n h o, n s w g. r r h l h t a M Di indialogum GmbH stllt sich vor Übr indialogum Prsonal, Bratung, Entwicklung Grn bitn wir Ihnn in dn dri Thmnfldrn Prsonal,

Mehr

SEMINARE & WORKSHOPS INSIDER COACHING. weiter. denken

SEMINARE & WORKSHOPS INSIDER COACHING. weiter. denken r a n i m S SEMINARE & WORKSHOPS s p o h s k Wor INSIDER COACHING witr. dnkn. Mnsch lrn, lrn, frag, frag und schäm dich nicht zu lrnn und zu fragn. Paraclsus r o Vwort Vorwort Di Zykln, in dnn sich Ding

Mehr

[Arbeitsblatt Trainingszonen]

[Arbeitsblatt Trainingszonen] [Arbitsblatt Trainingszonn] H r z f r q u n z 220 210 200 190 180 170 160 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 RHF spazirn walkn lockrs zügigs MHF Jogging Jogging Gsundhits -brich Rohdatn

Mehr

Beispiel: Ich benutze die folgenden zwei Karten um meine Welt nach FT zu importieren:

Beispiel: Ich benutze die folgenden zwei Karten um meine Welt nach FT zu importieren: Tutorial Importirn inr CC2-Kart nach Fractal Trrains Von Ralf Schmmann (ralf.schmmann@citywb.d) mit dr Hilf von Jo Slayton und John A. Tomkins Übrstzung von Gordon Gurray (druzzil@t-onlin.d) in Zusammnarbit

Mehr

Kosten und Potenziale der Vermeidung von Treibhausgasemissionen in Deutschland

Kosten und Potenziale der Vermeidung von Treibhausgasemissionen in Deutschland Kostn und Potnzial dr Vrmidung von Tribhausgasmissionn in Dutschland Ein Studi von McKinsy & Company, Inc., rstllt im Auftrag von "BDI initiativ - Wirtschaft für Klimaschutz" Symposium nrgi und klima stratgi

Mehr

EXISTIERT GOTT? Zuerst möchte ich dem Christlichen-Studenten-Kreis danken für die

EXISTIERT GOTT? Zuerst möchte ich dem Christlichen-Studenten-Kreis danken für die EXISTIERT GOTT? Min Damn und Hrrn! Zurst möcht ich dm Christlichn-Studntn-Kris dankn für di Einladung, an dr Dbatt hut tilzunhmn. Auch möcht ich Hrrn Dr. Schmidt-Salomon für sin Britschaft dankn, an disr

Mehr

VERSANDKATALOG 2015/2016

VERSANDKATALOG 2015/2016 Sit übr 30 Jahrn das Vrsandhaus für Jonglag, Artistik, Thatr und Spil VERSANDKATALOG 2015 / 2016 hauptkatalog 2015/2016 inn richtign Katalog, in dm Si blättrn könnn, dr dabi Gräusch von sich gibt und inn

Mehr

Produkte und Anwendungen

Produkte und Anwendungen Produkt und Anwndungn AGRO POWER AGRO POWER Kilrimn Kraftband Rippnband Britkilrimn Inhabr sämtlichr Urhbr- und Listungsschutzrcht sowi sonstigr Nutzungs- und Vrwrtungsrcht: Arntz OPTIBELT Untrnhmnsgrupp,

Mehr

Erwartungsbildung, Konsum und Investitionen

Erwartungsbildung, Konsum und Investitionen K A P I T E L 7 Erwarungsbildung, Konsum und Invsiionn Prof. Dr. Ansgar Blk Makroökonomik II Winrsmsr 2009/0 Foli Kapil 7: Erwarungsbildung, Konsum, und Invsiionn Erwarungsbildung, Konsum und Invsiionn

Mehr

Macht Bahn. G e. Unser Gott sucht ein Volk, das mit Kraft das Wort der Wahrheit proklamiert, und den Weg für ihn bahnt, als die Stimme uns res Herrn,

