Informationen zu intelligenten Assistenzsystemen für ein selbstbestimmtes Leben im Alter

Größe: px
Ab Seite anzeigen:

Download "Informationen zu intelligenten Assistenzsystemen für ein selbstbestimmtes Leben im Alter"

Transkript

1 H E F T 2 / W W W. A A L- M A G A Z I N. D E das AALmagazi Iformatio zu itlligt Assistzsystm für i slbstbstimmts Lb im Altr DIE WOHNUNGSWIRTSCHAFT UND AAL INTERVIEW MIT DR. VIEHWEGER DER MENSCH HINTER DER TECHNIK AAL-DIENSTLEISTUNGEN AUF EINEN BLICK ES WERDE LICHT WAS INTELLIGENTE BELEUCHTUNGSSYSTEME ALLES KÖNNEN ROBOTER IM DIENSTE DES MENSCHEN Kö Srvic- ud Assistzrobotr im Haushalt lästig Arbit abhm ud i dr Pflg wichtig Utrstützug list? I dr Forschug gibt s rst Erfolg.

2 »Wir dk bi AAL icht a Fisch!«Als Machr vo E-HEALTH-COM müss Si us di Bdutug vo Ambit Assistd Livig icht rklär. Wir brig sogar i igs Supplmt dafür hraus. Mit dr glich Komptz mach wir auch maßgschidrt Kudmagazi, Utrhmsbroschür, Azig, Mailigs, Wbauftritt was b zu Ihr Zilgrupp passt. D wir sid Fachvrlag ud Agtur für Utrhmskommuikatio. Was kö wir für Si tu? Utr dr Tlfoummr ud übr usr Wbsit sid wir für Si rrichbar. VERLAG UND AGENTUR.

3 AUFTAKT»Ei dr wichtigst Erktiss lautt: Immr a d Msch dk i dr Etwicklug ud i dr Awdug.«Lib Lsri, libr Lsr, i dism virt AAL-Magazi wich wir vo im Prizip ab: I d bishrig Ausgab hat Si stts i mschlichs Gsicht auf dm Magazititl bgrüßt. Das war ki Zufall, vrsth wir das AAL-Magazi doch i rstr Lii icht als Tchik-Magazi, sodr als i Mdium, das di sozial ud gsllschaftspolitisch Dimsio ds Iovatiosflds Ambit Assistd Livig bhadlt; das daach fragt, wi itlligt Systm bschaff si müss, damit si d Msch wirklich hlf kö ud vo ih auch gwollt wrd. Auch dismal hab wir i Gsicht auf dm Covr, abr kis aus Flisch ud Blut. Dürf wir bkat mach: Dr Robotr, dr so gut glaut hrbidüst, hißt bi us Rosi ud stht bispilhaft für das Forschugsfld Assistz- ud Srvicrobotr, das wir Ih i disr Ausgab vorstll möcht. Tatsächlich hat di Etwicklug solchr bwglichr itlligtr Maschi als Hlfr im Haushalt ud i dr Pflg i d vrgag Jahr groß Fortschritt gmacht. Ob ud wa dis Visio allrdigs Wirklichkit wird, hägt icht ur davo ab, wi ausgrift di Tchik imal si wird, sodr auch davo, ob si vo d Msch agomm wrd wird. Fasziird ist si i jdm Fall. Ei adrr Schwrpukt disr Ausgab sid di Erfahrug, di di Aktur i dr Vilzahl dr laufd Forschugsprojkt zu Ambit Assistd Livig gmacht hab. Ei dr wichtigst Erktiss, di sich fast übrall hrauskristallisirt, lautt schlicht: Immr a d Msch dk i dr Etwicklug ud i dr Awdug! Das bdutt zum i, dass ma di Erwartug, Gwohhit ud Wüsch dr potzill Nutzr gau k muss, um passgau Lösug twickl zu kö. Ud s bdutt zum adr: Auch bi frtig Lösug braucht s Msch hitr dr Tchik. AAL-Systm kö gar icht vollstädig autoom si. Es braucht zum Bispil Distlistr, di si dm Nutzr ährbrig ud bi Frag asprchbar sid; odr d Pflgdist, dr wi gwoht zugg ist, auch w r vo im Assistzsystm i sir Arbit utrstützt wird. Ud auch Rosi wird, w si d imal im Eisatz ist, sichrlich icht all Aufgab übrhm kö. Schlißlich soll di Tchik Hlfr, abr icht Ersatz ds Msch si. Di Rdaktio INTERESSE? Si woll auch di zuküftig Ausgab ds AAL-Magazis rhalt? Si möcht vo disr Ausgab witr Exmplar odr i größrs Kotigt zugschickt bkomm, um das Magazi a Mitarbitr, Kollg, Mitglidr odr adr Itrssirt zu vrtil? Si möcht s IhrrVrbadsodr Fachzitschrift bilg? Gr stll wir Ih das AAL-Magazi i dr gwüscht Mg kostfri zur Vrfügug. Kotaktir Si us! HEALTH-CARE-COM GmbH Haaur Ladstraß , Frakfurt/Mai ifo@aal-magazi.d,tlfo: +49 (0) , Tlfax: +49 (0) das AALmagazi 2/2011 3

4 Das Ntzwrk für Ambit Assistd Livig Im Jahr 2008 hab das Budsmiistrium für Bildug ud Forschug (BMBF) ud dr Vrbad dr Elktrotchik Elktroik Iformatiostchik.V. (VDE) di Iovatiospartrschaft AAL iitiirt. Das Zil: di Etwicklug ud Etablirug vo Ambit Assistd Livig i Dutschlad zu fördr. Etstad ist i itrdiszipliärs Ntzwrk aus tchischr, sozialwissschaftlichr ud pflgrischr Forschug, Produkttwicklr, Idustri, Ökoom, Distlistr ud Awdr. Di Iovatiospartrschaft AAL gagirt sich für i itsiv Austausch utr all Itrsssgrupp ud fördrt Rahmbdigug für iovativ Stratgi. Auf dr Basis is gmisam Vrstädisss vo Ambit Assistd Livig soll Id ud Lösug twicklt wrd, di im Dist ds Msch sth. Koordiatiosbüro Tl Mail: aal@vd.com Mhr Ifos utr

5 INHALT SPEKTRUM KLUGE TOILETTE, AAL-KONGRESS UND MEHR 7 Kurzmldug ud Nachricht übr u Etwicklug ud Trds im AAL-Brich. AUF EINEN BLICK DER MENSCH HINTER DER TECHNIK 10 AAL-Systm vrbid d Nutzr mit u Srvics ud mit Distlistr. Ei Übrblick. STORY ROBOTER IM DIENST DES MENSCHEN 12 Kö Srvicrobotr d Msch im Haushalt Arbit abhm ud i dr Pflg wichtig Utrstützug list? GESPRÄCH»AM ENDE WERDEN ALLE PROFITIEREN«18 Warum di Wohugswirtschaft AAL braucht ud AAL di Wohugswirtschaft braucht Itrviw mit Dr. Axl Vihwgr. EXPERTENUMFRAGE WAS HABEN SIE GELERNT? 22 Vil Forschugsprojkt zu Ambit Assistd Livig sid wit fortgschritt. Was sid di wichtigst Erfahrug ud Lhr? THEMA ES WERDE LICHT 24 Itlligt Bluchtugssystm kö das Lb sichrr mach, Sigalcharaktr hab ud Oritirug gb. SERVICE TERMINE UND LITERATUR 28 Aktull Vrastaltug ud Nurschiug zum Thma Ambit Assistd Livig auf i Blick. LETZTE SEITE EINE FRAGE ZUM SCHLUSS 30 Warum braucht AAL i ssibl Sprach? Ei Atwort vo Hik vo Lützau-Hohlbi. das AALmagazi 2/2011 5

6 JETZT ABONNIEREN! 6MAL IM JAHR! Hat E-HEALTH-COM Si übrzugt? DANN SICHERN SIE SICH AB SOFORT JEDE AUSGABE! ABONNIEREN SIE! Si zahl 57,60 Euro/CHF 95 (plus Porto) für 6 Ausgab pro Jahr. Ihr Abo läuft ach dm rst Jahr gaz bqum ud automatisch ifach witr, w Si s icht dri Moat vor Ablauf bim E-HEALTH-COM Lsrsrvic küdig. MAIL: abo@-halth-com.u TELEFON: (0) FAX: (0) INTERNET: POST: E-HEALTH-COM Lsrsrvic, Haaur Ladstraß , D Frakfurt am Mai

7 SPEKTRUM DIE KLUGE TOILETTE PATIENTENMONITORING. Jdr Msch sucht mhrmals am Tag di Toiltt auf. Das macht das still Örtch igtlich zu im idal Ort für rglmäßig Gsudhits-Chcks sofr s d itlligt gug ist. Ei Toiltt, di im Rahm ds Projkts Ssorbasirts Patitmoitorig im Schmrzztrum Brli gtstt wurd, ist gau das: Ssor i dr Brill mss Gwicht, Tmpratur, EKG, Blutdruck ud Bioimpdaz. Ud idm di Toiltt d Uri ds Nutzrs aalysirt, kotrollirt si di Blutzuckrwrt. Di Dat wrd zur Dokumtatio aufgzicht ud kö pr Fuk a i Pflgirichtug odr zum Arzt übrtrag wrd. Zig sich bdklich Vrädrug, wrd di Btrur automatisch iformirt. Zilgrupp sid vor allm Diabts- ud Hrzpatit. A dm Projkt btiligt sid dr Lhrstuhl für Mdiziisch Iformatiostchik dr RWTH Aach ud das Kurt-Schwab-Istitut für Mss- ud Ssortchik Misbrg sowi di dri Idustriutrhm CliPath, Iotas Produktio ud BITSz girig. Das Brlir Pilotprojkt ist im Sptmbr zu Ed ggag. Das Ergbis: Das klug Klo fuktioirt. Eigtlich hab wir di itlligt Toiltt für d tlmdiziisch Brich kozipirt, izwisch zig abr auch Kliik, MVZs ud Siorhim Itrss, rzählt Tobias Lipold, Gschäftsführr vo CliPath. Jtzt wird dara garbitt, di AAL-Toiltt auf d Markt zu brig. Ud w s klappt, wird das still Örtch doch och zu im Gsudhitsstadort bzw. -sitzort. Ka i Toiltt Aufschluss übr d Gsudhitszustad dsjig gb, dr si butzt? Ja, si ka. DÄNEN SAGEN JA TECHNIK IN DER PFLEGE. Ei Mhrhit dr Dä möcht sich libr mithilf vo Tchik vrsorg als kommual Mitarbitr, Frud odr Famili zu bmüh, w si icht mhr igstädig ss, sich wasch odr auf di Toiltt gh kö. Das ist das Ergbis ir Umfrag, di das Marktforschugsistitut You- Gov durchgführt hat. So würd 81 % dr Bfragt i automatisch Toiltt bvorzug, sich 69% durch i Bad-Maschi wasch lass ud 54 % libr i Robotrarm zur Utrstützug bim Ess wähl statt mschlich Hilf i Aspruch zu hm. BEVÖLKERUNGSENTWICKLUNG PROGNOSE. Dr im Oktobr vröfftlicht ust Dmografibricht dr Budsrgirug blgt och imal di strukturll Etwicklug, di di Tribfdr für Ambit Assistd Livig darstll: Di dutsch Gsllschaft wird ältr (2060 wrd 34 % dr Dutsch 65 Jahr ud ältr si) ud schrumpft (i d ächst 50 Jahr um bis zu 21 %). Ud di Zahl dr Pflgbdürftig wird bis zum Jahr Prozt 100 Dutschlad Itali Frakrich Großbritai Nidrlad Schwd Europäischr Vrglich: All Bvölkrug wrd ältr, abr ki so shr wi di dutsch um 40 % stig. Datqull: World Populatio Prospcts Dutschlad Itali Frakrich Großbritai Nidrlad Schwd 2030 das AALmagazi 2/2011 7

8 NACHRICHTEN Nu Profssur Im AAL-Magazi 1/2011 hab wir darübr brichtt, wi Ambit Assistd Livig i dr Ausbildug a dutsch Hochschul Fuß fasst. Jtzt sid zwi u Profssur bstzt word: Prof. Dr.-Ig. Christoph Kuz, bishr Litr ds Brichs Embddd Systms am FZI Forschugsztrum Iformatik i Karlsruh, ist für das Lhr- ud Forschugsgbit Assistiv Tchologi am u igrichtt itrdiszipliär Studigag Agwadt Gsudhitswissschaft a dr Hochschul Furtwag bruf word. Ud Prof. Dr.-Ig. Ptra Fridrich vrtritt jtzt a dr Hochschul Kmpt im Studigag Mchatroik dr Fakultät Elktrotchik di Vrtifugsrichtug Ambit Assistd Livig i Forschug ud Lhr. Alliaz für AAL-Schittstll Im Oktobr ist dr offizill Startschuss für di opurc-alliac als igtragr Vri am Dutsch Forschugsztrum für Küstlich Itlligz (DFKI) i Saarbrück gfall. Um Forschugs- ud Etwicklugsarbit übr prsoalisirt ud barrirfri Butzrschittstll mit adr Aktivität im Brich Ambit Assistd Livig (AAL) zu koordiir, hab acht Partr aus Wissschaft ud Wirtschaft di opurc-alliac is Lb gruf. Mhr Ifos Wttbwrb: Tchik i dr Pflg Wi im vrgag Jahr vrastaltt di BMBF/VDE Iovatiospartrschaft AAL i Id-Wttbwrb für d Nachwuchs: Dismal sid Auszubildd aus dr Alt-, Gsudhitsud Krakpflg aufgruf, Vorschläg izurich, wi Assistzsystm di Arbit i dr Pflg vrbssr kö. Biträg kö bis zum a aal@vd.com gsdt wrd. Di Gwir wrd auf dm AAL-Kogrss gkürt. Mhr Ifos TECHNIK FÜR ALLE LEBENSSITUATIONEN DEUTSCHER AAL-KONGRESS. Auch im Jauar 2012 wrd si widr i Brli zusammkomm: Forschr ud Etwicklr, Hrstllr ud Awdr sowi Vrtrtr aus Politik, Wirtschaft ud Vrbäd, um Iformatio, Erktiss ud Miug übr Ambit Assistd Livig auszutausch. Dr Dutsch AAL- Kogrss, dr gmisam vom BMBF ud VDE ausgrichtt wird, hat sich lägst als Litkogrss im Iovatiosfld Altrsgrcht Assistzsystm tablirt. Di füft Auflag am 24. ud 25. Jauar 2012 im Brli Cogrss Ctrum (bcc) richtt d ihaltlich Fokus auf das Thma Tchik für i slbstbstimmts Lb. D: Tchik soll Msch i all Lbssituatio utrstütz vo dr Woh- ud Arbitswlt, übr sozial Tilhab bis zur Mobilität. Hirzu wrd Awdugsbispil, visioär Kozptstudi ud hut vrfügbar tchisch Lösug vorgstllt ud diskutirt. Gglidrt ist das Programm dismal i di vir Schwrpukt Arbit Pflg Tchik, Tilhab Mobilität, Thm vo morg ud Tchisch Forschug. Zusätzlich zu dm umfagrich Programm wrd vir spzill Workshops agbot ud i Ausstllug im Foyr stattfid. Ud wil r im vrgag Jahr so gut agkomm ist, wird s auch dismal widr i Sior-Tchik-Tag gb. Mhr Ifos ud Amldug Sichr gh: Vil Bwgug macht Stürz uwahrschilichr. STÜRZE EFFEKTIV VERMEIDEN FORSCHUNG. Im Oktobr ist utr Fdrführug ds Istituts für Wirtschaftsiformatik ud Nu Mdi dr Uivrsität Sig das uropäisch Forschugsprojkt istoppfalls zur Sturzprävtio ud -vorhrsag bi alt Msch gstartt. Zil ist s, Tchologi zu twickl, di ifach ud kostgüstig i das täglich Lb ältrr Mitbürgr itgrirt wrd kö. Uaufdriglich Msstchologi ud lrfähig Assistzsystm soll i ffktiv Prävtio sowi i zuvrlässig Vorhrsag vo Stürz rmöglich. Foto: VDE 8 das AALmagazi 2/2011

