Blätter der Fehrs-Gilde

Transkript

1 Blätter der Fehrs-Gilde Fehrs-Gilde, Verein zur Förderung des Niederdeutschen e. V. neue Folge Nr. 26 März P A R A D I E S T I E T Wo weer de Heven hooch un deep, wo klüng verloren, wat noch rööp, wo weern wi lütt un nixig minn wo kööm dat her, wo stüer dat hin, wat groot un hooch uns översteeg un doch ok platt to Föten leeg, as weer 't alleen för uns utdacht... Wokeen denn schickt den Dag, de Nacht, de Sünn, den Maand, dat levig Licht? Wo wies, de 't daan harr, sien Gesicht? Wat is, dat kummt von wat ok her, un achter wat, dor stickt noch mehr dor hett doch wat den Anfang sett wokeen denn hett 't in 'n Gang mal stött? Johann D. Bellmann

2 UT DE GILL EDITORIAL In uns' Blatt "Bläder vun de Fehrs-Gill" warrt vun disse Nummer an allens, wat afdruckt warrt, na SASS schreben. Dat hett de Matenversammeln so beslaten. Redakschoons-Sluss Nr. 27: 14. Mai 2005 Den Vers, de op de eerste Siet to lesen is, hebbt wi mit fründlich Verlööf vun den Hinstorff-Verlag in Rostock afdruckt ut Johann D. Bellmann sien nees Book "Paradiestiet", dat in 'n Harvst 2004 rutkamen is. [To dit Book schrifft Marianne Ehlers wat op Siet 10 ] Peter Martens hett uns sienen Opsatz "Is Plattdüütsch en Weltsprook" to 'n Afdruck öberlaten. Den Opsatz, toeerst hoochdüütsch, hett Peter Martens nu för den 'Ollnborger Schrieverkrink' in 'De Spieker, Heimatbund für niederdeutsche Kultur e.v.' in Hamborger Nedderdüütsch in Masch-Dialekt öbersett. - So as ümmer, bringt wi Narichten Ut de plattdüütsche Welt, vör allen ut de INS-PRESSE un vun PLATTNET, un Marianne Ehlers stellt wedder wat vör. UT DE PLATTDÜÜTSCHE WELT * * * Ortsnamen auf Platt Weit über Städte und Dörfer gibt es in Norddeutschland. Neben ihrem amtlichen hochdeutschen Namen tragen sie in aller Regel auch einen plattdeutschen, der oft nur den Bewohnern selbst und in der nächsten Umgebung kekannt ist, und zwar in mündlicher Form. Wer kann schon Sibbarch, Beärs oder Tarms richtig den Vollformen Bad Segeberg, Bederkesa oder Tarmstedt zuordnen? Das Institut für niederdeutsche Sprache hat jetzt im Rahmen eines ARD-Projektes damit begonnen, die plattdeutschen Ortsnamen systematisch zu sammeln und zu dokumentieren...."wichtig ist, dass wir die Namen hören. Eine schriftliche Erhebung reicht nicht, weil wir auf die Betonung und vor allem auch auf die spezielle Art der Selbstlaute achten müssen", erklärt Dr. Reinhard Goltz. [Dat is en wichtige un notwennige Arbeit, is goot, dat dit Projekt anfungen un to End bröcht warrt. Namens höört mit to de wichtigsten Wöör vun en Spraak. Wi wöllt höpen, dat de Namens denn nich blot richtig to hören sünd, man ok vernünftig schreben warrt: - "Sibbarch" för "Seebarg" so appeldwatsch dörf dat nich blieben!]

3 NDR erklärt plattdeutsche Wörter...Beim NDR hat man das neue Interesse am Plattdeutschen jetzt aufgegriffen. Unabhängig voneinander wurden kürzlich in Hamburg und Kiel Radio-Formate entwickelt, die den Hörern unterhaltsame Einblicke in die norddeustche Regionalsprache verschaffen wollen. Mitte Februar startet "Klookschnacker" auf der NDR 1 Welle Nord in Schleswig-Holstein...Die von Gerd Spiekermann betreute Serie ist ab sofort in Hamburg (NDR 90,3) zu empfangen, und zwar an jedem Wochentag von 10 vor Weitere Informationen geben Gerd Spiekermann, NDR 90,3, Rothenbaumchaussee 132, Hamburg, und Christoph Ahlers, NDR 1 Welle Nord, Postfach 3480, Kiel. * * * I s P l a t t d ü ü t s c h e n " W e l t s p r a a k "? (Vörweg: Albert Rüschenschmidt, de Rutgever hett mi beden, mienen Artikel vun 't Hoochdüütsche to översetten in 't Hamborger Nedderdüütsch. Vun de beiden Hamborger Nedderdüütsch-Dialekten nehm ik nu den Masch-Dialekt, dat is de Mundoort ut den Hoben.) [Vgl. dorto ok: P.Martens: 1981, 2001 un 2003: "Dialekt un Schriefwiesen..."] 