Macht Bahn. G e. Unser Gott sucht ein Volk, das mit Kraft das Wort der Wahrheit proklamiert, und den Weg für ihn bahnt, als die Stimme uns res Herrn, Macht Bahn Unsr ott sucht in Volk, das mit Kraft das Wort dr Wahrhit proklamirt, und dn Wg für ihn bahnt, als di Stimm uns rs Hrrn, dr in Ewigkit rgirt. Macht Bahn (Macht Bahn) dm König! Macht Bahn (Macht

Mehr

Fasten stillt den Hunger unserer Zeit

Fasten stillt den Hunger unserer Zeit W i r k u n g s b r i c h t 2 0 1 4 Fastn stillt dn Hungr unsrr Zit 1 Dr Gsundhitsfördrr östrrichisch gsllschaft ggf für gsundhitsfördrung Hilfastn. Und Si fühln sich wi nugborn. Wi alls bgann Alls bgann

Mehr

«Ich sehe was, was du nicht siehst» St.Gallen, 24. September 2015. Fachtagung Kinderwelten auf der Spur. www.fhsg.ch

«Ich sehe was, was du nicht siehst» St.Gallen, 24. September 2015. Fachtagung Kinderwelten auf der Spur. www.fhsg.ch Rorschach Autobahnausund infahrt Kruzblich Vnstaltungsort Di Tagung findt in dr Militärkantin, Kruzblichwg 2, in St.Galln statt. s Kr ns g Bo St. L on ard Str Turnhall Kruzblich r rg Zyli n Ilg Zughaus

Mehr

Telephones JACOB JENSEN

Telephones JACOB JENSEN Tlphons JACOB JENSEN Mhr als nur in Tlfon... Das Jacob Jnsn Tlfon 80 kann wand- odr tischmontirt wrdn. Es ist in drahtloss, digitals DECT Phon mit inr Vilzahl übrragndr Funktionn wi digital Klangschärf,

Mehr

on track Perspektiven in Landtechnik und Agribusiness Herbst/Winter Student 23 Jahre TU Braunschweig Landtechnik 8. Semester

on track Perspektiven in Landtechnik und Agribusiness Herbst/Winter Student 23 Jahre TU Braunschweig Landtechnik 8. Semester on track 2 Prspktivn in Landtchnik und Agribusinss Hrbst/Wintr Studnt 24 Jahr FH Köln Maschinnbau 6. Smstr 2011 Studnt 23 Jahr TU Braunschwig Landtchnik 8. Smstr Studntin 22 Jahr FH Osnabrück Landwirtschaft

Mehr

[design-remise.ch] 12./13./14. Nov. 2010, Lokremise Wil

[design-remise.ch] 12./13./14. Nov. 2010, Lokremise Wil [dsign-rmis.ch] 12./13./14. Nov. 2010, Lokrmis Wil Wir frun uns auf Ihrn Bsuch! Editorial Willkommn in dr dsign-rmis. Wir machn Dampf! Damals ruhtn sich Lokomotivn aus, hut insznirt Späti Wohnkultur in

Mehr

Die 3. Generation. Marketingtools der Profiklasse klarer Bildschirmaufbau, intuitive Bedienung

Die 3. Generation. Marketingtools der Profiklasse klarer Bildschirmaufbau, intuitive Bedienung Marktingtoos dr Profikass karr Bidschirmaufbau, intuitiv Bdinung Funktionaität & Schnigkit Vrwatungsaufwand wird ur Nbnsach a i Mit dn NEUEN Marktingistn Top: intignt Marktingistn Ordnn Si Ihr Gästadrssn

Mehr

Vorbereitung. Geometrische Optik. Stefan Schierle. Versuchsdatum: 22. November 2011

Vorbereitung. Geometrische Optik. Stefan Schierle. Versuchsdatum: 22. November 2011 Vorbritung Gomtrisch Optik Stfan Schirl Vrsuchsdatum: 22. Novmbr 20 Inhaltsvrzichnis Einführung 2. Wllnnatur ds Lichts................................. 2.2 Vrschidn Linsn..................................