9 SPEKTRUM WARUM WOLLEN SIE ALLES STANDARDISIEREN? FRAGEN AN DR. HEUSINGER Foto: VDE Oft hißt s, AAL-Awdug müsst itroprabl si, um rfolgrich zu si. Was mit das gau? AAL-Awdug bsth aus utrschidlich Kompot, di ifach ud ahtlos kombiirbar si müss ud dm Awdr ki Hidriss i d Wg lg dürf. Diss Zusammspil dr Eizlkompot für di gwüscht Fuktioalität im Gsamtsystm rfordrt fstglgt Schittstll. Itroprabilität mit di Itraktio dr Eizlkompot übr dis ddizirt Schittstll. Ud warum ist das so wichtig? Wil dr Kud zu Rcht ki propritär, sodr rwitrbar Systm ud austauschbar Grät rwartt. Erst w Grät vrschidr Hrstllr ggsitig rstzbar sid, wird sich AAL auf dm Markt tablir kö, wil da rst i Massvrmarktug mit grig Kost möglich si wird. I dm Vrbudprojkt Roadmap AAL Dr. Stfa Husigr ist Litr dr Abtilug Stadardisirug i dr DKE (Dutsch Kommissio Elktrotchik Elktroik Iformatiostchik) im DIN ud VDE i Frakfurt am Mai. Itroprabilität, das im Sommr gstartt ist, wrd Kozpt twicklt, di i Ralisirug vo itroprabl AAL-Kompot ud -Systm rmöglich. Vorausstzug hirfür ist, dass di Hrstllr vo AAL- Lösug sich a fstgstzt Norm ud Stadards halt. Wi wrd dis dfiirt ud durchgstzt? Di jwilig Kris aus Wirtschaft, Idustri ud Politik hab i Eigitrss dara, di Afordrug a di Sichrhit vo Produkt, a dr Listugsfähigkit ud Schittstll, abr auch a Distlistug zu dfiir. Dr fstglgt Normugsprozss stllt utr Btiligug allr Itrssgrupp sowi dr Öfftlichkit sichr, dass di Norm ud Spzifikatio markt- ud bdarfsgrcht ausgstaltt ud allgmigültig i dr Awdug sid. Di DKE Dutsch Kommissio Elktrotchik Elktroik Iformatiostchik im DIN ud VDE ist di zustädig atioal Normugsorgaisatio für di Normug ud Stadardisirug auf dm Gbit dr Elktrotchik. Im Zusammhag mit AAL rstll wir mit ausgwis Exprt bispilswis di Dutsch Normugs-Roadmap AAL. Si gibt i Übrblick übr d aktull Stad rud um AAL ud litt daraus Hadlugsbdarf für di Normug ud Stadardisirug ab. JETZT FACHKRAFT FÜR AAL WERDEN WEITERBILDUNG. Im vrgag Jahr hat das BMBF utr dm Stichwort QuAALi di Fördrug dr Etwicklug vo bruflich ud hochschulisch Witrbildugsagbot ud Zusatzqualifikatio im Brich Altrsgrchtr Assistzsystm bkat gmacht. Dis sid für all Brufsgrupp aus dm Pflgbrich sowi aus Hadwrk ud Tchik gdacht. D: Dr komptt Umgag mit bglitdr Tchik ist bso wichtig wi das Wiss um di bsodr Afordrug, di i slbstbstimmts Lb bis is hoh Altr mit sich brig. Izwisch ist s sowit. I d vrgag Moat fad mhrr Kick-off-Vrastaltug dr u Programm statt. Gstartt sid das Zrtifikatsstudium GAP dr Uivrsität Vchta, dr brufsbglitd Mastrstudigag MAAL dr HTW Brli, das idrsachswit Witrbildugagbot QuAALi-MHH, a dm di Hochschul i Haovr, Osabrück ud Brauschwig btiligt sid, di Witrbildug WAGAS EMN dr Uivrsität Erlag-Nürbrg, WAALtr am Brufsbildugsztrum Brauschwig ud BAAL a dr Uivrsität Rostock. I Kürz folg wrd ProWAAL dr Uivrsität Bochum, di vo dr Uivrsität Kassl orgaisirt Witrbildug im Tadm (Taadm) sowi das Frstudikozpt AApoLlo dr Apollo Hochschul GmbH. Mhr Ifos Di gstartt Programm soll zum Bispil Hadwrkr für d Umgag mit d Bdürfiss ältrr Msch vrtraut mach. Foto: Shuttrstock das AALmagazi 2/2011 9

10 DER MENSCH HINTER DER TECHNIK AAL-Systm kö ud soll d hlfd Msch icht rstz. Si kö jdoch di Kommuikatio mit ihm rlichtr, ih iformir ud im Bdarfsfall aktivir. Di Tchik vrbidt also d Nutzr mit Distlistr. Ei Übrblick. HILFE BEI NOTFÄLLEN Bim Aktivitäts- bzw. Vrhaltsmoitorig rfasst i AAL-Systm, ob s i dr Wohug ds Nutzrs zu Abwichug vo üblich Abläuf kommt, di durch i Notfall i Sturz, i Schlagafall, Ohmacht tc. vrursacht si köt. Bmrkt das AAL-Systm i Sturz, iformirt s i Aghörig odr Nachbar, odr abr b auch i Pflgdist, di Hausotrufztral odr adr sozial Distlistr, di sich da um di vruglückt Prso kümmr. GESUNDHEITLICHES MONITORING Vor allm für chroisch Krak gibt s hut vilfältig Form dr Kotroll ds gsudhitlich Zustads, bi d Vitaldat wi Gwicht, Puls odr Blutdruck zu Haus rfasst wrd. Di Dat wrd durch d Btroff slbst odr automatisch durch AAL-Systm a i mdiziisch Btrur übrmittlt. Das ka dr Hausarzt si, i Facharzt odr i tlmdiziischs Ztrum. Hir wrd di Dat ausgwrtt ud bi Bdarf ghadlt. PFLEGEDIENSTLEISTUNG BEI BEDARF Iformatio übr d Zustad ds Kud bzw. übr d aktull Pflgbdarf wrd durch i Assistzsystm rfasst ud a btrud Pflgdistlistr übrmittlt. Dis richt ihr Pflglistug idividull a dm kokrt Bdarf aus. ELEKTRONISCHE ARZTSTUNDE Bi dr Tlkosultatio rbrigt dr Arzt si Bratugs- ud Btruugslistug trotz räumlichr Distaz zum Patit. Dr Kotakt wird übr modr Kommuikatiostchologi hrgstllt. Zusätzlich ka r sich auf Iformatio übr Aktivität, Vrhalt bzw. Vitalwrt ds Patit stütz, di durch i AAL- Systm rfasst ud a ih übrmittlt wurd (s.o.). 10 das AALmagazi 2/2011

11 AUF EINEN BLICK SENSORUNTERSTÜTZTES TRAININGSPROGRAMM Für d Nutzr wird i idividulls Traiigsprogramm rstllt. Währd ds Traiigs rfasst i AAL-Systm d Fitss- bzw. Gsudhitszustad ud sdt Dat a d btrud Distlistr. Das ka i Physiothraput odr i Gsudhitscoach si. Disr brät d Traiird ud passt das Programm a das idividull Listugsvrmög a. UNTERSTÜTZUNG BEI DER MEDIKATION Elktroisch Dispsr odr Mdikamtbox rgistrir, ob i Patit si Mdikamt vrordugsgmäß timmt, ud rirt ih bi Bdarf dara. Gh di Mdikamt zur Nig, wird automatisch i zustädigr Arzt bachrichtigt. Disr vralasst daraufhi di Bstllug ud Lifrug dr Mdikamt. Nb dm Arzt sid also auch Apothk ud ggfs. i Hol-ud-Brig-Srvic btiligt. TECHNISCHE WARTUNG UND SUPPORT I dr Praxis ka s zu Frag hisichtlich dr Awdug dr Tchik komm, auch Störug sid icht auszuschliß. Isofr ghört zu jdm Assistzsystm i tchischr Support mit im Asprchpartr, a d sich di Nutzr jdrzit wd kö, sowi i Kuddist, dr das btrffd Systm vor Ort wartt odr rparirt. HAUSHALTSNAHE DIENSTLEISTUNGEN Übr AAL-Plattform kö Nutzr häufig auch komfortabl Distlistug ordr, z.b. d Brötchsrvic odr i Fahrdist. Auch Bachrichtigug twa a d Hausmistr lass sich vrsd. Im gr Si vo AAL ist s, w Systm autoom hadl: Bi Schfall wird automatisch dr Räumdist bauftragt, bi großr Trockhit kommt jmad zum Bwässr ds Garts. BERATUNGSLEISTUNGEN Ei us Srvic-Fld röfft sich mit uabhägig Bratugsdistlistug zu AAL. Itrssirt kö sich so übr Tchik ud Distlistug iformir. Bratr stll Kotakt zu Abitr hr, aalysir vor Ort d Assistzbdarf odr hlf i fiazill ud vrtraglich Frag. Foto ud Illustratio: Shuttrstock das AALmagazi 2/

12 >> Di frudlich Rosi düst hrbi ud brigt Wassr, Tabltt ud frisch Hadtüchr. Wrd solch Srvicrobotr i Zukuft di Pflgkräft bi ihrr Arbit utrstütz? Illustratio: VDE 12 das AALmagazi 2/2011

13 STORY ROBOTER IM DIENST DES MENSCHEN I dr Idustri hab Robotr vilrorts d Arbitr am Flißbad vrdrägt. Kö itlligt Maschi d Msch auch im Haushalt lästig Arbit abhm ud i dr Pflg wichtig Utrstützug list? Sit iig Jahr wird itsiv a Srvic- ud Assistzrobotr gforscht. Mit rst Erfolg. W vo Srvicrobotr di Rd ist, schiß d mist Msch uwillkürlich Bildr aus Film- ud Frshwlt i d Kopf. Hir sid hochtwicklt humaoid Robotr i oft slbstvrstädlichr ud allggwärtigr Til ds Alltags. Abgsh vo libswrt Exmplar wi R2-D2 aus d Star-Wars-Film odr dm Müllrobotr Wall-E, tdir di Maschi i dr Filmfiktio jdoch mitutr dazu, s mit dr Autoomi zu übrtrib ud sich di Msch utrta mach zu woll. Rührt twa dahr di Skpsis ggübr Robotr, sobald s darum ght, dass dis auch i dr Ralität Frud ud Hlfr ds Msch wrd köt? Vo d Scic-Fictio-Szari ist di Wirklichkit hisichtlich ds tchisch Etwicklugsstads ohhi wit tfrt. Di Srvicrobotik stckt och i d Afäg. Di rst Schritt sid allrdigs gmacht ud das Spktrum a Eisatzgbit ist brit: Etwicklt wrd Robotr i all Form mal als Humaiod i Mschgstalt, mal rir si hr a Kist ud für vil Aufgab. So gibt s brits sit d 1990r- Jahr sogat Haushaltsrobotr, di dm Msch lästig Arbit abhm: Si kö slbstädig Staub saug, d Ras mäh odr d Bod wisch. Hut gibt s mhrr Hrstllr, di auf dm Markt zuvrlässig Grät abit. Nb dis praxisrprobt Maschi fid sich mhrr Prototyp, di och i dr Etwicklug stck: Assistzrobotr twa, di i dr Himbtruug als praktischr Hlfr ihr Dist tu; odr sogat Zuwdugsrobotr, di als itraktiv Bglitr di Aktivität vo Msch mit Dmz fördr soll; odr Robotr, di i lädlich Gbit im Rahm ds Tlmoitorig igstzt wrd; odr Hightch-Rollstühl, di i dr Lag sid, Hidriss zu rk ud slbstädig zu umfahr. A i Rollstuhl, dr mit divrs Zusatzfuktio ausgstattt ist, rirt twa dr Assistzrobotr FRIEND, dr am Istitut für Automatisirugstchik (IAT) a dr Uivrsität Brm i d vrgag Jahr rfud wurd ud Srvicrobotr gibt s i vil Form ud für vil Aufgab. Was it si übrhaupt? bstädig witrtwicklt wurd. Mit sir Hilf kö Msch, di zum Bispil aufgrud is Schlagafalls qurschittsglähmt sid, Aufgab ds täglich Lbs widr slbstbstimmt ud oh frmd Hilf durchführ. So utrstützt FRIEND si twa bi dr Zubritug ir Mahlzit. Si Bstimmug: dm Msch zu hlf Agsichts disr Vrschidhit i Form ud Fuktio stllt sich di Frag, was di divrs Maschi igtlich it ud si zu Srvicrobotr macht. Grudsätzlich ist i Srvicrobotr i Robotr, dr dm Msch i Dist rfüll soll. Er dit also kim Slbstzwck, sodr soll us im Alltag bhilflich si, rklärt Prof. Dr. Frak Wallhoff, Profssor für Assistiv Tchologi a dr Jad Hochschul Wilhlmshav, Oldburg, Elsflth. Utrschid wird dabi zwisch profssiollr Srvicrobotik, wi si i dr idustrill Frtigug igstzt wird, ud Srvicrobotr, dr Hadhabug ki spzill gschult Bdir rfordrt. Um Ltztr ght s im Brich Ambit Assistd Livig. >> das AALmagazi 2/

14 >> Liks: Di Robotr-Robb EMMA lbt i im Althim i Lidau. Wird si gstrichlt, brummt si bhaglich. >> Rchts: Dr CASERO hat tstwis i ir Sioririchtug Wäsch, Müll ud Post trasportirt. I dism Fld ist Profssor Wallhoff mit dr Arbit am Robotr ALIAS tätig. ALIAS ka ki Ggstäd maipulir. Es ist vilmhr i Grät, das dm Nutzr i all Alltagssituatio bi dr Kommuikatio bhilflich si ka, bschribt r di Fähigkit ds Robotrs. Er soll abr ki mschlich Kotakt rstz, sodr si im Ggtil bfördr, rklärt dr Wissschaftlr. Dis Rgl gilt für all Robotr: Si sid icht dazu gdacht, d Msch-zu-Msch-Kotakt abzulös. Vilmhr soll si di Arbit vo Pflgd ud di physisch wi psychisch Mobilität vo ältr Msch utrstütz. ALIAS dit als mobil Kommuikatiosplattform, di mit ältr Msch itragirt ud si im täglich Lb durch i Vilzahl vo Assistzfuktio wi Itrt-Tlfoi odr Vidokofrz utrstützt. Dr Robotr wurd vorhmlich für Msch twicklt, di alli zu Haus lb odr i Krak- odr Altpflghim utrgbracht sid. Bi dr Bdiug hat abr immr dr Msch di W das Wohl ds Msch vo im Robotr abhägt, muss disr auch iwadfri fuktioir. Kotroll. Dr Robotr ka ldiglich Vorschläg mach, btot Wallhoff. Dr Hardwarpilot vo ALIAS xistirt brits. Jtzt gilt s, di Softwar zu vrfir. Dabi sid rst Nutzrtsts, wi Wallhoff ud si Tam si durchgführt hab, außrordtlich hilfrich. Gtstt wurd di Zusammarbit zwisch ältr Msch ud ALIAS zum Bispil bi dr Bstllug is Bahtickts im Itrt. Im Groß ud Gaz kam das Systm gut a. Zusätzlich wüscht sich iig Nutzr, dass s auch bi dr Übrwachug dr Gsudhit hilft ud bispilswis Gsudhitsdat i ir Art Logbuch spichrt, brichtt Wallhoff. Hir zigt sich i Problm dr Forschr im Brich Srvicrobotik: Di Bdürfiss ud Wüsch dr Nutzr sid shr utrschidlich ud das rfordrt flxibl ud off Systm. I dr Automobilidustri ist das vil ifachr. Da muss dr Robotr ur shr stadardisirt ud ifach Aufgab übrhm, so Wallhoff. Das macht di Etwicklug vo Assistzrobotr schwirigr. D w das Wohl ud Wh is Msch vo im Robotr abhägt, muss disr auch iwadfri fuktioir. Dr frudlich Assistt A dr fhlrfri Fuktio vo Robotr hat ma auch währd ds Projkts Fördrug ds Wissstrasfrs für i aktiv Mitgstaltug ds Pflgsktors durch Mikrosystmtchik (WiMi-Car) garbitt. Das vom Budsmiistrium für Bildug ud Forschug gfördrt Vrbudvorhab, das im Oktobr abgschloss wurd, sollt d Wissstrasfr zwisch Etwicklr, Hrstllr ud Awdr für i bdarfsgrcht Etwicklug vo Srvicrobotik im Pflgsktor utrsuch. Also wurd potzill Nutzr ud Awdr zum Bispil ältr Msch ud profssioll Pflgkräft möglichst früh ibzog, um ihr Eischätzug i di Etwicklug dr Srvicrobotr Car-O-bot 3 ud CASERO ifliß zu lass. >> Fotos ob (v.l.): Evaglisch Diakoi Lidau, MLR Systm GmbH, Frak Pusch/IAT 14 das AALmagazi 2/2011