1. Nedderdüütsch in 't Middeloller De Froog: "Is Plattdüütsch en 'Weltsprook'" kummt vun Hans Henning Holm sien Book "Plattdüütsch en Weltspraak Heitere un besinnliche Vertellen" ut dat Johr ( Hans Henning Holm weer dunnemols Chef vun de nedderdüütsche Afdelung bi den NWDR = Nord-West-Deutscher Rundfunk.) Plattdüütsch as en Oort vun "Weltsprook" antosehn, dat güng villicht an för de grote Tiet vun de "Hanse" in 't 13. un 14. Johrhunnert (un dat heet jä: vor de Entdeckung vun Amerika in dat Johr 1492!) un denn ok blots for dat Rebeet vun den Hannel in 'n Noorden vun Europa! Dor harrn Hannels-Städer sik tosomensloten in den Bund vun de "Hanse". Op disse Wies kunnen se sik beter to Wehr setten as wenn dat jedereen for sik alleen harr doon müsst. Hamborg un Lübeck hören as Eerste dorto (siet 1266 un 1267), un denn ok so Städer as Wismar un Stralsund, Elbing un Thorn. Dat geev ok "Repräsentanten" vun de "düdesche Hanse"", to 'n Bispill in Nowgorod un Smolensk, in London ("Steelyard") un in Bergen, Süüdwest-Norwegen, ("De düütsche Brüch"). De Kooplüüd vun de Hanse hebbt goot Geld verdeent bi düssen Hannel mit Lannen vun de Oostensee un Westensee (as de Noordsee dunnemols heten dee). Nedderdüütsch güll veel in düss Tiet. Dat weern jä nich blots de Hanseoten, de dunnemols Nedderdüütsch snacken. In 't veerteihnte Johrhunnert weer Nedderdüütsch in 'n Noorden vun Europa vun Brügge bit Riga un vun Bergen bit Nowgorod so 'n Oort vun

4 allgemeen Verkehrssprook. Woveel Nedderdüütsch in düss Tiet gellen dee, dat lett sik to 'n Bispill ok dor an sehn, wat in dat Johr 1366 de "offizielle" Verdrag över de Insel Gotland (twüschen de Königen vun Dänemark un vun Sweden ) op Nedderdüütsch schreven weer! In düss Urkunn ( vun 'n ) stünn to 'n Bispill, wat de Verdrag unnerschreben weer "...drutteynhundert vnde deme sessvnde-sestighesten iare". (Gabrielson, 1983, S. 131 wiest hen op de Urkunn D 13 K, Gotland, Rep. 2800, Rigsarkiv, Kopenhagen.) All dat hett to doon mit dat Wirtschafts-Rebeet vun de Hanse in 'n Noorden vun Europa. Man dat Hanse-Kontoor in Nowgorod hett 1494 al dicht mookt un 1597 denn ok de "Steelyard" in London. In de Kontoorn vun de Hanse har sik meist so 'n Oort "egaliseert" Nedderdüütsch ranbildt, wat boven vun de Dialekten stunn. Man gegen Enn vun dat 15. Johrhunnert weer dat dormit vorbi. Nedderdüütsch hett sik denn wedder oplööst in enkelte Dialekten, un dat al to de Tiet vun dat Middel-Nedderdüütsche. 2. Nedderdüütsch in de vorig Johrhunnerten Un denn weer dat nich blots in Süüd-Europa dunnemols ganz wat anners as Nedderdüütsch, wat de Lüüd so snacken deen, nee: ok in 'n düütschen Süden! Nedderdüütsch as so 'n allgemeen "Verkehrs- Sprook" geev dat blots in 'n Noorden vun dat düütsche Sprook- Rebeet! Un dat harr denn loter in 't 20. Johrhunnert for mi un mien Fro ok sien gode Sieden. Wenn wi in 'n Süden vun dat düütsche Sprook-Rebeet weern, - to 'n Bispill in de Bargen vun Tirol un wi wullen, wat nich all Lüüd direkt verstohn kunnen, wat wi uns vertellen deen, denn hebbt wi eenfach Plattdüütsch snackt. Man seker kunn en do nich jümmers sien. Al vor den Eersten Weltkrieg weer dat nich unmööglich, wat en sogor in 't Butenland miteens Lüüd dreep, de Plattdüütsch verstohn kunnen. August Witt vertellt geern vun en Beleevnis, wat he vor den Eersten Weltkrieg in Paris hatt harr. He seet in so 'n vornehm Restaurant (vertell he), un wull geern mol proberen, wo Austern egentlich smecken doot. Man se smecken em nich, un do see he so liesen vor sik hen: "So 'n Schiet!" Do see de Kellner (de achter em stunn): "Dat segg ik ok!" Dat weer 'n jungen Mann ut Hamborg, de Hotel-Manager warrn wull un in Paris sien Volontärs-Tiet afsolveren dee. Wat en butenlands Lüüd ut sien Heimat drepen deit, sowat weer jä hüüt bestimmt nix Nees! Carsten Niebuhr ( ) ut Lüdingworth in 'n Lanne Hadeln (bi Cuxhoben) an de Münn vun de Elv), de hett en Orient- Reis mookt. Doröber leest wi bi H.H.Holm (eben in sien Book "Plattdüütsch en Weltspraak", S. 7 ff): "As he nu in Arabien is, laadt em en Scheich in. De Weiblichkeit harr bi so 'n Gastmohl nix to söken. Een vun den Scheich sien Froons weer avers neeschierig op den Gast ut Europa. Se keek dorch enen Schlitz vun de Teltwand. De