Mehr

In ein neues Land G C D C In ein neues Land, G C D C wo Milch und Honig fließen, G C D C geh n wir Hand in Hand, G C D C stärker als die Riesen.

In ein neues Land G C D C In ein neues Land, G C D C wo Milch und Honig fließen, G C D C geh n wir Hand in Hand, G C D C stärker als die Riesen. In in nus Land In in nus Land, wo Milch und Honig flißn, gh n wir Hand in Hand, stärkr als di Risn. In dr Wüst stht in Flsn, dr uns frischs Wassr gibt, dass wir laufn wi di Hldn, a dnn wir sind von ott

Mehr

V A U B A. actuel. Frühlingsbote. Mit den neusten Informationen rund um Vauban. Ausgabe 5.1996. 27. September. Der vormals:

V A U B A. actuel. Frühlingsbote. Mit den neusten Informationen rund um Vauban. Ausgabe 5.1996. 27. September. Der vormals: V A Dr vormals: Ausgab 5.1996 27. Sptmbr Frühlingsbot U B A Mit dn nustn Informationn rund um Vauban actul N Jtzt wird s rnst. Di Vrmarktung ds Vaubangländs bginnt im Oktobr. Außrdm: Nus vom gnossnschaftlichn

Mehr

SALES COACH. Master und Professional - Lehrgänge 2013/2014. Puzzeln Sie Ihre Ausbildung

SALES COACH. Master und Professional - Lehrgänge 2013/2014. Puzzeln Sie Ihre Ausbildung SALES COACH Mastr und Profssional - Lhrgäng 2013/2014 Puzzln Si Ihr Ausbildung Coach Profssional Coach Stlln Si sich Ihr ganz prsönlichs Qualifizirungskonzpt Profssional Coach Mastr zusammn! kt Ab inr

Mehr

Richte. Deine Zukunft Mit Kohler. Peak Performance Levelling Machines

Richte. Deine Zukunft Mit Kohler. Peak Performance Levelling Machines Richt Din Zukunft Mit Kohlr Pak Prformanc Lvlling Machins 2 Chck in ins Komptnzcntr Richttchnik Wlchn Wg man im Lbn ght, hängt von dn Entschidungn ab, di in wichtign Momntn gtroffn wrdn. Grad jtzt ist

Mehr

Controlling im Real Estate Management. Working Paper - Nummer: 6. von Dr. Stefan J. Illmer; in: Finanz und Wirtschaft; 2000; 5. Juli; Seite 33.

Controlling im Real Estate Management. Working Paper - Nummer: 6. von Dr. Stefan J. Illmer; in: Finanz und Wirtschaft; 2000; 5. Juli; Seite 33. Controlling im Ral Estat Managmnt Working Papr - Nummr: 6 2000 von Dr. Stfan J. Illmr; in: Finanz und Wirtschaft; 2000; 5. Juli; Sit 33. Invstmnt Prformanc IIPCIllmr Consulting AG Kontaktadrss Illmr Invstmnt

Mehr

Feldliste Einmeldung Steuerdaten

Feldliste Einmeldung Steuerdaten Fldlist inmldung Sturdatn Fldnam Anlag 3a Ausschüttungn Datnsatz Rfrnz Fld (**) Wrt Ausschüttung (vor Abzug KSt), di dr Fonds für das Gschäftsjahr, auf das sich dis Mldung bziht, ausschüttt; im Fld Ausschuttung_nichtgmldt_

Mehr

Geldpolitik und Finanzmärkte

Geldpolitik und Finanzmärkte Gldpolitik und Finanzmärkt Di Wchslwirkung zwischn Gldpolitik und Finanzmärktn hat zwi Richtungn: Di Zntralbank binflusst Wrtpapirpris übr dn Zinssatz und übr Informationn, di si dn Finanzmärktn zur Vrfügung