15 >> Dr Assistzrobotr FRIEND ka Msch mit Lähmug hlf, mach Vrrichtug ds täglich Lbs widr slbstbstimmt durchzuführ. Zultzt war a sir Witrtwicklug auch Dsigr ud Thraput btiligt. INTERVIEW MIT DER SOZIOLOGIN DR. SIBYLLE MEYER»ROBOTER MÜSSTEN MITALTERN«Zu wlch Ergbiss sid Si i Ihrr Akzptazstudi zur Srvicrobotik für ältr Msch gkomm? Ei wichtigs Ergbis ist, dass ältr Msch icht prizipill gg Assistzrobotr igstllt sid. Das schit i ählichs Vorurtil zu si wi dr Glaub, ältr Msch si prizipill tchikfidlich. Vilmhr sid Sior off für Assistzrobotr, w dadurch i kokrtr Nutz tstht, vor allm für di slbstädig Lbsführug, di prsölich Autoomi ud di Mobilität. Wlch witr Vorausstzug müss rfüllt si? Ei licht Bdibarkit; dis gilt für Sior wi Pflgkräft glichrmaß. Di Pflgkräft woll ki Tchik, di si vom Patit ablkt ud ältr Msch sid icht brit, sich auf komplizirt Bdiugsprozdur izulass. Hizu kommt, dass si übrzugt si müss, dass si di Hohit übr dis Assistzrobotr bhalt: di Automat Dr. Sibyll Myr litt das SIBIS Istitut für Sozialforschug ud Projktbratug i Brli. Ihr aktull Studi: Mi Frud dr Robotr. Srvicrobotik für ältr Msch i Atwort auf d dmografisch Wadl? (VDE-Vrlag 2011) müss jdrzit abstllbar si, i gsudhitlich Übrwachug darf ur da stattfid, w dr ältr Msch dm xplizit zustimmt, Robotr soll höflich si ud ur agir, w dis gwüscht ist, ud vor allm si müss zur prsölich Autoomi im Altr bitrag. Ltztlich ght s auch darum, dass sich Assistzrobotr flxibl auf di Afordrug dr Nutzr istll. Si müsst mit dm Sior altr, d.h. auf dss zuhmd Bdürftigkit ragir ud ihm da Alltagstätigkit abhm, Prävtio ud Rhabilitatio fördr, zur kogitiv Argug bitrag odr d sozial Kotakt utrstütz. Was bdutt das für di Etwicklug solchr Robotr? Aus mir Sicht wär s witrführd, di Erktiss aus dr Nutzrforschug frühzitig für di Tchologitwicklug utzbar zu mach. Di Etwicklr robotischr Systm sid vo d spätr Nutzr, dr Bdürfiss ud Afordrug häufig och wit tfrt. Erktiss übr dis Afordrug ud di Vorausstzug ir spätr Akzptaz sollt scho hut i dr Etwicklug brücksichtigt wrd. Hir hilft dr itrdiszipliär Dialog, di Zusammarbit zwisch tchisch Diszipli ud d Sozialwissschaft. Im Brich dr Tchisch Assistzsystm sid wir i dism itrdiszipliär Dialog wit gkomm dis Prozss i dr Srvicrobotik zu bfördr, hab ich mir vorgomm. das AALmagazi 2/

16 >> Liks: ALIAS dit vor allm als Kommuikatiosplattform. So hilft r, im Itrt i Bahtickt zu bstll. >> Rchts: Möcht Si twas trik? Dr Car-O-bot ka i Glas Wassr füll, brig ud abit. So kam s, dass di Kollg im Projktvrlauf i ir Sioririchtug i Stuttgart bschäftigt war. Ei Frag dr Mtalität? Dr CASERO-Robotr trasportirt schwr Ggstäd ud ist achts Patrouill auf d Gäg gfahr. W r dort jmad agtroff hat, dr dort icht si sollt, mldt r dis a di zustädig Btrur, brichtt Ulrich Risr, Projktlitr ds Car-O-bot 3 bim Frauhofr-Istitut für Produktiostchik ud Automatisirug (IPA). Dr mashoh Car-O-bot higg hatt di Aufgab, di Bwohr mit Wassr zu vrsorg. Dis für das Pflgprsoal zitaufwädig Tätigkit kot dr Robotr rcht zuvrlässig übrhm, wil s i rlativ licht Aufgab ist, so Risr witr. I dr Praxis sah das so aus: Dr Car-O-bot hat di Bwohr im Lauf ds Tags mhrmals agfahr, sich vrbugt ud si glichblibd höflich gfragt, ob si twas trik möcht. Dabi hat r di Bwohr sogar bim Nam agsproch, da r si übr i igbaut Kamra rk ka. Auch di Dokumtatio, wr wi vil gtruk hatt, wurd vo dr Maschi übromm. Das Ergbis? Vo d Bwohr ist das Gaz gut agomm word ud für di Pflgd bstht dr Vortil Studi zig: Di Nutzr sid aufgschlossr als rwartt. Dr Forschugsbdarf ist jdoch och groß. dari, mhr Zit zu hab, sich um adr Dig kümmr ud mhr mit d Patit kommuizir zu kö, rzählt Risr. Er wist darauf hi, dass s auch vo dr Mtalität ir Gsllschaft abhägig ist, wlch Eistllug Nutzr ggübr Robotr hab, di ih zum Bispil i Glas Wassr abit. I südostasiatisch Lädr twa si das Wort Robotr icht so gativ bstzt wi i Dutschlad. Doch s wär i Irrtum zu glaub, dass ältr Msch i Dutschlad di Srvicrobotik grudsätzlich ablh. Zu dism Ergbis kommt auch di Nutzrakzptaz-Studi Mi Frud dr Robotr (sih Itrviw auf Sit 15). Di wichtigst Erktis: Ist dr Nutz für di Msch klar rsichtlich, sid si ggübr u Tchologi durchaus aufgschloss. Ei Robotr zum Kuschl Ei Blg hirfür sid OLE ud EMMA. Bid sh aus wi i Robb, hab dukl Kopfaug ud jd Mg Elktroik utr ihrm wiß Kuschlfll. Erfud wurd si i Japa utr dm Nam PARO. Si abr lb i Dutschlad, OLE sit März i dm Brmr Pflghim Haus O Lad, EMMA im Lidaur Althim Maria-Martha-Stift. Ssor utr ihrm Fll rgistrir Brührug, Hlligkit odr Gräusch, sogar Stimm kö di Robb-Robotr utrschid. Wrd si gstrichlt odr agsproch, brumm si ud bwg sich. So soll si dmzkrak Msch hlf, widr bssr Kotakt zu ihrr Umwlt zu b- Fotos ob (v.l.): Jad Hochschul, Frauhofr IPA/Brd Müllr, Philips 16 das AALmagazi 2/2011

17 >> Auch das ist i Robotr: Ei Staubsaugr, dr di Arbit alli rldigt. komm. Bi dr Fiazirug i Robb kostt rud Euro ght di Brmr Eirichtug ig Wg: Auf dr Itrtsit ka ma für OLE spd. Bis Robotr als frudlich Assistt slbstvrstädlich durch dutsch Pflghim düs wrd odr im Privathaushalt mit allisthd Msch Brttspil mach wrd, wird s jdoch och daur. Das utrmaurt auch i Wirtschaftlichkitsstudi, di di zwi Frauhofr-Istitut IPA ud ISI jügst vröfftlicht hab. Im Auftrag ds BMBF hab si di tchisch ud wirtschaftlich Machbarkit vo Srvicrobotik-Awdug utr adrm i dr statioär Altpflg utrsucht. Das Ergbis: Dr Etwicklugs- ud Forschugsbdarf ist och gwaltig. Grudsätzlich jdoch gilt auch i dr Srvicrobotik: Qualität stzt sich durch. Itlligt Produkt, di d Alltag dr Msch rlichtr, wrd da auch icht ur vo Sior igstzt, sodr gauso vo Jügr. Das zig di Staubsaugr-, Rasmähr- odr Fstrputz-Robotr, di gratioübrgrifd gutzt wrd. Ud das ist auch icht vrwudrlich: Wr lässt sich icht gr lästig Arbit vo im Robotr abhm, dr stts zu Dist ist? Miriam Mirza. das AALmagazi 2/2011

18 »AM ENDE WERDEN ALLE VON AAL PROFITIEREN«Bi dr praktisch Um- ud Durchstzug vo Ambit Assistd Livig kommt dr Wohugswirtschaft i tschidd Roll zu. Ist si sich disr bwusst? Frag a d Vorstad ds Vrbads Sächsischr Wohugsgossschaft.V., Dr. Axl Vihwgr. Was itrssirt di Wohugswirtschaft a dm Thma Ambit Assistd Livig? Bi AAL ght s um das Idividuum i sir dirkt Umwlt, also auch i sir Wohug. Vo dahr btrifft das Thma usr Brach. Im Mittlpukt stht dr Msch als sozials Ws. Das tspricht dm Ihalt ud dr Aufgab dr Mitglidrfördrug, dr sich Gossschaft usrs Vrbads vrpflichtt fühl. Aufgrud ihrr Prizipi bschäftig si sich scho sit mhrr Jahr mit baulich ud sozial Kozpt. Jtzt ist s wichtig, dis durch Produkt ud u Distlistug zu rgäz, damit iovativ Tchologi itgrirt ud mit dm sozial Umfld vrbud wrd kö. Isbsodr usr sächsisch Wohugsgossschaft hab bgo, sich itsiv mit dm Thma zu bschäftig, Kozptid zu übrhm ud Systm auszuprobir. Zil ist s, di Woh- ud damit auch di Lbsqualität für Msch i all Lbsabschitt zu rhöh. Ist AAL also i Asatz, um drohd Lrstäd zu vrmid ud Mitr a sich zu bid? 2005 hab wir us a ir Wohugsmarktprogos 2020 für di Kris ud krisfri Städt Sachss btiligt, di zigt, dass dr Rückgag dr Bvölkrug zur Vrrigrug dr Wohugsbdarfsachfrag ud zur Vrädrug dr Wohwrt führ wird. So wird i barrirarm Wohug immr mhr zum Stadard wrd. Wichtig Thm sid dshalb für us dr Bstadsumbau, di daurhaft Mitrbidug ud i witr Mitrgwiug. So soll Mitr so lag wi möglich sichr ud slbstbstimmt i ihr ig Wäd lb kö. Da di Immobili wi dr Nam scho sagt i rcht uflxibls Gut ist, ist s wichtig, dass Kozptid ud tsprchd Umstzug auf 20 Jahr tragfähig, wirtschaftlich ud zitgrcht sid. Gtru dm Motto: Hut a morg dk. Dshalb müss wir us mit zukuftsträchtig Visio wi AAL bschäftig ud Gstaltugskozpt fid. Warum ist das für Si so wichtig? Usr Gsllschaft wird aufgrud dr lägr Lbsrwartug dr Msch ud dr sit Lagm ahaltd idrig Gburtrat immr ältr. Brits hut ist zum Bispil jdr virt Sachs 65 Jahr ud ältr, 2020 wird s jdr dritt si. Dadurch rgb sich u Hrausfordrug a di Wohqualität, a Distlistug ud Utrstützugsform spzill für Ältr. Wir als Wohugsbrach wrd dmach als Erst vom dmografisch Wadl btroff si. Di Wohugswirtschaft ist gwissrmaß i Sozialparamtr. Vil AAL-Lösug sid da ralistisch, w si icht ur i ir izl Wohug zum Eisatz komm. Kommt Gossschaft ud Wohugsutrhm bi Ambit Assistd Livig dshalb i bsodr Bdutug zu, wil si di kritisch Mass mitbrig? Ja atürlich. Aufgrud dr groß Azahl dr Mitr, dr sozial Vilfalt ud ir utrschidlich Altrszusammstzug spigl sich dr gsllschaftlich Qurschitt ud dr Bdürfiss i d Mitr dr Wohugsgossschaft. Da dis im Dialog mit ihr Mitglidr sth, ist us auch bkat, was gwüscht bzw. gbraucht wird. Hizu kommt, dass sich di Fia- >> Fotos: VSWG 18 das AALmagazi 2/2011

19 GESPRÄCH»Di Wohugsbrach wird als Erst vom dmografisch Wadl btroff si.«19

20 zirbarkit is Produkts auch übr di zu produzird Azahl rgulirt: J größr di Mg, dsto güstigr wird s. Dazu ist jdoch i gwiss Stadardisirug otwdig. Dafür ist s gut, w si sich übr di brit Mass i Bild mach kö, wlch Elmt wichtig sid. Ist das Thma AAL ud si Driglichkit d i dr Brach agkomm? Di Wohugsutrhm sid mhr odr wigr gut iformirt, da vil i ihrm Alltagsgschäft damit kofrotirt wrd. Doch ist och icht i all Wohugsutrhm odr bi all Vorstäd di Britschaft odr das Itrss für AAL vorhad. Ztrals Thma ist ach wi vor, dass auch Wohugsvrbäd ihr Wohugsutrhm übr das Thma iformir, Tagug sowi Iformatiosvrastaltug orgaisir ud Praxisbispil ihaltlich utrstütz. Di Immobilibrach ist aktull mit dr rgtisch Sairug ud dm altrsgrcht Umbau Stichwort Barrirfrihit bschäftigt. Mit AAL kommt u och di tchisch Ausstattug hizu. Ka di Brach all dis Afordrug stmm zumal 2012 di KfW- Fördrug für d altrsgrcht Umbau wgfall? Ma muss sh, dass sich di vrschid Afordrug kozptioll icht widrsprch, sodr rgäz. Ei itlligt Hausautomatio Smart mtrig twa ka mit AAL vrbud wrd. Wird i Wohug ohhi sairt, bdutt s ki wstlich Mhraufwad, di Vorausstzug dafür zu schaff, dass im Bdarfsfall das tsprchd AAL- Systm aufgstzt wrd ka. Hirfür bdarf s ur»zh Prozt ds gsamt Bstads müss ach AAL-Kritri umgbaut wrd.«durchdachtr Kozpt ud praktischr Hadlugsmpfhlug. Was wir abr brauch, ist di itrdiszipliär Vrküpfug. Di Politik muss mit gigt Fördrprogramm Utrstützug gb. Zum Bispil i Form dr Widrauflgug ds KfW-Programms Altrsgrcht umbau. Vorstllbar ist auch i Erwitrug dr Richtlii um AAL. Wi muss i Wohug d ausgstattt bzw. umgrüstt wrd, damit si AAL-tauglich ist? Egagirt: Dr. Axl Vihwgr stzt sich für Ambit Assistd Livig i zum Wohl dr Mitr ud dr gsamt Brach. Das lässt sich kaum pauschal batwort. Wir gh davo aus, dass fast all Wohug im Bstad umrüstbar sid. Es muss abr auch icht jd Wohug mit all Dtaillösug ausgstattt wrd, usrs Erachts muss twa jd zht Bstadwohug ach AAL-Kritri umgbaut wrd. Dr hlfd lktroisch gsturt Assistzatil wird modular ausgrüstt, sodass j ach Bdarf Ssor odr Hilfslmt zu- odr abgschaltt wrd kö. Di Aufrüstug ka da tsprchd dm Altr dr Bwohr schrittwis rfolg. Nicht jdr braucht sofort jd Lösug. Di Assistzlösug sid so kozipirt, dass si d Bdürfiss ud Erfordriss tsprchd mitaltrd zum Eisatz komm. Dadurch ist zuächst ur i Grudausstattug rfordrlich, was di Kost rduzirt. Ihr Vrbad ist Kosortialführr i dm AAL-Projkt Altr lb. Worum ght s dabi? Altr lb twicklt Lösug für i slbstbstimmts Woh i d ig vir Wäd im Altr. Zu dism Zwck hab wir Kozpt i Form vo prsölich Distlistug, tchisch Assistzsystm ud bautchisch Maßahm tworf, vrbud ud i usrr rst Pilotwohug i dr WBG 20 das AALmagazi 2/2011