5 Scheich stunn op un rüüsch ehr mit basche Wöör blangenan bannig af. Cassen Niebuhr kunn vun den Striet nix verstohn, denn se schimpen sik op Arabisch, bit de Fro miteens reep: "Du ole Bullerballer!" Niebuhr sprung op as wenn em en Ramm in 't Been schoten weer. Plattdüütsch in en Harem un denn noch in sienen Heimat-Dialekt, dat glööv em doch nüms! Dat klung ja as 'n Märken ut 'Dusend-un-een-Nacht', wenn he dat tohuus vertellen dee! Doch de Geschicht vun de Buerdeern ut Lüdingworth in 't Lanne Hadeln, de ehren Broder in Surinam (Süüd-Ameriko) besöken wull un ünnerwegens vun Seerövers snappt un an den Scheich as Sklavin verköfft weer, de stamm ut keen Märkenbook. Se weer Wohrheit! Carsten Niebuhr weer en Gelehrten, un he hett sik de Geschicht nich torechtphantaseert." Wi mööt togeben: Dat sünd so enkelten Beleevnisse un denn ok noch ut verleden Tieden. In dat 20. un dat 21. Johrhunnert süht dat villicht doch 'n beten wat anners ut. Do bruukt wi for dat Nedderdüütsche sowat as Gesetten to 'n Schutz vun de Sprook:Af den 17. Juli 1998 gellt dat "Gesetz zur Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen". Un dor heet dat to 'n Bispill, wat nu "die Regionalsprache Niederdeutsch durch konkrete Verpflichtungen des Staates völkerrechtlich verbindlich geschützt" is. Dat gellt (na Deel III vun de Charta) for de Bunneslänner: Bremen, Hamborg, Sleswig-Holsteen, Neddersassen, un Meckelborg- Vorpommern; to 'n Deel ok (na Deel II vun de Charta ) for de Bunneslänner Brannenborg, Noordrhein-Westfolen un Sassen-Anholt. 3. Nedderdüütsch bi Utwannerers: Man annersiets mööt wi uns woll ok vör Ogen hollen: Kolonien vun Nedderdüütsche (rutgeven vun Prof. Dr. Hubertus Menke, Nedderdüütsche Afdelung vun dat Germoonsche Seminor, Universität Kiel). Dree Bispillen wüllt wi hier neumen: a. Fernheim (Chaco Boreal) in Paraguay, dat is en Kolonie vun russland-düütsche Mennoniten mit Nedderdüütsch ut Westpreußen (ut dat Rebeet vun de Münn vun de Weichsel): unner Spoonsch as Sprook vun den Stoot Paraguay. (Dissertation vun Kai Rokohl, 1993). b. Holstein / Iowa, USA, un dat heet: in den Middel-Westen. Gründt harrn dat in 't 19. Johrhunnert Inwannerers ut Sleswig-Holsteen. Wat de Lüüd dor snacken doot, dat is Nedderdüütsch. Man de amtlich Sprook (un ok de "Prestige-Sprook") dat is Ingelsch. (Dissertation Birgit Mertens, 1994). c. Transvaal un Natal, Süüd-Afrika: Ingelsch un Afrikaans sünd dor "Dack-Sprook". - In all dree Rebeden is Nedderdüütsch de dääglich Ümgangssprook mang de öllern Inwohners, de vun Düütsche afstammen doot.

6 Christian Gellinek (he weer Professor in Yale un an de University of Florida) bericht (in sien Book "Northwest Germany in Northeast America) vun dat Wedder-Opleben vun "Plautdietsch" in de Rebeden, wo Mennoniten sik ansiedelt hebbt, so as in Manitoba, Saskatchewan un Ontario in Kanada, in Mexiko, Brasilien un Bolivien, un denn ok in de USA in Ohio, Virginia, Indiana un in Germantown in Pennsylvania. Man dat, wat "Pennsylvania Dutch" nöömt warrt, dat is nich "Pennsylvania Hollandsch", nee: "Dutch" meent hier "Düütsch", dat is en Pälzisch Dialekt (dat heet: ut de Pfalz!) Welke vun de Mennoniten sünd al 1786 na Ontario komen. In dat Johr 1870 weern dat to 'n Deel ok "Transmigranten", dat heet, se weern ut Süüd-Russland un ut de Ukraine komen un denn wieder wannert in de USA. Moelleken bericht dorvun, wat in de USA (woll to 'n Deel vun wegen de Hispaniserung dorch Inwannerers ut Länner in 'n Süden ) to marken is, wat de Lüüd hüüt mehr Gewicht leggt op ehr nedderdüütsch Herkomen, op jeden Fall mehr as dat noch vor een Generatschoon de Fall weer. De Primäär-Sprook is in de Hauptsook Nedderdüütsch, Karkensprook is Hoochdüütsch, un Ingelsch is sotoseggen "blots" de offizielle Sprook. Bi Hugo Jedig (dat is en Russland-Düütschen) dor leest wi (in sien Book "Sprachinsel-Forschung" vun 