Mehr

Geldwäscheprävention aus Sicht der Sparkasse Nürnberg

Geldwäscheprävention aus Sicht der Sparkasse Nürnberg Nürnbrg Gldwäschprävntion aus Sicht dr Nürnbrg Jürgn Baur Markus Hartung Sit 1 Agnda 1. Maßnahmn zur Gldwäschprävntion 2. Vorghnswis bi vrdächtign Transaktionn 3. Fallbispil Nürnbrg Sit 2 Agnda 1. Maßnahmn

Mehr

MetaBridge. Die intelligente Software für vernetzte Kommunikation. Qualität ist messbar.

MetaBridge. Die intelligente Software für vernetzte Kommunikation. Qualität ist messbar. MtaBridg Di intllignt Softwar für vrntzt Kommunikation Qualität ist mssbar. GlutoPak DIE SOFTWARE, DIE VERNETZT MT-CA Als inhitlich Softwarlösung vrntzt di MtaBridg Ihr Brabndr -Grät sowohl mit dn Bnutzrn

Mehr

[stagecom] 2/4. Schultheater der Länder 2010 Theater und Neue Medien Nürnberg Ausgabe 2 Auflage 400 22.09.2010

[stagecom] 2/4. Schultheater der Länder 2010 Theater und Neue Medien Nürnberg Ausgabe 2 Auflage 400 22.09.2010 Schulthatr dr Ländr 2010 Thatr und Nu Mdin Nürnbrg Ausgab 2 Auflag 400 22.09.2010 [stagcom] Fstivalzitung zum Schulthatr dr Ländr 2/4 Also das in Mal ging s um Obst und das andr Mal um dn Irakkrig! (Schülrin

Mehr

Union in Deutschland Informations-Dienst

Union in Deutschland Informations-Dienst Sondrbilag: ^Vrtribn und ^plüclytling Union in Dutschland Informations-Dinst dr Christlich-Dmokratischn und Christlich-Sozialn Union Dutschlands Vrlag und Vrtrib: Bonn, Arglandrstraß 173. Rdaktion: Bonn,

Mehr

T= 1. Institut für Technische Informatik http://www.inf.tu-dresden.de/tei/ 30.01.2008 D C D C

T= 1. Institut für Technische Informatik http://www.inf.tu-dresden.de/tei/ 30.01.2008 D C D C nstitut für chnisch nformatik 30.01.2008 nhaltsvrzichnis 1. Aufgab dr iplomarbit 2. Konzpt und Grundidn 3. Entwurf inr modularn Architktur 4. st und Auswrtung 5. Zusammnfassung 6. Ausblick nstitut für

Mehr

Investition in die Zukunft - das neue Bachelor-Modul Laborsicherheit. Dipl.-Ing. Dietrich Reichard, Universität Bonn

Investition in die Zukunft - das neue Bachelor-Modul Laborsicherheit. Dipl.-Ing. Dietrich Reichard, Universität Bonn Invstition in di Zukunft - das nu Bachlor-Modul Laborsichrhit Dipl.-Ing. Ditrich Richard, Univrsität Bonn ATA-Tagung Bonn, 27. Mai 2010 Arbitssichrhit im Chmistudium - Ein Blick zurück Klagn übr Raumnot

Mehr

EBA SERIE 1/2 INFORMATION KOMMUNIKATION IKA ADMINISTRATION SCHULISCHES QUALIFIKATIONSVERFAHREN SCHLUSSPRÜFUNG 2013 BÜROASSISTENTIN UND BÜROASSISTENT