21 GESPRÄCH Burgstädt G umgstzt. Krstück ist dr Lösugsasatz dr mitaltrd Wohug i modulars Kozpt, das i hoh Apassugsfähigkit a sich vrädrd Lbs- ud Listugsafordrug sichr soll. Das Projkt btot di Vrbidug vo tchisch Lösug mit Distlistug. Warum? Di Tchik stht hitr dr Distlistug, si ist sozusag Mittl zum Zwck. Dr Msch glagt durch di Distlistug mit dm Hilfsmittl dr Tchik zu ir höhr Lbsqualität. Di warm Had stht bi d Gossschaft abr immr im Vordrgrud. D di Tchik soll utrstütz ud icht zur Vrgrisug dr Bwohr führ, s ist also icht fördrlich, ih all Aufgab abzuhm. Dshalb ist s orm wichtig, tsprchd mschlich Schittstll wi i Sozialarbitr sowi tchisch Schittstll wi i rgoomisch gstaltt Bdiobrfläch ds Assistzsystms zu dfiir, damit sich Tchik ud Distlistug rgäz. Das Forschugsprojkt läuft sit zwi Jahr. Wlch Erfahrug hab Si gmacht? Ei Akzptaz dr Systm durch di Nutzr stzt ssibilisirt ud iformirt Aktur voraus. Wir hab glrt, wi wstlich i Eibidug dr Nutzr ist. Ei praktisch Umstzug fuktioirt da, w s aktiv Koopratio gibt ud di Aktur scho i di Erarbitug dr Kozpt ibzog sid. Ud si klappt umso bssr, j fassbarr di Agbot sid. Dabi hab wir allrdigs auch fstgstllt, dass dr Nutz ir Awdug idividull gaz utrschidlich wahrgomm wird, ud dass di Akzptaz stigt, w si altrsübrgrifd i Mhrwrt darstllt. Hizu kommt, dass i gwiss Idividualisirug, bispilswis im Brich dr vrtzt Distlistug, gwährlistt wrd muss, damit dr Mitr sich ud si Bdürfiss i dm Agbot widrfidt. So hat sich gzigt, dass bi d Nutzr Sichrhitsfuktio a rstr Stll sth, währd Gsudhitsdist für si rst bi im kokrt Bdarf rlvat wrd. Sid Si d auch schlaur, was di Fiazirug dr Agbot ach dm Ed dr Fördrug btrifft? Di Fiazirug ist aktull für vils das K.-o.-Kritrium. Klar ist, dass sich all, di i Nutz hab odr i Wrtschöpfug rzil, btilig müss. Das bdutt im Eizl: Dr Mitr rbrigt i»krstück ist di mitaltrd Wohug, di sich a d jwilig Bdarf apasst.«agmss Eigatil für i höhr Lbs- ud Wohqualität mit dr Mitzahlug. Di Krak- ud Pflgkass spar durch i qualifizirt ambulat Btruug rhblich Kost ud zahl i Mitzuschuss odr Ivstitiosbitrag. Sozial ud tchisch Distlistr gb i Fiazirugsbitrag, da sich für si u Gschäftsfldr röff. Di Wohugsgossschaft vrfüg mit ir lägr Vrwildaur übr zufridr Mitglidr sowi stabil Mitiahm ud trag di Hauptlast dr Kost. Di Kommu profitir durch sozial stabil Quartir ud grigr Sozialkost. So profitir am Ed all Btiligt. Ausghd vo dis Erfahrug: Wi zuvrsichtlich sid Si, dass itlligt Wohug küftig slbstvrstädlich si wrd? Bgit dis Zukuft i füf, zh odr doch rst i 25 Jahr? Dis Zukuft hat scho bgo. I im übrschaubar Umfag hab wir mit dr Umstzug dr Kozpt lägst agfag. D s ist brits füf vor zwölf. Wir brauch hut d Wttbwrb dr tchologisch Abitr ud i Systmatik i dr Produkthrstllug. Wichtig ist, dass das Agbot icht ur für i gut situirt Klitl si darf. Di Nutzr sid di gaz ormal Mitr. Dahr sid Wg rfordrlich, gmisam mit vil Partr Fiazirugsmöglichkit zu fid, um di AAL-Tchologi ud dr Witrtwicklug all zugäglich zu mach. Di Frag stllt Christia Sälzr. HINTERGRUND >> DR. AXEL VIEHWEGER ist im Vorstad ds GdW Budsvrbad dutschr Wohugs- ud Immobiliutrhm (Brli) ud Vorstad ds Vrbads Sächsischr Wohugsgossschaft.V. (Drsd). Zudm ist r Litr ds Programmkomits ds 5. Dutsch AAL-Kogrsss. >> DAS FORSCHUNGSPROJEKT ALTER LEBEN wird vom BMBF vo August 2009 bis Ed Jui 2012 gfördrt. Nb dm VSWG sid di ATB Arbit, Tchik ud Bildug GmbH, di UV Sachs Projkttwicklugsud Vrwaltugsgsllschaft mbh, di ccc softwar GmbH, di Wohugsbaugossschaft Burgstädt G sowi di LbsRäum Hoyrswrda G btiligt. Mhr Ifos utr das AALmagazi 2/

22 WAS HABEN SIE GELERNT? Vil vom BMBF gfördrt Forschugsprojkt zu AAL sid izwisch wit fortgschritt ud rst Ergbiss lig vor. Wir hab btiligt Exprt ach ihr Erfahrug ud Erktiss bfragt. PROF. DR.-ING. ANDREAS HEIN OFFIS Istitut für Iformatik, Oldburg FRAGESTEL- LUNGEN MACHEN EINEN GROSSEN TEIL DER PROJEKTARBEIT AUS.«>> Ei Bsodrhit dr Iformatik- Forschug auf dm Gbit ds Ambit Assistd Livig ist di stark Fokussirug auf di Zilgrupp hochaltrigr Msch, di dm typisch Forschr das Durchschittsaltr am OFFIS bträgt 32 Jahr zuächst imal shr frmd ist. Nb dr Etwicklug ud Implmtirug iovativr tchischr Lösug macht di Ausiadrstzug mit icht-tchisch Fragstllug (Bdarf, Akzptaz, Eibttug i sozial Kotxt, Slbstbstimmug, Datschutz tc.) i groß Til dr Projktarbit aus. Dis Frag müss zusamm mit Vrtrtr dr Griatri, Grotologi, Psychologi ud Pflgwissschaft barbitt wrd, wi wir das i dm idrsächsisch Forschugsvrbud Gstaltug Altrsgrchtr Lbswlt praktizir. Ei wstlich Erfahrug disr shr fruchtbar Zusammarbit ist jdoch di lag Zit, di für das ggsitig Klr dr Forschugsasätz ud Bgrifflichkit z.b. Bdarf vs. Bdürfiss ötig ist. Ehr praktisch, abr shr wichtig Erfahrug aus AAL-Projkt wi d BMBF-Projkt PAGE ud PAALiativ rgab sich währd dr Fldvrsuch. Da Iformatikr durch ihr Studium kaum auf di Kommuikatio mit tchisch Lai vorbritt sid, trifft u also i auf si twicklts Systm stolzr ud vo dss Sihaftigkit übrzugtr Iformatikr auf i Tstprso, di im Agsicht dr kokrt Tchik u doch ihr Skpsis ggübr dr Tchik ud potzill Übrwachugsaspkt tdckt. Dis Widrstäd kot icht i jdm Fall bsitigt wrd. Abr auch hir sollt dr rhöht zitlich Aufwad für di Istallatio ischlißlich Übrzugugsarbit, Ausiadrstzug mit dr Lbsgschicht, übrmäßigr Kaff- ud Süßwarkosum ud Ählichm igplat sowi di damit vrbud Ausiadrstzug mit dr Lbswirklichkit ältrr Msch als wrtvoll gschätzt wrd. << ALEXANDER JÜPTNER Fachbratr Hausotruf dr Johaitr- Ufallhilf im LV Nidrsach/Brm >> Vor rud zwi Jahr hat di Johaitr-Ufall-Hilf mit dr Arbit im Forschugsumfld AAL bgo. Wir arbitt us itsiv i das Thma i ud rhilt mit usr jwilig Partr d Zuschlag für di Projkt PAALiativ, DailyCarJoural ud SmartSior. Agfragt war di JUH als Pflgdistlistr, das hißt, s gig zuächst vor allm um Exprtis aus d Brich Ambulat Pflg sowi dr häuslich Notfallrkug, dm Johaitr-Hausotruf. Schll stllt sich hraus, dass di JUH mit dm sit übr 25 Jahr am Markt tablirt Hausotruf übr das rst fuktioird AAL- Gschäftsmodll vrfügt, wlchs di vil Agbot is groß sozial Distlistrs büdlt ud brits jtzt a vordrstr Lii d spätr Nutzr dr AAL-Dist ggübrstht. Wir rkat aufgrud usrr lagjährig Erfahrug im Umgag mit krak 22 das AALmagazi 2/2011

23 UMFRAGE»AAL FUNKTIONIERT NUR IN VERBINDUNG MIT EINER STABILEN DIENSTLEISTUNGSSTRUKTUR.«ud ältr Msch, dass dr Gdak vo AAL ur mit ir stabil, auf d Msch bzog Distlistugsstruktur hitr d vil Bits ud Byts fuktioir ka ud wird. Di Johaitr bkam durch di Arbit mit vil Forschugsud Wirtschaftsutrhm di Möglichkit, u Gschäftsmodll zu rarbit ud di Etwicklug ur Produkt aktiv mitzugstalt. Dabi ist usr gr Kotakt zu Sior immr widr i gutr Wg, um sowohl dr Forschug i Fdback auf di i Labor tstad Etwicklug zu gb ud Id auf di Bdürfiss dr Msch abzustimm als auch d zuküftig Nutzr vo AAL-Produkt di Agst vor zu vil Tchik zu hm. Fazit aus zwi Jahr Forschugsarbit: AAL wird i dr Zukuft ur da i Chac hab, w di Tchiktwicklug ud sozial Distlistug g mitiadr vrküpft wrd ud s gligt, auf di tatsächlich Bdürfiss dr Sior izugh.<< BERND KLEIN Gschäftsführr dr Firma CIBEK tchology + tradig GmbH, Limburgrhof >> Wir bschäftig us sit schs Jahr mit Tchologi für Sior. Dabi hab wir gmrkt, dass Tillösug wig Si mach. Ei Wohugssturug odr i Aktivitätsrkug alli bit ki ausrichd Nutz. So wurd wir i d Projkt ud vo d Kud oft aufgfordrt, i umfassd Komplttlösug zu bit, um i Mhrfachutz dr Hardwar zu rrich ud dadurch i optimals Pris-Listugs- Vrhältis zu rzil. Wir hab di Sior, Aghörig ud Distlistr bi all Etwicklugsschritt vo PAUL usrr AAL-Komplttlösug für Wohug ibzog, wodurch wir jwils vil wichtig Hiwis rhalt hab. Hisichtlich dr Nutzrakzptaz wiss wir jtzt, dass dr Sior vo dr Komplxität ud dm hoh Listugsumfag dr Awdug afags am bst ichts mrkt. Vorrag hat vilmhr di ifach Bdibarkit auf dr»für DIE MASSENFERTIGUNG BRAUCHT MAN ERFAHRUNG UND EINEN MASSENMARKT.«rst Eb. Hat sich di Nutzug igspilt, ka r witr Möglichkit tdck. Es hat sich jdoch auch gzigt, dass di Tchik ur i Erfolgsfaktor für di Awdug ist. Di soziologisch ud psychologisch Bglitug ist bfalls wichtig. Glrt hab wir, dass AAL vil Zit braucht ud i d Dtails dr Praxisphas di größt Afordrug stck. Ma bötigt vil Erfahrug, bis ma zur Massfrtigug übrgh ka. Dafür bötigt ma abr auch i Massmarkt, auf dm all Btiligt brit sid, i Til zu fiazir. Oh Fördrprogramm wär s für us als kli Firma icht möglich gws, übr Jahr oh i bsthd Markt zu übrlb. Di Projkt hab b dr fiazill Utrstützug auch di Möglichkit dr itrdiszipliär Zusammarbit mit Forschugsirichtug, Hochschul, adr Hrstllr ud Pflgdist gbracht. Ei Projkt löst mist ur Tilaspkt, das Zusammspil mhrrr Fördrprojkt mit utrschidlich Partr higg ist idal. << das AALmagazi 2/

24 THEMA ES WERDE LICHT Licht ist wichtig für das Wohlbfid ud di Listugsfähigkit vor allm bi ältr Msch. Itlligt Bluchtugssystm kö abr auch rird Sigalcharaktr hab ud Oritirug gb. L icht ist ötig, um gut zu sh. Dis Erktis ghört och zum allgmi Erfahrugsschatz. Di Forschug hat jdoch gzigt, dass Licht, si Itsität ud Art auch witrichd Auswirkug auf d mschlich Orgaismus hab. So biflusst Licht di ir Uhr ds Msch ud damit si Tag- Nacht-Rhythmus. Es ist zudm i wstlichr Faktor für Wohlbfid ud Listugsfähigkit. Da ausrichds Licht icht rud um di Uhr ud übrall zur Vrfügug stht, kommt dr Bluchtug i Ergäzug odr astll atürlich Lichts i wichtig, häufig utrschätzt Bdutug zu. Ältr brauch mhr Licht Das gilt umso mhr für ältr Msch. D: Scho ab im Altr vo 40 Jahr vrrigr sich dr Pupilldurchmssr ud di Lichtdurchlässigkit dr Auglis, sodass wigr Licht is Aug fall ka. Di Trübug dr Lis führt zu ir Struug ds Lichts ud damit zu ir Rduzirug dr Shschärf ud dr Kotrastmpfidlichkit sowi ir rhöht Bldmpfidlichkit. Di Pupill vrlirt außrdm a Elastizität. Di Bluchtugsstärk für guts Sh ligt dahr bi ältr Msch rud drimal höhr als bi jügr. Das Problm ist, dass i Licht-Dfizit häufig utrhalb dr Wahrhmugsschwll ligt. Ma mrkt mist icht, dass s zu dukl ist. Odr adrs gsagt: Zu wig Licht tut icht wh. So kommt s, dass Ufäll, achlassd Koztratio, Schlafproblm, Vrstimmug, sogar schlchts Sh ur slt mit uzurichdm Licht odr Uzuläglichkit i dr Bluchtug i Vrbidug gbracht wrd. Licht ud Wohlbfid Modr Bluchtugssystm sorg dafür, dass Licht i ausrichdr Stärk, Vrtilug ud tsprchd Spktr zur Vrfügug stht. Dabi lässt sich dr atürlich Vrlauf ds Tagslichts für gschloss Räum achbild ( circadias Licht ). Zum Eisatz komm dabi Lucht, di icht ur utrschidlich Farb britstll, sodr dis im Lauf ds Tags auch dm atürlich Lichtspktrum achfahr. Wlch positiv Effkt das für das mschlich Wohlbfid hab ka, hab Forschr aus Dutschlad ud Östrrich hrausgfud. I im Wir Althim hab si auf ir Dmzstatio Lichtdck istallirt, mit d utrschidlich Lichtsituatio rzugt wrd kö. Dr Hitrgrud: Um i biologisch Wirkug vo Iraumlicht zu rzil, ist s otwdig, dass sich di Bluchtug dr Tagslichtqualität aährt. Natürlichs Tagslicht vrädrt im Lauf ds Tags si Lichtstärk ud Lichtfarb. So wirkt dr höhr Blauatil am Morg aktivird. Das Forschrtam stllt fst, dass di Bwohr bi tagählich Lichtvrhältiss mrklich rgr als bi hrkömmlichr Iraumbluchtug mit dm Pflgprsoal kommuizir ud sich i Grupp vo mhrr Prso austausch. Auch bi hauswirtschaftlich Tätigkit ud Gmischaftsaktio zigt si i d gschaff Lichtsituatio i dutlich höhr Grad dr Btiligug. Im Brich AAL ka i itlligt Bluchtug witr Dist list. Di Bluchtugsassistz im 24 das AALmagazi 2/2011