1991), wat ok noch na den Tweten Weltkrieg nedderdüütsche Dialekten sproken worrn sünd (besünners vun Mennoniten) in dat Wolga-Rebeet un in den Ural, in West- Sibirien, Kasakstan, Kirgisien, Tadschikistan, in dat Altai-Rebeet, bi Omsk un bi Nowosibirsk. Man mit de Tiet sünd dat Misch-Dialekten worrn. De Utgangs-Dialekt is Nedderdüütsch ut Westpreußen. - Katharina II. harr Kolonisten dorch dat Manifest vun 1763 in dat Rebeet vun de Wolga hoolt. In de USA gifft dat hier un dor so 'n Oort vun "Rück-Besinnung" op nedderdüütsche M o d e r Sprook ut dat ole V o d e r Land. In de Tietschrift "Quickborn" (1998, Heft 2, S. 91) kunn en lesen, wat de Theoter-Grupp ut Krummhörn mit dat Musical "Achter de Sünn an" to Beseuk weer in de USA, un twors to 'n Bispill in Wellsburg, Grundy Center un Holland in Iowa. Dor heet dat: "...plötzlich stand die oftmals vergessene plattdeutsche Sprache wieder im Mittelpunkt". Un de Konsequenz weer: De Lüüd dor hebbt en "Eastfrisian Heritage Society" gründt un dormit keem "eine Bewegung in Gang, die mittlerweile den ganzen mittleren Westen der USA erfasst." De "American-Schleswig-Holstein Heritage Society" harr in August 1998 en Tosomen-Sien in dat "Freilicht Museum Molfsee" (bi Kiel). In dat Inlodungs-Schrieben stunn: "Der US-Verein kümmert sich um die schleswig-holsteinische Herkunft seiner Mitglieder und veranstaltet zur Pflege der niederdeustchen Sprache Kinder- und Polka-Feste

7 sowie 'Friesen-Dinner'. Bei ihrem Ausflug nach Europa wollen sich die Amerikaner u.a. "Plattdüütsch in Meckelborg, vör un na de Wend" und ausserdem über "Richard Wossidlo un de Meckelnbörger Volksspraak" informieren. (Organisiert wurde dies durch Klaus Rowedder vom "Plattdüütsch Krink Mettenhof", Kiel.) 4. Nedderdüütsch hüüt in Düütschland: Hüüt leevt Nedderdüütsch in Düütschland man blots noch in Form vun Dialekten. Un de ünnerscheedt sik en vun den annern - to 'n Deel teemlich düütlich (wenn wi mol afseht vun dat "Einheits-Platt" bi de Mundoort-Bühnen un bi 'n Rundfunk). Wi wüllt hier nich wieder ingohn op de nedderdüütschen Dialekten (so as to 'n Bispill Westfäälsch, Oostfäälsch, Meckelborgsch usw.). Wi wüllt blots en poor Henwiesen geben to welke vun de Egenoorten un Ünnerscheden vun de (acht) nedderdüütschen Dialekten (alleen al) in Sleswig-Holsteen. (Vgl. dorto to 'n Bispill Peter Martens: 2003: Dialekt un Schriefwiesen in plattdüütsche Verfatens-Texten). Bispill för Präsens Plural: En Satz as "Die Hühner legen gut", de heet in 't Holsteensche (= in 'n Süden): "De Höhner leggt goot". (mit "-t" an 't Enn vun dat Verb) in 't Sleswigsche (= in 'n Noorden): "De Höhner leggen goot" (mit "-en" an 't Enn vun dat Verb). Bispill för Objekt-Kasus: En Satz as "Ich habe den Mann gesehen" or "Ich habe den großen Ochsen gekauft", de heet in 't Holsteensche "Ik heff den Mann sehn" or "ik heff den groten Ossen köfft" (mit "den" un mit "den groten.."), man in 't Sleswigsche heet dat: "Ik heff de Mann sehn" or "Ik heff de grote Oss köfft". (Dat heet, in 't Sleswigsche hebbt Dativ un Akkusativ de sülbige Form as de Nominativ!) Bispill för de Tendenz to 'n Extreem-Vokal: In 't Oost-Holsteensche (besunners so um Eutin Neestadt (Holsteen) Haffkroog Timmendörper Strand) warrt de Vokalen [e:] un [ o:] vor en [ -r ] (in 'n Utluut) ännert to de Extreem-Vokalen [ -i: ] un [ u: ]. (Dat heet; de Tung geiht dorbi wat heuger rop): "lehrn" > "lihrn", "Deern" > "Diern", "Ohrn" > "Uhrn", "en Poor" > "en Puur". (So is dat butendem ok op de Elvinsel Finkwarder. Vgl. dorto Peter Martens: Niederdeutsche Dialekt-Varianten in Hamburg, 2001, S. 495, Afsnitt 3.1.1) Nedderdüütsch is hüüt opspleten in lütte Dialekt-Rebeden, man op de anner Siet warrt vele Dialekten ümmer mehr liek den Nober-Dialekt. Dat süht meist so ut, as wenn bi düssen sutjen Öbergang vun 't Nedderdüütsche to 't Hoochdüütsche (de hüüt jä veel begäng is) de Füürsorg vun de Modders for ehr Döchter en grote Rull speelt. Al in de twintiger Johren vun dat vorrige Johrhunnert (as ik in de Grundschool weer), do snacken de Jungens meist Plattdüütsch op 'n