EBA SERIE 1/2 INFORMATION KOMMUNIKATION IKA ADMINISTRATION SCHULISCHES QUALIFIKATIONSVERFAHREN SCHLUSSPRÜFUNG 2013 BÜROASSISTENTIN UND BÜROASSISTENT SCHLUSSPRÜFUNG 013 BÜROASSISTENTIN UND BÜROASSISTENT SCHULISCHES QUALIFIKATIONSVERFAHREN 1 EBA INFORMATION KOMMUNIKATION IKA ADMINISTRATION SERIE 1/ Kandidatnnummr Nam Vornam Datum dr Prüfung PUNKTE UND

Mehr

Unterrichtsentwurf. für die Lehrprobe zum zweiten Staatsexamen für das Lehramt an Volks- und Realschulen. Thema der Unterrichtseinheit: Drucken

Unterrichtsentwurf. für die Lehrprobe zum zweiten Staatsexamen für das Lehramt an Volks- und Realschulen. Thema der Unterrichtseinheit: Drucken Untrrichtsntwurf für di Lhrprob zum zwitn Staatsxamn für d Lhramt an Volks und Ralschuln Thma dr Untrrichtsinhit: Druckn Thma dr Untrrichtsstund: Wi kann ich inn Stmpl aus Moosgummi und Holz hrstlln? Sylvia

Mehr

4. Berechnung von Transistorverstärkerschaltungen

4. Berechnung von Transistorverstärkerschaltungen Prof. Dr.-ng. W.-P. Bchwald 4. Brchnng on Transistorrstärkrschaltngn 4. Arbitspnktinstllng Grndorasstzng für dn Entwrf inr Transistorrstärkrstf ist di alisirng ins Arbitspnkts, m dn hrm im Knnlininfld

Mehr

Projekt- und Erlebnistag

Projekt- und Erlebnistag Projkt- und Erlbnistag gsund-r-lbn King & Qun Karott gsund-r-lbn Projkttag Erlbnistag Zilgrupp Grundschuln für Klassnstufn 1-6 Schülr, Lhrr, Erzihr, Eltrn Projktpartnr Schulcatrr Sportvrbänd / -vrin 2

Mehr

Das User-Treffen der Internet-Gemeinde. 6. BarCamp in Kiel 21./22. August 2015

Das User-Treffen der Internet-Gemeinde. 6. BarCamp in Kiel 21./22. August 2015 Das Usr-Trffn dr Intrnt-Gmind 6. BarCamp in Kil 21./22. August 2015 Das BarCamp Kil findt zum schstn Mal statt Am 21. und 22. August 2015 trffn sich Entschidr, Entwicklr, Krativ und Machr aus alln Brichn

Mehr

Das User-Treffen der Internet- Gemeinde

Das User-Treffen der Internet- Gemeinde 11.+12.08.2017 Das Usr-Trffn dr Intrnt- Gmind Das BarCamp Kil findt zum achtn Mal statt Am 11. und 12. August 2017 trffn sich Entschidr, Entwicklr, Krativ und Machr aus alln Brichn dr IT- und Krativwirtschaft

Mehr

Online-Marketing Fluch oder Segen für Ihr Business?

Online-Marketing Fluch oder Segen für Ihr Business? Onlin-Markting Fluch odr Sgn für Ihr Businss? Dirk Castn & Thomas Hntz Gschäftsführnd Gsllschaftr Public-Connct GmbH Wisloch IHK Mannhim 13. Juli 2015 Hrzlich Willkommn zum Branchnforum Haushaltsnah Dinstlistungn

Mehr

Kunstdrucke im Linolschnitt

Kunstdrucke im Linolschnitt Kunstduck im Linolschnitt Di Malschul auf dn Innnsitn und vil wit kativ Idn findn Si in Min Kativ-Atli (Ausgab KT 55). www.shop.oz-vlag.d. Vil wit Idn unt www.fco.d hobbygoss El GmbH Goß Ahlmühl 10 76865

Mehr

Eine Sonderstudie im Rahmen des

Eine Sonderstudie im Rahmen des Ein Studi dr Initiativ D21, durchgführt von TNS Infratst Ein Sondrstudi im Rahmn ds Onlin-Banking Mit Sichrhit! Vrtraun und Sichrhitsbwusstsin bi Bankgschäftn im Intrnt mit frundlichr Untrstützung von

Mehr

Wir überlassen es Ihnen, liebe Leserinnen und Leser, bei welchen Antworten Sie einverstanden sind, und bei welchen Sie gerne noch nachgehakt hätten.