25 >> Oritirug gb: Stht dr Bwohr achts aus dm Btt auf, wist i Luchtstrif d Wg zum Bad. >> Mitgdacht: Ist s Zit, di Mdikamt zu hm, sdt dr Mdikamtschrak Lichtsigal. Fotos: Shuttrstock (lik Sit), Frauhofr IAO (ob) Auto stzt hirbi Maßstäb: Di Frbdiug schlißt icht ur i Fahrzug auf, sodr stllt auch dss Ibluchtug ud das Abbldlicht a, sodass di Umgbug ausgluchtt ist. Bodubhit kö rkat ud Stürz vrhidrt wrd. Nur Fahrzug vrfüg zudm übr Mchaism, di währd dr Fahrt automatisch das Abbldlicht ischalt odr Kurv auslucht. Oritirug durch Licht I dr Wohumgbug führ Shischräkug i Kombiatio mit uzurichdm Licht zu ir rhöht Sturzgfahr bsodrs für ältr Msch. Dahr hab sich Bwgugsmldr tablirt, di Hauszugäg ud Trpp auslucht. Slt fid sich jdoch durchgägig Bluchtugskozpt, di vo dr Straß bis i di Wohug hii i gut ausgluchtt Ghstrck schaff. Es gibt jdoch i Rih vo Bluchtugslmt, di sich i Abhägigkit vo dr Umgbugsbluchtug odr iitiirt durch Bwgugsmldr igstädig ischalt, twa Oritirugslichtr, di bi Duklhit di Umgbug rud um das Btt, di Strck zum Bad odr Trppabgäg auslucht. Nu LED-Tchologi brig das Licht gau a di Stll, a dr s gbraucht wird. Variat sid Oritirugsstrif im Bod, hitrluchtt Türrahm odr Luchtmittl i Hadläuf. Mittls Ssor kö gaz Lichtszari zum Lb rwckt wrd. Iformatio durch Licht I Kombiatio mit Assistzsystm kö Bluchtugssystm och adr Hilf list. Mit gzilt igstzt Lichtspots, hitrluchtt Elmt ud Bluchtug, dr Farb sich vrädrt, lässt sich Aufmrksamkit rrg. Ei Lichtspot, dr bim Absik dr Außtmpratur d Platz aluchtt, a dm dr Matl hägt, wist zum Bispil darauf hi, dis auch übrzuzih, da s drauß kalt ist. Ud schaltt sich di Bluchtug is Mdikamtschraks automatisch i dm Momt a, i dm di Mdikamt igomm wrd müss, fugirt Licht als Erirr s hat also Sigalcharaktr. Ei Studi hat gzigt, dass Bluchtugsassistt ggübr adr Erirugsmthod bsodrs gut agomm wrd. I dm idrsächsisch Forschugsvrbud Gstaltug altrsgrchtr Lbswlt (GAL) wurd i prsölichs Assistzsystm für ältr Msch twicklt, das si im Haushalt a Aktivität ud asthd Erigiss rir soll. Gtstt wurd akustisch, taktil, klassisch moitorbasirt ud auf Bluchtug basird Mthod, di di Bwohr auf i Erigis aufmrksam mach sollt, oh aufdriglich vo dr aktull Tätigkit abzulk. Hirbi schitt di Lichtsigal am bst ab, zumal vrschid Bluchtugsparamtr wi Hlligkit, Farb ud Rhythmus gutzt wrd kö, um so zitlich Aspkt ud vrschid Aufmrksamkitsstuf zu kodir. Rückt bispilswis i Trmi ähr, wird dis durch i Zuahm dr Farbitsität odr rhythmischs Flackr ds Lichts vrdutlicht. Dr Vortil ds Asatzs bstht auch dari, dass di Bdutug dr Lichtsigal ur dm Nutzr bkat ist, adr Msch hm si vrmutlich gar icht wahr. Das macht das itlligt Erirugslicht zu im äußrst diskrt ud ichtstigmatisird Assistt. Birgid Ebrhardt. LITERATUR Dsoritirt: Licht ud Dmz, Dmz Support Stuttgart, 2010 FitLicht: Licht für Sior. Litlii zur tagslichtoritirt Iraum- Bluchtug vo Wohug für ältr Msch, FitLicht.V., 2009 Bluchtug als Mdium für Erirugsmldug im Haushalt, Hut, W. t.al., i: Zitschrift für Grotologi ud Griatri. Supplmt 1/2011 das AALmagazi 2/

26 IMMER GUT INFORMIERT t ft 05 C ft B27Ältr ischa af t haf Lobby ischa gmischaf t 48=dr ch sc s m < i t sgmsdas 4 its mi bmaga dritsg itmaga Bud i sarb sarbschaf Budzi B6 arbitsg dsadas rb itsgmischaf t m dziardr C 8 Bu r 4 azi d s r B 1dr Ältr uag sg Lobby A dr m t Sio d 0 r-o i M rgaisatio B g d as 4 r BaugaziD rgsio tio rgaisatio s r-o b isa 3 t o dr r a ti i = a = -O a d D i>a=s 4M atio rg is s y dr Ält r rb dlobb is r-o dr asior 3/2008 4/2008 Das M C8 rgaio 34A gaz D sa a Bu 60tIio8D=a s M6a0=8Br0d-O r S d odr rält dr S gazi dr Bu 2/2008 r r 0isa &r ASio i 8 ior d B $ Bu Lobb = 0 y t i 0 4 a 2 A r z -OrgaDasdsarbitsg 1/ agiasa -O0rg 4=8> d 7 d 0 is tioa mi sr räm Di gltarrior 34A * 4/20 g schaft dr am aozbibd y da-o Sio azi d g a L S r-o r Bu Di s M ior dr 007 d a r ga D S 2 isatio sarbits r 2/ g m ISSN ISSN d Di 07 is ISSN /2009 chaf / IS 4 SN ISSN t Prog 143 ram Voraküd 0 Di -6 m igug 2 Fstsc 04 h r ri schi durch Dutschr 20Ja! h ft ISSN isr Wgw r 0 Di 1 B A / Sio G SO 2009 rtag 20 Jah 04 di digital Wlt ISSN 14 ütz politik r SiorUtrst ltr ta! im A 204 BA O N ch ch htaric tric iacchh chht hna tric tgs 4icc=hhO Na ric C GS ht BA r 7 N r t N 2 O h 8 a a S h c A c N G h A a c rin 7 B t i chat N r 0S2O hco hg cs % i A chri r B a G cht chn A a B N O S 01/ 201 G O 0 A S B G BAGSO-NACHRICHTEN BAGSO-NACHRICHTEN BAGSO-NACHRICHTEN BAGSO-NACHRICHTEN Ältr AIT Mgatrd BA POR TRBAGSO-NACHRICHTEN HTEN BAGSO-NACHRICHTEN BAGSO-NACHRICH Gsudh ktiv f it d K abagso-nachrichten HRICHTEN BAGSO-NACH l r imasc ür t h O-NACHRICHTEN BAGSO i u tz r d by ob by Lob r Ält r lt rä d Jui 2009 L Cogrss Ctr Lipzig ISSN Di Di N ISS & 2!*0* N1 ISS ssio SidiTabCh u ar Dpr i r och im km r Li Walt t sich a t d w bgord A Bd i utsch a4s14= d27s D stags # L A 3DA Bud t4r7 C s$ w g;8cr dl Sch mpf@gd0h4a= Ka sc)h48b M PROGRAM Schirmh rri: Budska 9. DEUTSCHE ALTER LEBEN M zlri Agla R SENIOREN Mrkl TAG 2009 VERAN TWORTUNG ÜBERNEHMEN mit Ausstllu Kogrss g Di Lyrikri BAGS O-r matt Eva Stritt Fachtagug s as Pr ig dw Lur adr i Lipzig fü glich %) % *! ) *(& % % "&$' "* *! ) *(& % % %) - # - # - ( % * * - ( % * +*#! * +*#!! % $ " %%! " %% ) % $ %) - ( % - ( % )* #* * )* #* * +) &($+#! (* % +) &($+#! (* ' # 0( *! ( ) % "&%"( * %) # # "&%"( *!# +% *!# +% ' # 0( *! ( % * -0(,&## -! -0(,&## (* ( +% ' # 0( *! ( +% -!! (* (!!#!# +% ' # 0( *! ( % % % +% 0( #* () ( %!*+ *!&% /(! % /(! % %*(+$ ( % % %*(+$ 0( #* () ( % % 0(! "&%"( * +%! ( +% 0(! "&%"( *!*+ *!&%!$ +*) ' #!$ +*) +%, ()*.% #! #* %' # 0% #* 0% #* +%, ()*.% #!!*)* ## ( +% (*! (*! (!*)* ## #* % 0 (!! )! 0 (! & ( + % &($! ( % % &($! ( %! )! # &% & ( + it mit89 tä AusZ dsd i st a fdiudmatt Ausl riau io für S Sior Prof. u Dr. Urs BAG ula L SO-V h orsit r z d Marilui s Klu g-stu dl l g B r ggi diga ll MüE o tiud v dmr aurta lt w r s s itg t E M lt r i Ä d f a r E h rbu rrgrtli2.cschh tci8d iica id atzählt hhm ibg d kp lim f : h S it 0 w h i b ä o StCCAdlic4W = rst v Lä 481 Falt ZE N Rich li ckbagso-nachrichten 9. Dutschr AusstllugNu BAGSO-NACHRICHTEN im B Ha ar 2009 für im g AS Alls rta Sio : GR Sp dr Sio drich u 2. Aufla gsi Musu C N=CJ ug r : m 4 9 HTEN BAGSO-NACHRICHTEN BAGSO-NACHRICH vrt a tig rtu rschi 'A> 4; 6E4IT AC g rich l E H 0 M+A0ND4< *C l, t.d ig 3 U st ur S HRICHTEN GBAGSO-NACHRICHTEN BAGSO-NACH ESE>A wisssd hatbagsoät u divit ti r ltugsattrak V lttta h O-NACHRICHTEN BAGSO s ra i ch f mgpsi! ak il SvO da tb BAG Cla ssbagso-nachrichten 4 f pa= s stig.dehr Im =C4 ;C4Az4=w sssd alur m G amts 0B O tr c i brü Dampris für BC 3GTEA 384 m l A a E 5 DD< u HTEN sl d H PFAL48>5g=6bA4BrB I7A rr Gs BAGSO-NACHRICH Ch bit Ra"t =;8=4!0 Ar & HRICHTEN BAGSO-NACH mh ud BAGSO-NACHRICHTEN r b ss BAGSO O-NACHRICHTEN wg, HTEN BAGSO-NACHRICH HRICHTEN BAGSO-NACH O-NACHRICHTEN BAGSO-NACHRICHTEN BAGSO Di BAGSO-Nachricht, di Zitschrift dr Budsarbitsgmischaft dr BAGSO-NACHRICHTEN BAGSO-NACHRICHTEN BAGSO-NACHRICHTEN BAGSO-NACHRICHTEN Sior-Orgaisatio für Aktiv i Siorarbit ud Siorpolitik HTEN BAGSO-NACHRICH rschi virtljährlich, jwils mit im Schwrpuktthma ud aktull HRICHTEN BAGSO-NACH Iformatio zu: Siorpolitik ud Siorarbit, Gsudhit ud Pflg, O-NACHRICHTEN BAGSO Tchik ud Itrt, Vrbrauchrfrag, Fiaz HTEN BAGSO-NACHRICH Si kö di BAGSO-Nachricht aboir für 16 /Jahr iklusiv HRICHTEN BAGSO-NACH Vrsad, Mitglidr is BAGSO-Vrbads zahl ur 12 /Jahr. BAGSO O-NACHRICHTEN BAGSO-NACHRICHTEN Wir sd Ih gr i Probhft odr i Abomt-Formular zu. HTEN BAGSO-NACHRICH HRICHTEN BAGSO-NACH O-NACHRICHTEN BAGSO Budsarbitsgmischaft dr Sior-Orgaisatio (BAGSO) Bogass Bo HTEN BAGSO-NACHRICH HRICHTEN BAGSO-NACH 28 / kratz@bagso.d Tl.: / Fax: 02 r i T Roswith a Vrhü lsdok 9. Dutschr Siortag 2009 Altr lb Vratwortug übrhm Schirmhrri: Budskazlri Agla Mrkl Kogrss mit Ausstllug IER A P10. Jui 2009 SP8. O GS I ON BA S I T PO bak 55+ m Lipzig Ctru Cogrss Vrastaltug gfördrt vo I Koopratio mit Di Bildug sdat 1; Waltr Lik IM ABONNEMENT: DIE BAGSO-NACHRICHTEN FIN AN

Konfliktmanagement in der Psychiatrie. Christoph Hebborn, Fachkraft für Arbeitssicherheit Klinikum Oberberg GmbH

Konfliktmanagement in der Psychiatrie. Christoph Hebborn, Fachkraft für Arbeitssicherheit Klinikum Oberberg GmbH Kofliktmaagmt i dr Psychiatri Christoph Hbbor, Fachkraft für Arbitssichrhit Kliikum Obrbrg GmbH Kofliktmaagmt am Bispil ds Kriskrakhaus Gummrsbach Ztrum für slisch Gsudhit Kliik Marihid 01 Kliikum Obrbrg

Mehr

Kostengünstig und einfach das

Kostengünstig und einfach das Kostgüstig ud ifach das SWIFT-Ntzwrk utz. Mit dm SWIFT Abidugssr vic dr OKB. W IF T- N t z w g U t r h m S du U ug rhm t b rk i t S W I F T- A i m i h S W I F T- A b d o Das SWIFT Abidugssr vic Ihr ifachr

Mehr

L Hospital - Lösungen der Aufgaben B1

L Hospital - Lösungen der Aufgaben B1 L Hospital - Lösug dr Aufgab B Gsucht: = Übrprüf ob di Rgl vo L'Hospital agwdt wrd darf Für ght dr Zählr gg L'Hospital darf agwdt wrd, Für ght dr Nr gg = da Zählr ud Nr gg gh Zählr ud Nr diffrzir: ' =

Mehr

Kommunikation. Begriffsdefinitionen aus dem Web

Kommunikation. Begriffsdefinitionen aus dem Web Kommuikatio 28 I usrr Gsllschaft ist Kommuikatio shr wichtig. Oft vrstädig sich Msch problmlos mitiadr. Erst w s Schwirigkit gibt, mrk wir, dass Kommuikatiosprozss zimlich komplizirt si kö: Kommuikatio

Mehr

Etablierung eines Qualitätsmanagementsystems (QMS) für Lehre und Studium an der TU Berlin

Etablierung eines Qualitätsmanagementsystems (QMS) für Lehre und Studium an der TU Berlin Etablirug is Qualitätsmaagmtsystms (QMS) für Lhr ud Studium a dr TU Brli Prof. Dr.-Ig. Jörg Stibach (Projktlitr) Prof. Dr.-Ig. Joachim Hrrma (fachlichr Bratr) Dipl.-Ig. Bjami Will (Projktmaagr) Dipl.-Psych.