8 Schoolhoff, man op den Deerns-Schoolhoff dor heurst mehrstendeels blots Hoochdüütsch. - Dat leeg in de Hauptsook woll dor an, wat de Modders dat verlangen deen; denn se wullen, wat de Dochters mol (bi en Heirot) "'n gode Partie" moken deen. Un meist lett dat so, as wenn dat al bannig dull ansloon hett! LITERATUR HINWEISE: Braak; Ivo (1956): Niederdeutsch in Schleswig-Holstein (Heft 12 einer Reihe, hgg vom Kultusministerium des Landes Schleswig-Holstein) Kiel: Verl Ferdinand Hirt, Spalte I 48 Foerste, William (1954): Geschichte der niederdeutschen Mundarten, In: Deutsche Philologie im Aufriß, hgg. von Wolfgang Stammler, Bd. II- Berlin: Erich schmidt Verl., Spalte Gabrielsson, Artur (1983): Die Verdrängung der mittelniederdeutschen durch die neuhochdeutsche Schriftsprache. In: Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft Berlin: Erich Schmidt Verl., S Gellinek, Christian (1997): Northwest Germany in Northeast America. Münster: LIT- Verlag Holm, Hans Henning (1979): Plattdüütsch een Weltspraak Heitere und besinnliche Vertelln. Hamburg: Verl. d. Fehrs-Gilde Kahl, Heinrich und Peter Martens (1989, recte 1990): Plattdüütsch in de School: Handreichungen und Anregungen für den Unterricht, Schuljahr (Schriften des Instituts für niederdeustche Sprache, Reihe Schulpraxis, Nr. 3) Leer: Verl. Schuster (enthält zahlreiche Anmerkungen zu Schreibweisen und Formen der Aussprache) Kellner, Birgit (2002): Zwischen Anlehnung und Abgrenzung. Orthographische Vereinheitlichung als Problem im Niederdeutschen. Heidelberg: Verl. Winter Lasch, Agathe (1918) Beiträge zur Geschichte des Neuniederdeutschen in Hamburg. In: Niederdeutsches Jahrbuch 44, S Nachdruck in: Agathe Lasch (1979): Ausgewählte Schriften zur niederdeutschen Philologie.- Hrsg. Robert Peters und Timothy Sodmann. Neumünster: Karl Wachholtz Verl. S Lindow, Wolfgang (1984, 5. Aufl.1998): Plattdeutsch-hochdeutsches Wörterbuch (Schriften des Instituts für niederdeutsche Sprache, hgg. von W. Lindow und C. Schuppenhauer, Reihe: Dokumenation Nr. 8) Leer, Verl. Schuster Lindow, Wolfgang, Dieter Möhn, Hermann Niebaum, Dieter Stellmacher, Hans Taubken, Jan Wirrer (1998) : Niederdeutsche Grammatik. (Schriften des Instituts für niederdeutsche Sprache, Reihe: Dokumentation. Nr. 20) Leer: Verl. Schuster Martens, Carl und Peter Martens (1961, 2. Aufl. 1965): Phonetik der deutschen Sprache Praktische Aussprachelehre. München: Verl. Max Hueber (enthält zahlreiche Hinweise zu Formen von Dialekt-Aussprache) Martens, Peter (1952): Hamburger Platt In: Stimme der Innenstadt. Hamburg: Bürgerverein der Altstadt, Nov. 1952, Nr. 25, S Martens, Peter (1979) Plattdeutsche Texte für die Schule. In: Quickborn. Hamburg, Jgg. 69, S Martens, Peter (1980): Plattdeutscher Lesestoff für die 5. und 6. Klasse. In: Quickborn, Ztschr. f. plattd. Spr. u. Dichtung. Hamburg, Jgg. 70, S Martens, Peter (1981): Hamburgisch: Geest-Mundart, Marsch-Mundart, Missingsch. In der Reihe: Deutsche Dialekte Bonn: Inter Nationes (Kultureller Tonbanddienst, Nr ), S (Dazu eine Kompakt-Kassette mitt akustischen Beispielen). Martens, Peter (1982): Einige Fragen zur neueren Praxis der plattdeutschen Rechtschreibung. In: Quickborn, Ztschr. f. plattd. Sprache u. Dichtung. Hamburg. Jgg. 72, S Martens, Peter (2001) : Niederdeutsche Dialekt-Varianten in Hamburg. In: Peters, Robert, Horst Pütz und Ulrich Weber (Hrsg.): Vulpis Adolatio: Festschr. f. Hubertus Menke zum 60. Geburtstag. Heidelberg. Verl. Winter. S Martens, Peter (2002): Zur Schreibung des Niederdeutschen: Eine Kritik der "Bremer Schreibung" in der "Niederdeutschen Grammatik" von In: Ztschr. f. Dialektologie und Linguistik, Jgg. 69, Heft 2. Stuttgart: Franz Steiner Verl., Wiesbaden, S