Wir überlassen es Ihnen, liebe Leserinnen und Leser, bei welchen Antworten Sie einverstanden sind, und bei welchen Sie gerne noch nachgehakt hätten. Nuiri Kindr in Vorbild für Erwachsn Kindr fran andrs V ON V E R E N A BIR CHL E R Im Film «Philadlphia» ib s in Szn, di mir si Jahrn in Erinnrun blibn is. Ein AIDS-Erkrankr sprich mi sinm Anwal. Und disr

Mehr

Energieleitlinie für Kall

Energieleitlinie für Kall Enrgilitlini für Kall Global dnkn, lokal handln! nrgitam kall Arbitsgrupp Bluchtung Umstzung dr Projkt aus dr Enrgilitlini dr Gmind Kall Donnrstag, 12. Mai 2011 17.00 Uhr Rathaus Kall Enrgilitlini Kall

Mehr

L Hospital - Lösungen der Aufgaben B1

L Hospital - Lösungen der Aufgaben B1 L Hospital - Lösug dr Aufgab B Gsucht: = Übrprüf ob di Rgl vo L'Hospital agwdt wrd darf Für ght dr Zählr gg L'Hospital darf agwdt wrd, Für ght dr Nr gg = da Zählr ud Nr gg gh Zählr ud Nr diffrzir: ' =

Mehr

Ersti-Info O-Phase 2012

Ersti-Info O-Phase 2012 Ersti-Info O-Phas 0 Mathmatik Fachschaft Informatik Karlsruhr Institut für Tchnologi (KIT) Inhaltsvrzichnis Vorwort Was ist di Fachschaft? 4 Di Studirndnschaft 8 Allgmins zum Studium Bachlor Mathmatik

Mehr

Innovative Information Retrieval Verfahren

Innovative Information Retrieval Verfahren hut Innovativ Vrfahrn Hauptsminar Wintrsmstr 2004/2005 Grundlagn Htrognität Ursachn Bispil Lösungsansätz Visualisirung Ausblick Qualität (PagRank t al.) Multimdia- Maschinlls Lrnn im IR (v.a. nuronal Ntz)

Mehr

Deckel. TiP.de SPORTSBARS. der Goalgetter für. und Wettbüros. Adress-Tool + SMS-Reminder + Sales-Pusher. Wie heißt der Trainer vom FC Barcelona?

Deckel. TiP.de SPORTSBARS. der Goalgetter für. und Wettbüros. Adress-Tool + SMS-Reminder + Sales-Pusher. Wie heißt der Trainer vom FC Barcelona? Dckl ComX GmbH & Co. KG TiP.d Wi hißt dr Trainr vom FC Barclona? b) Chritoph Daum Snd in SMS mit: "Trainr a" odr "Trainr b" an di 83111 (0,49 / SMS) in Ri zum Champion-Lagu-Final Dckl-TIP.d - urop.community-dign

Mehr

HELFEN SIE UNS, IHRE NEUE BRAUEREI ZU FINANZIEREN!

HELFEN SIE UNS, IHRE NEUE BRAUEREI ZU FINANZIEREN! BIER VON HIER info 1/10 Brauri Unsr Bir Laufnstrass 16, 4053 Basl Tlfon 061 338 83 83 info@unsr-bir.ch www.unsr-bir.ch HELFEN SIE UNS, IHRE NEUE BRAUEREI ZU FINANZIEREN! Dr Countdown läuft, bis End Fbruar

Mehr