Mehr

INCIDENT MANAGEMENT SYSTEM

INCIDENT MANAGEMENT SYSTEM INCIDENT MANAGEMENT SYSTEM Uivrslls Srvicud Vorgagsmaagmt WAS KANN i NORIS IMS TATSÄCHLICH FÜR IHR UNTERNEHMEN LEISTEN? Übrzug Si sich vo usrr vollitgrirt Awdug zur Erfassug, Barbitug, Dokumtatio ud Auswrtug

Mehr

Direkt-Vertrieb Hersteller vertreibt seine Ware direkt an den Kunden (B2C; B2B)

Direkt-Vertrieb Hersteller vertreibt seine Ware direkt an den Kunden (B2C; B2B) (Eiführug) Optimirug Vrtribsprozss Sit: 1 Vrtribsart Dirkt-Vrtrib Hrstllr vrtribt si War dirkt a d Kud (B2C; B2B) Idirktr-Vrtrib War wrd übr Partr, Hädlr, Distributio, Ntzwrk agbot (B2C, B2B) Gmischtr

Mehr

Hallo ich grüße Dich!

Hallo ich grüße Dich! AaRot h 10Fa g, d i Dua u fd rsu c h a c hd i ms l t b a t wt s ot s t ud 3Go l d R g l wi Dua bh u t b s s rl b k a s t AaRot h www. a a r ot hc oa c hi g. c om Aa Roth Slortfidri AstroCoach - Prsoal

Mehr

OFFENES TRAINING. Train the (technical) Trainer. Jetzt informieren und anmelden. Service - Kundendienst - Handwerk

OFFENES TRAINING. Train the (technical) Trainer. Jetzt informieren und anmelden. Service - Kundendienst - Handwerk Jtzt iformir d amld d i dr bgrzt Tilhmrplätz d Frühbchrpris sichr!? ssag. d A lg g dafür o f sbild A k i i d S tlich ig t doch. Dr ha sproch das b b a Wir h ar gt. ay. ss w az ok Das E cho g s r a w raiig

Mehr

Zur Internetkompetenz - vor allem auch unter schulischen Aspekten

Zur Internetkompetenz - vor allem auch unter schulischen Aspekten Zur Itrtkomptz - vor allm auch utr schulisch Aspkt Vo: Marti Wigartz 1. Eilitug Sit iig Jahr hat sich das Itrt als Wisss- ud Iformatiosplattform tablirt. Dabi ist disr Prozss kiswgs abgschloss, sodr i

Mehr

Mein Raiffeisen Club-Paket. Bank, Versicherung und Freizeit in einem.

Mein Raiffeisen Club-Paket. Bank, Versicherung und Freizeit in einem. Mi Raiffis Club-Pakt. Bak, Vrsichrug ud Frizit i im. Di idividulls Club-Pakt. Di Koto bi Raiffis. Ei Club-Pakt ist i Kombiatio vo Bakprodukt, * Kostlos Kotoführug di du dir slbst ach di Wüsch ud Zil zusammstll

Mehr

Führungskräfteentwicklung als Anleitung zur Übernahme von Verantwortung

Führungskräfteentwicklung als Anleitung zur Übernahme von Verantwortung Ladsschulamt ud Lhkäftakadmi Fühugsakadmi Fühugskäfttwicklug als Alitug zu Übahm v Vatwtug Wi müss wi us als Fühugskäft twickl, um vatwtlich hadl zu kö?? Gsllschaft zu Födug ädaggisch Fschug 2. Mai 2013

Mehr

2011 Bachelorstudium RAUMPLANUNG UND RAUMORDNUNG KURZ UND BÜNDIG

2011 Bachelorstudium RAUMPLANUNG UND RAUMORDNUNG KURZ UND BÜNDIG 2011 Bachlorstudiu RAUMPLANUNG UND RAUMORDNUNG KURZ UND BÜNDIG Zu Studiu vo Di Etfaltugsöglichkit dr Msch sid tschidd ch Räuli ig. abhäg gsgfüg ihr Nutzugsöglichkit i Sidlu sozial di bsti g Nutzug Stadorttschidu

Mehr

Volksbank Wittenberg eg

Volksbank Wittenberg eg Volksbak Wittbrg G Offlgugsbricht i. S. d. Istituts- Vrgütugsvrordug pr 31.12.2011 Ihaltsvrzichis 1 Ihaltsvrzichis 1 Ihaltsvrzichis... 2 2 Bschribug ds Gschäftsmodlls... 3 3 Agab zur Eihaltug dr Afordrug

Mehr

Das dine&shine KOnzept für Anlässe mit nachhaltiger Wirkung

Das dine&shine KOnzept für Anlässe mit nachhaltiger Wirkung Das &sh KOzt für Aläss mt achhaltgr Wrkug Lass S us gmsam guts Tu. catrg solutos a r o v b y & s h a r o v b y & s h Usr acht Ltsätz Um usr Abscht kokrt lb u mss zu kö, hab wr acht Ltsätz frt. Ds Ltsätz

Mehr

Sparkasse Staufen-Breisach. Kleine Zinsen für große Wünsche. Der Sparkassen-Privatkredit.

Sparkasse Staufen-Breisach. Kleine Zinsen für große Wünsche. Der Sparkassen-Privatkredit. 2 Jahr ImmobiliCtr = 2 Jahr Komptz, Erfahrug ud Qualität Stauf-Briach i h c ut G Wir lad Si i! Damit Si vo Afag a auf dm richtig Wg id, bit wir Ih al rt Schritt Ihr prölich Fiaz-Chck. Wir rarbit gmiam

Mehr

InnoLas Laser GmbH 2.0

InnoLas Laser GmbH 2.0 Vrsi 4 QM-Habch Erstllt: 05.10.2012 / sba Ghmigt : 01.11.2012 / rk ILas Lasr GmbH ILas Lasr GmbH Grügsjahr: 2009 hrvrggag as r 1995 ggrüt ILas GmbH Sitz: Jsts-v-Libig-Rig 8, 82152 Kraillig Eigtümr: ILas

Mehr

Das Prozessmodell der ISO 9001. Dr.-Ing. Kira Stein Prozessoptimierung & TQM Prozessmodell ISO 9001

Das Prozessmodell der ISO 9001. Dr.-Ing. Kira Stein Prozessoptimierung & TQM Prozessmodell ISO 9001 Das Prozssmodll dr ISO 9001 Notwdigkit dr Qualitätsmaagmtsystm Qualitätssichrug übr Edprüfug icht mhr möglich Sichr dr Qualitätsfähigkit ds gsamt Utrhms Vrpflichtug ds Maagmts Fhlrvrhütug aus Kostgrüd

Mehr

www.em4-remote-plc.com performance inside new business outside

www.em4-remote-plc.com performance inside new business outside www.m4-rmot-plc.com prformac isid w busiss outsid DIE NEUE INDUSTRIELLE REVOLUTION Im abrchd Zitaltr dr Digitalisirug ist s für Utrhm urlässlich, ihr Kud zusätzlich Mhrwrt zu bit. Di Etwicklug is achhaltig

Mehr

Raiffeisenbank Altdorf-Ergolding eg

Raiffeisenbank Altdorf-Ergolding eg Jui 2012 - A all Haushalt, d, Mitr m m i t s mitb glid Mit! d r w Di Vrit Natio hab 2012 zum Itratioal Jahr dr Gossschaft ausgruf. Ud das mit gutm Grud: Übr 800 Millio Msch i übr 100 Lädr sid i Gossschaft

Mehr

bringen Solaranlagen Heizkessel zum takten?

bringen Solaranlagen Heizkessel zum takten? brig Solaralag Hizkssl zum takt? solar Hizug odr Nur solar Hizugsutrstützug Btrachtug zur Vrschaltug vo Solaralag ud Hizkssl RUBRIK SOLARTHERMIE Stop ad Go kurz Brrlaufzit vil Starts ud Stopps Itrvallhiztchik

Mehr

Weiterbildung WBA Allgemeine Zahnmedizin SSO: Beurteilung der Weiterbildungspraxis durch die Assistenzzahnärztinnen und Assistenzzahnärzte

Weiterbildung WBA Allgemeine Zahnmedizin SSO: Beurteilung der Weiterbildungspraxis durch die Assistenzzahnärztinnen und Assistenzzahnärzte Witrbildug WBA Allgmi Zhmdizi SSO: Burtilug dr Witrbildugprxi durch di Aitzzhärzti ud Aitzzhärzt Witrbildugtätt/-prxi: Aitti/Aitt: ---------------------------------------------- -----------------------------------------------

Mehr

Schulinterner Lehrplan des Faches Physik (Sekundarstufe I)

Schulinterner Lehrplan des Faches Physik (Sekundarstufe I) Schulitrr Lhrpla ds Fachs Physik (Skudarstuf I) 1. Stllug i dr Studtafl Am Gymasium Sdastraß wird das Fach Physik i d Klass 6, 8 ud 9 utrrichtt. 2. Prozssbzog Komptz Vrwdt Abkürzug Gmäß KLP, S. 17-19,

Mehr

Innovative Spaltenböden Güte überwacht Güte geprüft EN 12737 geprüft

Innovative Spaltenböden Güte überwacht Güte geprüft EN 12737 geprüft Iovaiv Spalböd Gü übrwach Gü gprüf EN 12737 gprüf www.salli.com Tchisch Uiv. Graz mach Säll saubr, rock ud warm Nu mi Quarzgummi-Airuschauflag bi all Schrägschlizlm für Ridr VORTEILE Absolu ruschsichr

Mehr

2. Solarmodule und Solargeneratoren

2. Solarmodule und Solargeneratoren . olarmodul ud olargrator Di Halblitrthori ud dr Aufbau dr olarzll sid wstlichr Bstadtil vom il A. dism il dr Vorlsug wir ur kurz auf d Aufbau ud das Fuktiosprizip vo olarzll iggag. Zur Erzugug praktisch

Mehr

Heizlastberechnung Seite 1 von 5. Erläuterung der Tabellenspalten in den Heizlast-Tabellen nach DIN EN 12831

Heizlastberechnung Seite 1 von 5. Erläuterung der Tabellenspalten in den Heizlast-Tabellen nach DIN EN 12831 Hizlastbrchnung Sit 1 von 5 Erläutrung dr Tabllnspaltn in dn Hizlast-Tablln nach DIN EN 12831 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 3x4x5 6-7 12 + 13 8 x 11 x 14 15 x Θ Orintirung Bautil Anzahl Brit Läng

Mehr

INFLATIONSSCHUTZ 156,00 RAIFFEISEN BANK INTERNATIONAL 10 2012

INFLATIONSSCHUTZ 156,00 RAIFFEISEN BANK INTERNATIONAL 10 2012 Mi Lb INFLATIONSSCHUTZ 156,00 RAIFFEISEN BANK INTERNATIONAL 10 2012 Vorsorg Alg Mobilität Woh * szahlug u a t s d ag 156 % Mi ttobitr N d f au il: bzog! Ihr Vor t ih l A sschutz durch i io t a fl I ug

Mehr

Energieeffizienz: Herstellung und Design. Energieeinsparung zwischen 75% und 93% Jahre Garantie FORDERN SIE UNSEREN FACHKATALOG AN

Energieeffizienz: Herstellung und Design. Energieeinsparung zwischen 75% und 93% Jahre Garantie FORDERN SIE UNSEREN FACHKATALOG AN 5 Jahr Garati VERLÄNGERUNG AUF 10 JAHRE AUF ANFRAGE Ergiffiziz: Hrstllug ud Dsig Ergiisparug zwisch 75% ud 93% i S h b a g c s o Au g ur ri l h Za Ihrr bish % 25 für! g tu h c u l B FORDERN SIE UNSEREN

Mehr

Unser Ziel. Exklusiver Lizenznehmer. Die effektvoll werben GmbH ist Ihr Partner für effektives Dialogmarketing. HAPPY-Exklusiv.

Unser Ziel. Exklusiver Lizenznehmer. Die effektvoll werben GmbH ist Ihr Partner für effektives Dialogmarketing. HAPPY-Exklusiv. Das Utrhm Das Utrhm J dtaillirtr das Wiss übr di Käufrschicht ist, dsto ffktvollr sid di Marktigaktivität. Wi usr Firmam scho vrrät, hab wir hirauf i spzill Fokus glgt, da wir übrzugt sid, dass dis dr

Mehr

Logarithmusfunktionen

Logarithmusfunktionen V Logarithmusfuktio Widrholug wichtigr Rchgstz Üug ach http://www.hrdr-orschul.d/madica/aufg000/pu.pdf (utr Hälft ds Aritslatts!) mit folgd Zusatzfrag: Brch Si ud drück Si durch i izig Logarithmus glichr

Mehr

:46 1/9 Kinder gut betreut

:46 1/9 Kinder gut betreut 30.09.2017 02:46 1/9 gut btrut LANDKREIS AUGSBURG (DRUCKANSICHT) KINDER GUT BETREUT KINDERTAGESSTÄTTEN & SCHULISCHE BETREUUNGSANGEBOTE IM LANDKREIS AUGSBURG Di G mi d im La dkr is Aug sbu rg vrf üg üb

Mehr

e = lim ( n n) und Folgerungen

e = lim ( n n) und Folgerungen = lim + ud Folgrug Ergäzug zur Vorlsug Aalysis I, Dail Grisr, Dz. 2005 Satz: Si x = +, y = + +. Da gilt lim x = lim y = x ist strg mooto wachsd, y ist strg mooto falld. Isbsodr gilt für all x < < y. Bmrug:

Mehr

Life Hacks Kollegen, Schüler, Eltern & Co.

Life Hacks Kollegen, Schüler, Eltern & Co. Lif Hacks Kollg, Schülr, Eltr & Co. Gial Tipps ud Tricks für Grudschullhrri ud Grudschullhrr Lhrr Lif Ha cks Gru Grud owloadauszug owloadauszug aus d Origialtit tl: Origialtitl: schull Lif Hacks Kollg,

Mehr

& im Einklang. HUGO-Bergkräuterochsen-Paß

& im Einklang. HUGO-Bergkräuterochsen-Paß HUGO-Bgkäutochs-Paß Hugo-Bgkäutochsflisch Hugo-Bgkäutochs-Wüst Hugo-Bgkäutochsislig (Wlschislig) Hugo-Bgkäutochsblut (blau Potugis) Oigial-Schobmühl-Schapsl (Nuß) Oigial-Bgkäut-Schapsl (Zib) & im Eiklag

Mehr

ZEITARBEIT. Wohin geht der Weg?