9 Martens, Peter (2003): Ook op Plattdüütsch geiht dat goot Auch auf Plattdeutsch geht es gut : Beispiele zur Anwendbarkeit von Niederdeutsch, zusammengestellt, erläutert und mit Hinweisen versehen durch P. Martens Neumünster: Edition Fehrs-Gilde im Verlag Wachholtz. Martens, Peter und Hiltrut Scheeren-Martens (1988): Aussprache-Varianten in niederdeutsch beeinflußtem Hochdeutsch.- In: Sprache und Individuum: Kongreßbeiträge zur 17. Jahrestagung der Gesellschaft für Angewandte Linguistik (GAL), hgg. v. W. Kühlwein u. B. Spillner.- Tübingen: Verl. Gunter Narr, S Martens, Peter und Hiltrud Scheeren-Martens (1991): Probleme der Rechtschreibung von niederdeutschen Vokalen und Diphtongen.- In: Kahl, Heinrich (Hrsg.): 75 Jahre Fehrs-Gilde.- Hamburg: Verl. d. Fehrs-Gilde, S Martens, Peter und Hiltrud Scheeren-Martens (1993): Zur Orthographie niederdeustcher Texte. In: Bonner, Maria, Edith Braun und Hans Fix (Hrsg.): Nachbarschaften: Thematische und systematische. (Reihe: Beiträge zur Sprache im Saarland, hgg. von Wolfgang Haubrich und Hans Rampe, Bd.II Festschr. f. Max Mangold zum 70. Geburtstag.) Saarbrücken: Saarbrücker Druckerei u. Verlag, S Menke, Hubertus (1992): Monolingual bilingual? Die Zweisprachigkeit des niederdeutschen Kulturraumes aus historischer Sicht. In: Leuvensteijn, J. van und J. Bernd (Hrsg.): Dialect and Standard Language. Vol. 1., Amsterdam u.a.. S Menke, Hubertus (2001): Een Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann. Nachlese zur Diskussion um die Europäische Sprachenschutzcharta. In: Föllner, Ursula (Hrsg.): Niederdeutsch Sprache und Literatur der Region. Frankfurt a.m.. S Mensing, Otto ( ): Schleswig-Holsteinisches Wörterbuch, 5 Bd.. Neumünster: Verlag Karl Wachholtz. Neudruck (1985): 5 Bände (in kleinerem Format: 15,5 x 22,0 cm). Niebaum, Hermann und Jürgen Macha (1999) Einführung in die Dialektologie des Deutschen. Tübingen: Verl. Niemeyer. Der neue Sass: Plattdeutsches Wörterbuch. Plattdeutsch Hochdeutsch und Hochdeutsch Plattdeutsch, Plattdeutsche Rechtschreibung. Neu bearbeitet von Heinrich Kahl und Heinrich Thies. Neumünster: Edition Fehrs-Gilde im Verlag Wachholtz. Stellmacher, Dieter (1990/2000): Niederdeutsche Sprache: Eine Einführung.(Germanist. Lehrbuchsamml., hgg. von Hans-Gert Roloff, Bd.26).- Bern, Frankf.a.M.usw. Verl. Peter Lang), 2.überarb. Aufl. Berlin Ternes, Elmar (2001): Ansätze zu einer Phonemtypologie deutscher Dialekte. In: Bräunlich, Margret, Baldur Neuber und Beate Rues (Hrsg.): Sprache transdisziplinär. (Festschr. f. Gottfried Meinhold.): Frankfurt a.m. / Berlin usw.. S Wisser, Wilhelm (1904): Über die Aussprache für hochdeutsche Leser.- In: Wat Grootmoder vertellt: Ostholsteinische Volksmärchen, Bd. I. Leipzig: Verl. Eugen Diederichs, S Überarb. Fassung in: Wisser, Wilhelm ( ) Plattdeutsche Volksmärchen, Bd. 1 u. 2. Jena: Verl. Eugen Diederichs; in der Neu- Ausgabe (1959, 1975, 1978): Hamb.: Verl. d. Fehrs-Gilde, Bd. I, S Peter Martens De Arbeitsgrupp Nedderdüütsch in 'n Kreis Steenborg De Arbeitsgrupp Nedderdüütsch is ja binnen den Heimatverband noch en recht jungen Tosamensluss, kann nu aver ok al op en Reeg vun Johren torüchkieken. Los güng dat an 't Enn vun dat Johr 2001 ünner dat Leit vun Karl-Heinz Lohse, de mit vel Elan en ganzen Barg anstött un in'e Gang bröcht hett. Dorför steiht em en hartlich Dankschöön to. He müss sien Amt wegen de Gesundheit afgeven, so övernehm Marianne Ehlers denn in 'n April 2003 den Vörsitt vun de Arbeitsgrupp Nedderdüütsch. In en poor Wöör schall hier vertellt warrn, wat in de

10 verleden Tiet lopen is un wat an plattdüütsche Arbeit in de Tokunft hier in 'n Kreis to doon is. In 'n Ogenblick sünd 15 Lüüd aktiv dorbi. Dat gifft veermal in 't Johr gemene Drapens, bi de veel besnackt, regelt un op den Weg bröcht warrt. De "praktische" Arbeit löppt in dree Krinken, de sik enkelt draapt. Krink I befaat sik mit dat Thema "Platt för grote Lüüd", will heten, allens wat mit "Erwachsenenbildung" to doon hett. So hebbt de Maten rutfunnen, wo dat mit Volkshoochschool-Kursen för Plattdüütsch in 'n Kreis Steenborg utsüht. Se hebbt sik en Bild maakt över de plattdüütschen Aktivitäten in 'n Kreis, hier un dor wat anstött un sünd ok sülven aktiv worrn. En groten Erfolg weer annerletzt en Optritt vun 'n Krink I in 't "Olendeel" in Itzhoe, un achterna geev dat en Reeg vun "Engagements". Krink II kümmert sik üm Plattdüütsch för Kinner un junge Lüüd. Ok dor is al en ganzen Barg in 'n Gang kamen. Siet 2001 gifft dat meist jedes Johr en Wiederbillens-Veranstalten för Platt in Kinnergoorn un School, dor maakt Mitarbeiterinnen, Lehrer un Lehrerinnen un ok interesseerte Laien mit. Wieder loopt Plattdüütsch-Seminore för Schoolkinner in jedes Öller, organiseert tosamen mit den SHHB. Un immer is en Deel Heimatkunn dorbi. Allens warrt goot annahmen, un bi de Lütten lett sik noch veel doon. De Vörlees-Wettstriet "Schölers leest Platt" is hier in 'n Kreis wunnerbor lopen, en Erfolg vun all de plattdüütschen "Aktivitäten". Krink III nu will dat Plattdüütsche ok in Amt un Kommunen lebennig warrn laten. Na en allgemene Överblick to de Situatschoon in 'n Kreis Steenborg gifft dat al en goot Stück Ümsetten in de Praxis. Vun grote Bedüden sind de eersten plattdüütschen Info-Tafeln, de ehren Platz in Itzhoe un Wilster funnen hebbt. Dat is heel wichtig, nich blots Platt to snacken, nee, ok vun buten schall en dat sehn, dat de plattdüütsche Spraak in 'n Kreis en ganz hoges un wichtiges Kulturgoot is. Hier schall wiedermaakt warrn un hier schöllt noch mehr Sporen leggt warrn. De Arbeitsgrupp Nedderdüütsch versöcht ok, Kontakt to knütten un veles för de plattdüütsche Spraak in de Gang to setten. So weer de Plattdüütsche Raat för Sleswig-Holsteen to Besöök in Itzhoe, dat weer en wichtigen Termin. To de Fehrs-Gill gifft dat en goden Kontakt, se hett ja en ganze Reeg vun Maten ut düsse Region keen Wunner, Johann Hinrich Fehrs weer ja ok en echten Steenborger. Ok in Tokunft hett de Arbeitsgrupp veel vör un dorüm is se nich bang um dat Plattdüütsche hier in 'n Kreis Steenborg, noch leevt de Spraak, un de Arbeitsgrupp Nedderdüütsch will versöken, ehr noch lebenniger to maken. Se weet den Kreisheimatverband mit ehren Vörsitter Dr. Burghard Rocke un mit ehren tweten Vörsitter Hans Carstens, de ok aktiv mitarbeidt, achter sik. Wenn Ohr un Hart för

11 düsse Spraak apen sünd, denn schall dat woll glücken, dat Plattdüütsch in 'n Kreis Steenborg in'e Gang to holen. Marianne Ehlers NIEES UT MIEN BÖKERSCHAPP "Paradiestiet" vun Johann Dietrich Bellmann Över em, sien Wark un sien Priesen is veel schreven worrn to recht, as ik meen. He is nu mal en vun uns groten nedderdüütschen Literaten vundaag. Ik snack vun Johann Dietrich Bellmann, en Mann, de sik mit Theologie, Germanistik un Theater op 't best utkennt un sien nedderdüütsche Vertellen, Gedichten, Theaterstücken un Höörspillen höört mit to dat beste, wat wi hebbt. Toletzt kreeg he den Kappelner Literaturpries 2004 un ok in 't verleden Johr keem en lütt Book vun em rut, de "Paradiestiet". Ok över düt Book is al veel seggt un schreven worrn, sogor in 't Feuilleton vun "Die Welt". Dat is doch wat för en plattdüütsch Book. "Ik do as wenn nix weer,...ik heff keen Visionen, ik seh, wat ik seh..." So heet dat in en Gedicht vun Bellmann ut dat Lyrik-Leesbook "Keen Tiet för den Maand". Dor nimmt he uns mit op de Arche Noah un wi hebbt dat Geföhl, wi sünd dorbi, töövt mit em op de Duuv mit den Twieg. Un hier, in'e "Paradiestiet", gaht wi noch wieder torüch mit em. He nimmt uns an'e Hand un seggt to uns: "Fraag di, wokeen du büst! Tovör aver: Kiek di mal an!" Un wi mött uns sülven ankieken, wenn wi mit Bellmanns Adam op de Reis in 't Leven rin ganht. Hebbt wi em nich all in uns, düssen eersten Minschen, de sik Foot för Foot, Spier üm Spier de Welt to egen maakt? Kümmt uns de Geschicht, so as Bellmann se in Riemels vertellt, blots dorüm bekannt vör, wiel wi se ut de Bibel kennt? Ik glööv nich. Wi wunnerwarkt mit Adam, sünd ganz bi em, wenn he rutfindt, wat dat mit Water un Eer, mit