ZEITARBEIT. Wohin geht der Weg? Fachmagazi Zitarbit 03 2010 + AÜG-Rform mit Ati-Schlckrklausl +++ Obrsts Gbot: Arbits- ud Gsudhitsschutz +++ Das u igz-dgb-tarifwrk +++ +++ Fair Löh für fair Arbit +++ Komptztwicklug dr Zitarbit +++ Qualität

Mehr

Das neue. etzelgas-lager

Das neue. etzelgas-lager Das tzlgas-lagr Vrborgs Potzial sivoll gtzt Ergi as d Nord g für di Erdgasvrsorg ds a sl i tfr Os g t Di Bd Das ist Ostfrislad: wits, grüs Lad, vil Hil, Küh, Wolk, Strad d Mr. Ei alrischs Flckch Erd, das

Mehr

Heute Kapitalanlage morgen ein Zuhause

Heute Kapitalanlage morgen ein Zuhause Immobilie Heute Kapitalalage morge ei Zuhause Courtage: Kaufpreis: Preis auf Afrage 3,57% icl. 19% MwSt für de Käufer hausudso Immobilie Moltkestr. 14 77654 Offeburg Tel. 0781 9190891 Fax 0781 9190892

Mehr

C M Y K Seite 1. new tools. Das 5-Wochen- Expertenprogramm

C M Y K Seite 1. new tools. Das 5-Wochen- Expertenprogramm C M Y K Sit 1 w tools 03/2014 www.griwaldr.com 2,30 EUR/5.20 CHF fachzitschrift für marktig ud wrbug i dr fitss-brach by Griwaldr & Partr wlch mög si am libst? usr lckrbiss zur FIBO... Di u SlimLgs mit

Mehr

Daniel Reichert Schulden. Die nächsten 5000 Tage

Daniel Reichert Schulden. Die nächsten 5000 Tage ISSN 1422-0482. CHF 35. EUR 27 Wisssmagazi für Wirtschaft, Gsllschaft, Hadl Nummr 2. 2012! s s a f u Nicht z lagfristi r g rd ü w i S, Ja g pla. mhr fuk i d ir w s a d, i N tioir. damit ö k i S, ik a P

Mehr

Anforderungen/Termine (4 ECTS)

Anforderungen/Termine (4 ECTS) PS: Kommuikatiostraiig Nacbsprcug Jär 05 Uivrsität Salzburg Facbric Erziugswissscaft Adras Pasco & Grgö Horsa Afordrug/Trmi ( ECTS) Awsit: Trmi Vorbsprcug: Mo,. Oktobr 7.00-9.00.05 UN Tst: Mo, 7. Novmbr

Mehr

// Ihr AWA Tagungszentrum im Herzen von München

// Ihr AWA Tagungszentrum im Herzen von München // Ihr AWA Tagugztrum im Hrz vo Müch // Raum ISAR Ihr Vrataltug i ur Räumlichkit Raumgröß: 95 m² Maß: Läg: 13,80 m Brit: 6,80 m Höh: 2,66 m Taglicht (tilwi vrduklbar) Modr Frichluftytm Umfagrich Tagugtchik

Mehr

Die günstige Alternative zur Kartenzahlung. Sicheres Mobile Payment. Informationen für kesh-partner. k sh. smart bezahlen

Die günstige Alternative zur Kartenzahlung. Sicheres Mobile Payment. Informationen für kesh-partner. k sh. smart bezahlen Di günstig Altrnativ zur Kartnzahlung Sichrs Mobil Paymnt Informationn für ksh-partnr k sh Bargldlos. Schnll. Sichr. Was ist ksh? ksh ist in Smartphon-basirts Bzahlsystm dr biw Bank für Invstmnts und Wrtpapir

Mehr

Von der Milchviehzur Pferdehaltung BETRIEBSREPORTAGE. LICHT Wege und Plätze beleuchten. ZERTIFIZIERUNGEN Was bringen die Schilder?

Von der Milchviehzur Pferdehaltung BETRIEBSREPORTAGE. LICHT Wege und Plätze beleuchten. ZERTIFIZIERUNGEN Was bringen die Schilder? 10/2015 www.pfrd-btrib.d ISSN 1437-3866 LICHT Wg ud Plätz blucht ZERTIFIZIERUNGEN Was brig di Schildr? PRAXISTEST Kickladr Giat D254SW BETRIEBSREPORTAGE Vo dr Milchvihzur Pfrdhaltug privat Lib Lsr, i vil

Mehr

Die günstige Alternative zur Kartenzahlung. Sicheres Mobile Payment. Informationen für kesh-partner. k sh. smart bezahlen

Die günstige Alternative zur Kartenzahlung. Sicheres Mobile Payment. Informationen für kesh-partner. k sh. smart bezahlen Di günstig Altrnativ zur Kartnzahlung Sichrs Mobil Paymnt Informationn für ksh-partnr k sh smart bzahln Bargldlos. Schnll. Sichr. Was ist ksh? ksh ist in Smartphon-basirts Bzahlsystm dr biw Bank für Invstmnts

Mehr

Reihenentwicklung die Taylorentwicklung

Reihenentwicklung die Taylorentwicklung Rihtwicklug di Taylortwicklug Motivatio: Es lig i Potrih olgdr Form vor: Durch Umorm rgibt sich: s s s s s K K K Für udlich groß rgibt sich im Wrtbrich < < i dlich Summ s. Dis lässt sich als Fuktio vo

Mehr

O. Univ.-Prof. Dr. Fritz Scheuch, Wirtschaftsuniversität Wien / Institut für MarketingManagement

O. Univ.-Prof. Dr. Fritz Scheuch, Wirtschaftsuniversität Wien / Institut für MarketingManagement Ablauf & Ihalt Eröffugsstatmt O. Uiv.-Prof. Dr. Fritz Schuch, Wirtschaftsuivrsität Wi / Istitut für MarktigMaagmt Bdutug Olishoppig ud Prisvrglichsplattform & Mthodik dr Studi Uiv. Ass. Dr. Ar Floh, Wirtschaftsuivrsität

Mehr

R. Brinkmann Seite Achsenschnittpunkte von e- Funktionen und Exponentialgleichungen

R. Brinkmann  Seite Achsenschnittpunkte von e- Funktionen und Exponentialgleichungen R. Brikma http://brikma-du.d Sit 08..009 Achsschittpukt vo - Fuktio ud Epotialglichug Eiführugsbispil Bispil : Zu bstimm sid di Achsschittpukt vo s + f = D Schittpukt mit dr y y=f 0 Achs fidt ma übr d

Mehr

VERKEHRS REPORT LUFTVERKEHR SCHIFFFAHRT SCHIENENVERKEHR ÖPNV HÄFEN

VERKEHRS REPORT LUFTVERKEHR SCHIFFFAHRT SCHIENENVERKEHR ÖPNV HÄFEN Wir bwg was 02 2015 VERKEHRS REPORT LUFTVERKEHR SCHIFFFAHRT SCHIENENVERKEHR ÖPNV HÄFEN MEINUNG Schwugvoll witr! Bi dr 4. Budsfachbrichskofrz wurd di bishrig Budsfachbrichslitri Christi Bhl mit großr Mhrhit

Mehr

Bildungsangebot AQUA-AGENTEN Dem Wasser auf der Spur

Bildungsangebot AQUA-AGENTEN Dem Wasser auf der Spur Bildgsagbot AQUA-AGENTEN Dm Wassr af dr Spr DAS AQUA-AGENTEN-PROGRAMM MACHT DIE ÖKOLOGISCHEN, ÖKONOMISCHEN, SOZIALEN UND KULTURELLEN ASPEKTE DER RESSOURCE WASSER SPIELEND LEICHT ERFAHRBAR. Hambrgr Schülri

Mehr

Interio. Magazin. Mein Garten ist, wo ich bin: Wunderschöne Gartenmöbel, farbstarke Accessoires Interio macht den Sommer schön.

Interio. Magazin. Mein Garten ist, wo ich bin: Wunderschöne Gartenmöbel, farbstarke Accessoires Interio macht den Sommer schön. Magazi Mi Gart ist, wo ich bi: Wudrschö Gartmöbl, farbstark Accssoirs macht d Sommr schö. t Ga r ds r T 4 201 Editorial Dr ächst Sommr kommt bstimmt. Wir mach ih allggwärtig ud iszir ih übrall dort, wo

Mehr

Ihre Ziele & Wünsche

Ihre Ziele & Wünsche Volksbak Mai-Taubr G Ausgab 3 i 2013 Auflag 25.000 INFOsrvic Ihr Zil & Wüsch Has Lurz, stllvrtrtdr Vorstadsvorsitzdr: Im Kudkotakt ght s us vor allm um i lagfristig Zusammarbit. Ihr Wüsch ud Zil sth bi

Mehr

Getreide-Lagersilos "Made by NEUERO" für Innen- und Außenaufstellung

Getreide-Lagersilos Made by NEUERO für Innen- und Außenaufstellung mit Typprüfug vrzikt Ausfürug st abil Kostruktio o Frtigugsqualit ät Flacprofilirug dr Siloplatt, dadurc größr St abilit ät ud bssr gigt für Vrdlugsprodukt, z. B. S aatgut agpasst Blüftugssystm ud Blüftugsvtilator

Mehr

Bis zu 20 % Ra. b b. a h

Bis zu 20 % Ra. b b. a h btt! Bis zu 20 % R www.gvb.ch h? ic s b b d d u W s s d ich t lück lo s s u H Ih h ic s W i v Mit us kö Si Ih Hus udum vsich Mit us Zustzvsichug ist Ih Vsichugsschutz i ud Sch W glichzitig i Lück i d Gbäudvsichug

Mehr

Modul 10: Autokonfiguration

Modul 10: Autokonfiguration Hohshul BoRhiSig Pof. D. Mati Lish Ntzwksstm ud TK Lzil: Modul 1: Autokofiguatio Nah Duhait diss Tilkapitls soll Si di Aufgastllug Autokofiguatio läut ud di id Kozpt SLAAC ud DHCPv6 zu automatish Kofiguatio

Mehr

Kryptologie am Voyage 200

Kryptologie am Voyage 200 Mag. Michal Schnidr, Krypologi am Voyag200 Khvnhüllrgymn. Linz Krypologi am Voyag 200 Sinn dr Vrschlüsslung is s, inn Tx (Klarx) so zu vrändrn, dass nur in auorisirr Empfängr in dr Lag is, dn Klarx zu

Mehr

Nachrichten von Experten für Experten

Nachrichten von Experten für Experten 3/2007 Oktobr ifo Nachricht vo Exprt für Exprt t, roau t s A r malig d h, y u old b r r! a lf M.T. K agr U a A. r t M D p id To Si ch Prs s c t i Trff u V, l rd t i Eg ch d a o orizo C H Dr. Ka, s a v

Mehr

Übersicht EUROWINGS VERSICHERUNGSSCHUTZ. Leistungsbestandteile im Überblick. Hinweise im Schadenfall:

Übersicht EUROWINGS VERSICHERUNGSSCHUTZ. Leistungsbestandteile im Überblick. Hinweise im Schadenfall: Übrsicht EUROWINGS VERSICHERUNGSSCHUTZ Si intrssirn sich für in HansMrkur Risvrsichrung in gut Wahl! Listungsbstandtil im Übrblick BasicPaktschutz Bstandtil Ihrr Risvrsichrung: BasicSmartRücktrittsschutz

Mehr

Kondensator an Gleichspannung

Kondensator an Gleichspannung Musrlösung Übungsbla Elkrochnisch Grundlagn, WS / Musrlösung Übungsbla 2 Prof. aiingr / ammr sprchung: 6..2 ufgab Spul an Glichspannung Ggbn is di Schalung nach bb. -. Di Spannung bräg V. Di Spul ha di

Mehr

Auto Schunn Ihr Transporter-, Bus und Nutzfahrzeug-Spezialist. Herzlich. Willkommen

Auto Schunn Ihr Transporter-, Bus und Nutzfahrzeug-Spezialist. Herzlich. Willkommen Mrcds-Bz Familiär, Komptt, Listugsstark Kudmagazi Witr 2012 Witrsaiso-Agbot bi Auto-Schu Jtzt zugrif : Top Jahrswag & jug Gbraucht 1S atz kos Wi t trr los *fü ra * if usg w ähl t F ahr zu g Spa auc r h

Mehr

Fußwoche Herzwoche Denkwoche Rückenwoche Medikamentenwoche Bewegungswoc

Fußwoche Herzwoche Denkwoche Rückenwoche Medikamentenwoche Bewegungswoc h Rückwoch Zahwoch tivatioswoch Brufswoch Fußwoch Bwgugswoch woch Erholugswoch Vitamiwoch Brufswoch Fußwoch tivatioswoch isch ch Zahwoch Bwgugswoch Vitamiwoch Bggugswoch Erährugswoch Fußwoch Hrzwoch Dkwoch

Mehr

NummerSicher. Schnee... Spass mit. So machen wir Sie sicherer! 44 Geheimnisse. Acht Seiten grosses Basler-Spezial: Sicherheitsbox

NummerSicher. Schnee... Spass mit. So machen wir Sie sicherer! 44 Geheimnisse. Acht Seiten grosses Basler-Spezial: Sicherheitsbox NummrSichr Das Magazi dr Baslr Vrsichrug 1/2009 44 Ghimiss Spass mit Sch... Acht Sit grosss Baslr-Spzial: Sichrhitsbox Schutz ud Sichrhit im Alltag So mach wir Si sichrr! Erfahrug Sichrhitsmittl im Eisatz

Mehr

MundRaum. Das Praxis-Magazin. Das richtige Pflegeheim finden. Kieferorthopädie für alle. Mit Hund in den Urlaub. Experten-Tipp.

MundRaum. Das Praxis-Magazin. Das richtige Pflegeheim finden. Kieferorthopädie für alle. Mit Hund in den Urlaub. Experten-Tipp. MudRaum Das Praxis-Magazi Ihr Partr für Zahgsudhit ud Kifrorthopädi Ausgab 02 MUNDRAUM 2015 IHR R A MPL E X E ZUM EN! M NEH MIT Exprt-Tipp Das richtig Pflghim fid Zahgsudhit Kifrorthopädi für all Ris-Tipp

Mehr

WEGEN Umbau. Renovierung des letzten Teilstücks der Herbesthaler Straße. Auch mit Baustelle ohne Probleme in die Eupener Innenstadt! Wir für Eupen!

WEGEN Umbau. Renovierung des letzten Teilstücks der Herbesthaler Straße. Auch mit Baustelle ohne Probleme in die Eupener Innenstadt! Wir für Eupen! Wir für Eupn! WEGEN Umbau... göffnt! Wir für Eupn! Wir für Eupn! Auch mit Baustll ohn Problm in di Eupnr Innnstadt! Rnovirung ds ltztn Tilstücks dr Lib Bürgrinnn und Bürgr, wir möchtn Si informirn, dass

Mehr

In jedem Kind steckt ein Genie.

In jedem Kind steckt ein Genie. Nurschiug IV. Quartal 2013 ltroisch Bautil ud gial Projt + + + Ei igs Eltro-Rboot twrf, bau ud zu Wassr lass, w all adr ur mit gauft Frtig-Boot am S sth? Im ächst Sommr wird di Trupp dr Plasti-Kapitä stau!

Mehr

Die Kraft der guten Worte

Die Kraft der guten Worte ! k h c s l l o iv Ds Büchr, C chmck, ft Ptsch A trß PLZ / Ort L A ll i sivoll schk möcht! mit vil Fr f ll it rit. Wi k ich hlf? Dis Frg h sich sichr scho vil vo s gstllt. Zm Bispil mit sr Gschk, r Erlös

Mehr

Richtlinien für die Ausbildung zum Video School Trainer und zur Video School Trainerin

Richtlinien für die Ausbildung zum Video School Trainer und zur Video School Trainerin Rchtl fü d Ausbldug zum Vdo School Ta ud zu Vdo School Ta Rchtl fü d Ausbldug zum Vdo School Ta ud zu Vdo School Ta Impssum Budsvostad SPIN Dutschlad. V. Budsbüo Rbcca Schö Kustma Staß 3 c 82327 Tutzg

Mehr

Finanzierung und Förderung von energetischen Maßnahmen für Wohnungseigentümergemeinschaften

Finanzierung und Förderung von energetischen Maßnahmen für Wohnungseigentümergemeinschaften Finanzirung und Fördrung von nrgtischn Maßnahmn für Wohnungsigntümrgminschaftn Rainr Hörl Litr Vrtribsmanagmnt Aktivgschäft Anton Kasak Firmnkundn Zntral Sondrfinanzirungn Sit 1 Finanzirung und Fördrung

Mehr

Auf den folgenden Seiten bekommen Sie einen interessanten Eindruck darüber, was Nordfaktor seinen Kunden bietet.

Auf den folgenden Seiten bekommen Sie einen interessanten Eindruck darüber, was Nordfaktor seinen Kunden bietet. Di Ictiv-tur Nordfaktor GmbH wurd im Jahr 2000 rüdt ud ist i dr Evtatur, wlch i Hambur ud Umbu mit am läst am Markt ist. Dmtsprchd vrfüt Nordfaktor übr jahrla Erfahru, das rfordrlich Kowhow ud übr i roßs

Mehr

Corporate Semantic Search - Semantische Suche: Tagging und Wissensgewinnung. Olga Streibel

Corporate Semantic Search - Semantische Suche: Tagging und Wissensgewinnung. Olga Streibel Corport Smtic Srch - Smtisch Such: Tggig ud Wisssgwiug Olg Stribl Ihlt Tggig Folksoomy Extrm Tggig Algorithmic Extrctio of Tg Smtics Us Cs: Chmischs Ztrlbltt Prprocssig d Extrm Tggig: Wisssgwiug 2 Ws ist

Mehr

on track Perspektiven in Landtechnik und Agribusiness Herbst/Winter Student 23 Jahre TU Braunschweig Landtechnik 8. Semester

on track Perspektiven in Landtechnik und Agribusiness Herbst/Winter Student 23 Jahre TU Braunschweig Landtechnik 8. Semester on track 2 Prspktivn in Landtchnik und Agribusinss Hrbst/Wintr Studnt 24 Jahr FH Köln Maschinnbau 6. Smstr 2011 Studnt 23 Jahr TU Braunschwig Landtchnik 8. Smstr Studntin 22 Jahr FH Osnabrück Landwirtschaft

Mehr

GGA 16. erleben. erleben. Sponsoringkonzept. entdecken. fühlen. entdecke. erleben Mai 2016, Engelburg. Gewerbe erleben. Kontakte pflegen.

GGA 16. erleben. erleben. Sponsoringkonzept. entdecken. fühlen. entdecke. erleben Mai 2016, Engelburg. Gewerbe erleben. Kontakte pflegen. GGA 16 Gaisrwaldr Gwrbausstllug 20. bis 22. Mai 2016 Eglburg rlb Gaisrwaldr Gwrbausstllug fühl Sposorigkozpt 20. 22. Mai 2016, Eglburg f tdck Iformatio zur GGA16 di Sposorigmöglichkit attraktiv rlb A16

Mehr

Informationen zum Ambulant Betreuten Wohnen in leichter Sprache

Informationen zum Ambulant Betreuten Wohnen in leichter Sprache Informationen zum Ambulant Betreuten Wohnen in leichter Sprache Arbeiterwohlfahrt Kreisverband Siegen - Wittgenstein/ Olpe 1 Diese Information hat geschrieben: Arbeiterwohlfahrt Stephanie Schür Koblenzer

Mehr

4. Thermische Eigenschaften von Kristallen - spezifische Wärme

4. Thermische Eigenschaften von Kristallen - spezifische Wärme 4. rmisc igscaft vo Kristall - spzifisc Wärm f.: spz. Wärm bi ost. olum: S tropi, ir rgi, mpratur S primtll: - bi Zimmrtmpratur ist N M bi fast all Fstörpr (ulog-ptitsc Rgl), N Azal dr Atom, M Mass ds

Mehr

Babykost im 1. Lebensjahr Alles zur Milchnahrung

Babykost im 1. Lebensjahr Alles zur Milchnahrung Babykost im 1. Lbsjahr Alls zur Milchahrug ud Bikost Hrausggb vo dr Ladshauptstadt Düssldorf Dr Obrbürgrmistr Gsudhitsamt Erährugsmdiziisch Bratug für Kidr ud Jugdlich Kölr Str. 187, 40227 Düssldorf Vratwortlich:

Mehr

Kinder bastelten eindrucksvolle Bilder

Kinder bastelten eindrucksvolle Bilder Mittwoch, 21. Jauar 2015 Nr. 4 14. Jahrgag Auflag 34 082 Rhitalr Bot brigt mich jd Woch i Ihr Brifkast DIE WochEzEItug Am Marktplatz «Haus Müzhof» 9400 Rorschach Isrataahm Tlfo 071 844 23 50 Rdaktio Tlfo

Mehr

Inklusionskiste für Kinder mit besonderem Förderbedarf

Inklusionskiste für Kinder mit besonderem Förderbedarf Iklusioskist für Kidr mit bsodrm Fördrbdarf Dutsch Afagsutrricht k o o E-B Basistraiig Phoologisch Bwussthit 1 rk b ta s h c u db u t au L, Rim Ihalt 1 Arbitsblättr Phoologisch Bwussthit 1 Rimwörtr sprch

Mehr

Leiterplatten und Modul Übersicht

Leiterplatten und Modul Übersicht Ltrplatt ud Modul Übrcht Stfro Stfa Na - www.tfpro.d fo@tfpro.d Datum:.. Wht pag Stfro Ltrplatt ud Modul Übrcht Rv_- St vo Stfro Stfa Na - www.tfpro.d fo@tfpro.d Datum:.. Ihaltvrzch Vorwort...4 Ma lat...

Mehr

3Landlust auf Hofweier? Kaufpreis: 230.000,00 Euro Courtage: 3,57% incl. 19% MwSt für den Käufer

3Landlust auf Hofweier? Kaufpreis: 230.000,00 Euro Courtage: 3,57% incl. 19% MwSt für den Käufer 3Ladlust auf Hofweier? Kaufpreis: 230.000,00 Euro Courtage: 3,57% icl. 19% MwSt für de Käufer OBJEKTDATEN Haustyp Eifamiliehaus Baujahr 1955 Letzte Moderisierug/ Saierug 2001 Zimmer 6 Wohfläche ca. 147,00

Mehr

Qualität und Verlässlichkeit Das verstehen die Deutschen unter Geschäftsmoral!

Qualität und Verlässlichkeit Das verstehen die Deutschen unter Geschäftsmoral! Beitrag: 1:43 Minuten Anmoderationsvorschlag: Unseriöse Internetanbieter, falsch deklarierte Lebensmittel oder die jüngsten ADAC-Skandale. Solche Fälle mit einer doch eher fragwürdigen Geschäftsmoral gibt

Mehr

Weihnachtsengel im Einsatzstress

Weihnachtsengel im Einsatzstress BUND DER SELBSTÄNDIGEN Stadtvrbad.V. www.bds-pplhim.d aktull m i h l p p E t r o d! a t S h c r u s ö h i S Sc s a w, i S d i f r hi Nr. 22 März 2011 Listugsschau ds BDS vom 16. Juli 2011 bis 17. Juli

Mehr

Catherina Lange, Heimbeiräte und Werkstatträte-Tagung, November 2013 1

Catherina Lange, Heimbeiräte und Werkstatträte-Tagung, November 2013 1 Catherina Lange, Heimbeiräte und Werkstatträte-Tagung, November 2013 1 Darum geht es heute: Was ist das Persönliche Geld? Was kann man damit alles machen? Wie hoch ist es? Wo kann man das Persönliche Geld

Mehr

Geschäftsbericht 2011. Vertrauen in Werte.

Geschäftsbericht 2011. Vertrauen in Werte. Gschäftsbricht 2011 Vrtrau i Wrt. Z A H L E N U N D F A K T E N 31.12.2011 Di Stadtsparkass Müch i Zahl IN MIO. EURO +/- GGÜB. 2010 Bilazsumm 15.600 +3,0 % Summ dr Auslihug 9.638 +1,4 % Summ dr Eilag (ikl.

Mehr

neues studium recyclingtechnik Märkte: Bauteile drucken» Seite 14 Montanuni: Neue Homepage» Seite 20 Triple m geht an:

neues studium recyclingtechnik Märkte: Bauteile drucken» Seite 14 Montanuni: Neue Homepage» Seite 20 Triple m geht an: Zitschrift dr Motauivrsität Lob Ausgab 2 2014 Märkt: Bautil druck» Sit 14 Motaui: Nu Hompag» Sit 20 us studium rcycligtchik Msch: Altbürgrmistr Korad ausgzicht» Sit 17 Tripl m ght a: Motaui u studirichtug

Mehr

ev. Jugend Böckingen Freizeit Programm 2015

ev. Jugend Böckingen Freizeit Programm 2015 v. Jugd Böckig Fzt Poga 2015 Zltlag fü 9-13 Jähig 2. - 15. August 2015 Wi sog fü gaos ud uvgsslich Fzt i Mt ds Hohloh Walds, i Etthaus kl gütlich Dof. Dikt vo Bauhof ba gibt s täglich fischst Milch du

Mehr

Einstellungen der Deutschen gegenüber dem Beruf der Putzfrau

Einstellungen der Deutschen gegenüber dem Beruf der Putzfrau Auftraggeber: Helpling GmbH Frankfurt a.m.: 5. November 05 3367/n5447 Go/Bü Untersuchungsdesign Zielgruppe: Stichprobengröße: Die in Privathaushalten in Deutschland lebenden deutschsprachigen Personen

Mehr

Mit Ideen begeistern. Mit Freude schenken.

Mit Ideen begeistern. Mit Freude schenken. Mehr Erfolg. I jeder Beziehug. Mit Idee begeister. Mit Freude scheke. Erfolgreiches Marketig mit Prämie, Werbemittel ud Uterehmesausstattuge. Wo Prämie ei System habe, hat Erfolg Methode. Die Wertschätzug

Mehr

Junge Wissenschaft. Zeitalter Internet. Young Researcher. Jugend forscht in Natur und Technik. h r. c s. a ti

Junge Wissenschaft. Zeitalter Internet. Young Researcher. Jugend forscht in Natur und Technik. h r. c s. a ti Jug Wissschaft JUBIL 9,50 EUR // Ausgab Nr. 90 // 26. Jahrgag // 2011 ÄUM SAUS GA BE: 2 5 Jah r Ju g W iss schaf t Jugd forscht i Natur ud Tchik Youg Rsarchr Th Europa Joural of Scic ad Tchology Mdipartr

Mehr

Vorschlag des Pädagogischen Beirats für IKT Angelegenheiten im SSR für Wien zur Umsetzung der "Digitalen Kompetenzen" am Ende der Grundstufe II

Vorschlag des Pädagogischen Beirats für IKT Angelegenheiten im SSR für Wien zur Umsetzung der Digitalen Kompetenzen am Ende der Grundstufe II Vorschlag ds Pädagogischn Birats für IKT Anglgnhitn im SSR für Win zur Umstzung dr "Digitaln Komptnzn" am End dr Grundstuf II Dis Komptnzlist ntstand untr Vrwndung dr "Digitaln Komptnzn für di 8. Schulstuf"

Mehr

150 Forschungseinrichtungen

150 Forschungseinrichtungen Azig WIE WIRD GEFORSCHT IN Nordrhi-Wstfal Ei Spzial ds Zitvrlags 13. Oktobr 2011 1 Nordrhiwstfal 4 Zch 150 Forschugsirichtug Utr adrm: Stahl-Ztrum a.r.t..s. Forschugsschul CITEC - Exzllzclustr Kogitiv

Mehr

Makroökonomie I/Grundlagen der Makroökonomie

Makroökonomie I/Grundlagen der Makroökonomie Makroökonomi I/Grundzüg dr Makroökonomi Pag 1 1 Makroökonomi I/Grundlagn dr Makroökonomi Kapitl 14 Erwartungn: Di Grundlagn Güntr W. Bck 1 Makroökonomi I/Grundzüg dr Makroökonomi Pag 2 2 Übrblick Nominal-

Mehr

Studio-Programm - industrial chic. MÖBel FÜR AUSgeSchlAFene

Studio-Programm - industrial chic. MÖBel FÜR AUSgeSchlAFene SUMATRA Studio-Programm - idustrial chic MÖBl FÜR AUSgSchlAF Dr usd look vo SUMATRA. 2 m... r a h c h tisc prüht xo rt - vrs iszi traststark ko d u h r Zit. sc b authti vrgag t, ir ix a m Fl d g i ach

Mehr

Volkswagen. Powered by. Techniktreffen. Verlagssonderveröffentlichung

Volkswagen. Powered by. Techniktreffen. Verlagssonderveröffentlichung Powrd by Volkswag Tchiktrff Vrlagssodrvröfftlichug Vrlagssodrvröfftlichug Schi odr Si? Modratio: Katharia Skibowski, Gschäftsführri Vrlag Rommrskirch. Bim Thma Motorjouralismus dkt ma a schö Autos, schö

Mehr

PV-Heiz-POWERTAG. Newsletter 05/2015 RENNERGY SYSTEMS AG. Rennergy auf der intersolar 2015 Wir freuen uns auf Ihren Besuch!

PV-Heiz-POWERTAG. Newsletter 05/2015 RENNERGY SYSTEMS AG. Rennergy auf der intersolar 2015 Wir freuen uns auf Ihren Besuch! Nwslttr 05/2015 RENNERGY SYSTEMS AG Rrgy auf dr itrsolar 2015 Wir fru us auf Ihr Bsuch! Hall B3 Stad 380 ud Hall B4 Stad 130 Bild: Solar Promotio GmbH PV-Hiz-POWERTAG Samstag, 11. Juli 2015 10 bis 18 Uhr

Mehr

24 Stunden Pflege. in Ihrem Zuhause. Mit der richtigen Planung: 1.) Möglich und 2.) Vor allem auch leistbar gemacht.

24 Stunden Pflege. in Ihrem Zuhause. Mit der richtigen Planung: 1.) Möglich und 2.) Vor allem auch leistbar gemacht. 24 Stunden Pflege in Ihrem Zuhause Mit der richtigen Planung: 1.) Möglich und 2.) Vor allem auch leistbar gemacht. www.europflege.at Wir bieten an: Alten-, Krankenund Behindertenpflege Pflegegeld-Einstufung:

Mehr

FirmenAbo FirmenAbo Plus

FirmenAbo FirmenAbo Plus FirmenAbo FirmenAbo Plus Beste Erfahrungen mit dem VGN-FirmenAbo Seit 26 Jahren hat sich das VGN-FirmenAbo für viele Firmen und deren Mitarbeiter bestens bewährt. Bereits über 25.000 Berufstätige nutzen

Mehr

Clubbeitrag: Der Clubbeitrag wird problemlos monatlich von Ihrem Konto per Bankeinzugsverfahren abgebucht.

Clubbeitrag: Der Clubbeitrag wird problemlos monatlich von Ihrem Konto per Bankeinzugsverfahren abgebucht. & K Clu Amlug s 4 Woch ch E s sucht Kurs tfällt ANMELDEGEÜH vo 10,-- (pro K) - uch m spätr Clutrtt ch Ihrr Whl - Motlchr Clutrg hltt: Kurstlhm: Kurstlhm vo K mt Eltrtl (Säuglgsgrupp s 3.-6. Lsjhr) Kurstlhm

Mehr

SKILL software. Das Leitsystem: embiaguide Konzept, Kunden, erster Großauftrag in Aussicht! erster Großauftrag. Konzept. Kunden

SKILL software. Das Leitsystem: embiaguide Konzept, Kunden, erster Großauftrag in Aussicht! erster Großauftrag. Konzept. Kunden Ds Lisysm: mbiguide Kozp, Kud, rsr Großufrg i Aussich! SKILL sofwr Kozp rsr Großufrg Kud Ds Lisysm: SKILLguid rsmlig i THE SQUAIRE/Trmil 1, Flughf Frkfur SKILLsofwr ms SKILL sofwr SKILLbudoc Projk dokumir

Mehr

StudiumPlus- SS 2017 Torsten Schreiber

StudiumPlus- SS 2017 Torsten Schreiber StudiumPlus- SS 07 Torst Schribr 44 Dis rg sollt Si uch oh Skript btwort kö: N Si di wichtigst Eigschft vo Mg! Wi kö Si i Itrvll dfiir? Wi fuktioirt di Modulo-Oprtio? Wofür brucht m ds d Morg Gstz? Ws

Mehr

bleibt tegut Gut essen, besser leben Gut essen, besser leben Vorschau Februar tegut... steht zu 100% unter Öko-Strom! Lebensmittel vermitteln Leben

bleibt tegut Gut essen, besser leben Gut essen, besser leben Vorschau Februar tegut... steht zu 100% unter Öko-Strom! Lebensmittel vermitteln Leben marktplatz marktplatz Bsuch Si us! www.tgut.com Gut ss, bssr lb www.facbook.com/tgut www.twittr.com/tgut Jauar 2013 Gut ss, bssr lb Imprssum Hrausgbr tgut, Grlosr Wg 72, 36039 Fulda, Tl. 0661-104-0, Fax

Mehr

Auszeit - Raus aus dem Hamsterrad

Auszeit - Raus aus dem Hamsterrad Auszit - Raus aus dm Hamstrrad Abtur, Risträum ud Lifstyl-Dsig vo Jatt Zur 1. Auflag trditio 2014 Vrlag C.H. Bck im Itrt: www.bck.d ISBN 978 3 8495 9269 1 Zu Ihaltsvrzichis schll ud portofri rhältlich

Mehr