Natt un Dröög op sik hett. Wi föhlt mit em, as he op eenmal en "Gegenstück" hett: "Se lach mi to, un ik lach trügg. Dat weer 't denn ok un weer 't doch nich..." Un Eva... se dünkt uns so klook un ümsichtig, weet över dat Leven Bescheed un gifft ehr Weten an Adam wieder. Se mutt nich fragen, se vertellt Adam allens un he versteiht ehr al bi 't Tohören. Wenn dat keen Paradies is...! Anners seggt: Bellmann hett dat torechtkregen, dat wi en ganz anner Bild vun Fru un Mann, vun ehr un em mit'nanner in 'n Kopp kriegt. Nix vun dat, wat wi so kennt ut de Geschicht, keen Fru, de ünner den Mann steiht oder blots för Huus un Kinner döcht. Dor fraagt wi uns doch: Weer dat mal so meent, hebbt wi Minschen blots allens verkehrt verstahn? Dat seker nich. Bellmann hett dat "Ur-Thema" vun uns Minschen, uns Möög uns sülven to söken un to finnen, in sien Vers- Epos so goot op den Punkt bröcht, dat wi gor nich anners köönt as dor merrn mang to sitten, in de "Paradiestiet". Un denn kümmt de

12 Fraag, wokeen ik bün, ganz vun alleen. Wat för en Book kann dat al vun sik seggen? Literaturangabe: Bellmann, Johann Dietrich: Paradiestiet. Ill. v. Werner Schinko. Rostock: Hinstorff S. ISBN ,90 Euro Marianne Ehlers In egen Saak in Saken Böker: In de tokamen Tiet wull ik geern mal all Böker bespreken, de uns Maten in'e Fehrs-Gill mal schreven hebbt, ok wenn de Titeln al wat öller sind. Dorüm beed ik Se an disse Sted: stüert Se mi to, wat se hebbt denn schriev ik dor wat över, man dat kann en beten duern. Velen Dank al mal. Hier nu mien Adress: Marianne Ehlers, Neumühlener Weg 22, Kellinghusen. - Tel /1260 * * * Nix umsünst Bannig still un benaut stünn us Jung vör de Döör, as he ut de School keem. "Mudder", see he, "ik verstah de Welt nich mihr." - "Wat hest du denn, Jung?" fröög ik. "Ik verstah Ole nich. He fröög mi vundaag: 'Wat gifft di jun Nabersch egentlich dorför, dat du ehr jümmer den Aschammer rünnerdriggst?' Glööv mi, Mudder, d e n heff ik avers kunfermeert! 'Schaamst du di nich', heff ik to em seggt, 'ik gah doch elkeen Dag, wenn ik na School hengah, an den Aschammer vörbi.' Ole sien Snutenwark harrst du mal sehn schullt! He grien mi smerig an un see denn noch: 'Faatst du tohuus ok noch jümmer umsünst wat an?" Ik keem bannig in Brass un fröög mien Jung: "Bi Ole is woll 'n Schruuv los? Fraag em morgen man mal, wat he sien Mudder un Süster ok betahlt, wenn de sien Footballkledaasch in de Reeg hollen doot." In de tokamen Tiet heff ik us Frünnen so 'n beten op 'n Tähn föhlt. Wat dor todaag kamen is, haut en'n schierweg von 'n Hocker: För 't Afdrögen kriegt welk Gören in de Week so twüschen dree un fief Euro. Kuum to glöven, sowat schall dat geven. Kind müss en nochmal sien. Dat best Geschäft is bi 't Autowaschen to maken. Söben Euro lett us Fründ Otto dorför springen. Den heff ik fuurts fraagt, wat he denn för dat Kutscheren von sien Kinner kriegen deit, wenn he jem twee- bet dreemal in de Week von 'n Judovereen afhaalt. He keek mi orig verdattert an un see: "Dat sünd hüüt even anner Tieden!"

13 Mi schall malins wunnern, wat he noch allens so beleven deit. Laat Otto sien dree Rackers man eerst en poor Johr öller sien, he warrt sik noch ümkieken. Wat bün ik in mien Kinnertiet för en Döösbaddel wesen! So männich Penn harr ik mi blangenbi verdenen kunnt, wenn mi all de Lüüd betahlt harrn, de ik mal holpen heff. Op so 'n Gedanken weer ik nich mal in 'n Droom kamen. Wo leeg stünn dat hüüt woll üm de velen Wohlfahrtsverenen, wenn de all ehr ehrenamtlichen Hölpslüüd betahlen schullen! Marianne Kloock * * * DE VÖRSTAND UN DE REDAKSCHOON WÜNSCHT ALL DE MATEN UN FRÜNNEN VUN DE FEHRS-GILL FROHE OOSTERDAAG! Die neue Folge Blätter der Fehrs-Gilde erscheint seit Juli 1998 mehrmals im Jahr, herausgegeben vom Vorstand. Schriftleitung Marianne Ehlers, Heinrich Kahl und Bernhard Laatz. Meinungen und Beiträge an die Fehrs-Gilde, Gerhart-Hauptmann-Weg 17, Glinde; Fon (040) ; Fax (040) ; info@fehrs-gilde.de; Internet: