آلبان ب رگ و اپرای وتسک

Transkript

1 2 1 آلبان ب رگ و اپرای وتسک بهمن مهآبادی آلبان ب رگ یکی از شاگردان آرنولد شوئنبرگ بود او در نهم فوریه سال 5881 در وین متولد شد دوران کودکیاش به سرعت پایان یافت پیش از پانزده سالگی و زمانی که هنوز تحصیالت عادی خود را به اتمام نرسانده بود دهها اثر کوتاه تصنیف کرد و بر مبنای همین عالقه بود که درسهای خصوصی را با شوئنبرگ پیشرو در پایانیترین سالهای قرن نوزدهم آغاز نمود این درسها از 5091 تا 5055 دنبال شد پس از خدمت سربازی در ارتش اتریش در دوران جنگ جهانی اول ب رگ به یکی از کانونهای خصوصی موسیقی در وین روی آورد که هدف آن ارائة دانش صحیح موسیقی مدرن به هنرمندان و دوستداران واقعی این هنر بود. در این جمع شوئنبرگ نیز حضوری فعال داشت لیکن اولین توجه جهانی زمانی به سوی ب رگ جلب شد که نخستین اجرای وتسک در چهاردهم دسامبر 5091 در اپرای برلین به صحنه رفت این اثر آن چنان تماشاگران را تحت تأثیر خود قرار داد که تقریبا در کمتر اجرایی چنین واکنشی دیده شده است تحسینهای شدید و پر احساس در کنار حرکات و اعمال خصومتآمیز و آشوبگرانه سالن کنسرت را به محل برخورد و تضاد تبدیل ساخت ب رگ بلند قد و نجیب در حالی که به شدت رنگ پریده و متحیر به نظر میرسید در مقابل صحنه حاضر شد تا از نزدیک نتیجة کار خود را مالحظه کند سعی او در حفظ آرامش و متانتاش گویای رضایت از اپرا و اطمینان به خود بود. آلبان ب رگ 1 Alban Berg 2 Wozzeck

2 اندیشة آتونال وتسک بسیاری از خردهگیریها را بیمعنا ساخت این اثر نو و بدیع جایگاه خود را در میان دیگر آثار موسیقی باز نمود و در کوتاهترین زمان جهت اجرا در خارج از اروپا در آمریکا به روی صحنه رفت. اگرچه آلبان ب رگ بسیاری از اندیشههای استاد خود شوئنبرگ را از دیدگاه ترکیبات و ساختمان و متد پذیرفت اما او با اعمال سلیقة شخصی و آزادی عمل تغییراتی اساسی را در کار خود به وجود آورد و با گزینش ردیف تنها و جایز دانستن آن برای عمقسنجی آکوردهای تونال در روند پیشرفت هارمونی جایگاه ویژهای را برای خود تدارک دید بهعالوه او تکنیک را با احساس عمیق و پرحرارت رمانتیک خود درهم آمیخت و به همین دلیل نیز موسیقیاش ترکیبی غریب از رسوم و عناصر پایانیترین سالهای سدة نوزده و آغازین سالهای قرن بیستم شد اصوات رمانتیک و فرمهای قابل احترام موسیقی در برخورد با تکنیک آزاد آتونال و سیستم دوازده تنی سریل شیوة مخصوص ب رگ نام گرفت و راه را برای عرضة رنگهای روشن تنها کیفیت تئاتری موسیقی او و پتانسیلهای جذاب و با حرارت لیریک هموار ساخت. اپرای وتسک در بین سال های 5051 تا 5099 تصنیف شد این اثر به واسطة شکستن فرمها و تدارک اوضاع و حاالت غریب دارای کاراکتری اکسپرسیونیستیک میباشد وتسک داستان تراژیک یک سرباز است او که به علت پیمانشکنی همسرش ماری ناراحت ناامید و خشمگین است در گرداب آزار یک کاپیتان سادیست به حالت انفجار میرسد بحران روانی جنونآسای وتسک در پایانیترین لحظات پردة دوم با ارتکاب قتل رنگ دیگری به خود میگیرد وتسک در حالی که با همسرش ماری در کنار آبگیری در جنگل مشغول گردش است به یکباره او را با خنجر میکشد و آنگاه برای شستن دستهای خونآلود خود به طرف آبگیر روانه

3 است میشود اما در آن سقوط میکند و به علت خفگی میمیرد توجه ب رگ به این داستان مربوط به سال 5051 او در آن زمان نمایشنامة وتسک را میبیند و از این راه با درام نویس شورشی آلمان کارل گئورگ بوخنر ) ( 3 آشنا میشود با آن که این اثر به اوایل سال 5839 تعلق دارد اما به طرز شگفتانگیزی مدرن پرداخت شده است و دیالوگهای آن نیز دارای شکلی رئالیستیک است که با صحنههایی غیرمتصل در کنار هم قرار گرفتها د ن ب رگ نمایشنامه را در یک طرح اپرایی پیاده میکند و این در حالی است که او هنوز دوران خدمت سربازی خود را در ارتش اتریش پشت سر میگذارد بیشک حادثة زخمی شدن آلبان برگ در جریان جنگ اول جهانی به ژرفنگری او در این نمایشنامه کمک کرده است اتمسفر کابوس مانند اپرا همانند رونوشتی موزیکال از آثار نقاشان و ادیبان اکسپرسیونیست ارائه میشود او تنش عذاب ناهوشیار و هیجان را با دیسونانسها و شکل عجیب و غریب و آشفتة این اپرا بازگو میکند استیل موسیقی ب رگ ترسناک و نمایانگر سلسله عصبیتهاست وتسک به شکل آتونالیسم روان و آزاد ساخته شده است و از سیستم دوازده تنی در آن اثری نیست خط وکال در بردارندة صحبتهای عادی و داد و فریادهای معمولی کالم با تابعیت از رسوم و قواعد آوا رسیتاتیف است آوازهای تحریف شدة فولک و ملودیهایی با فاصلههای منفصل و پرشدار که البته برای آواز بسیار دشوارند به همراه ارکستری عظیم و دیالوگهایی به شدت موازی با صحنه و عمل مکمل ساختمان این اثر هستند. 3 Karle Georg Buchner

4 لیبرتوی این اپرا به عنوان سندی مؤثر معتبر و تاریخی مطرح است زیرا سرباز وتسک که از طبقة مردمان فقیر است به بدبختی و بیچارگی غریبی دچار میشود و قربانی محیط خود میگردد او تحقیر شده تسلیم و شکستخورده به سوی قتل و جنایت رانده میشود وتسک عاشق ماری است اما خود او را به علت اعمال ناشایست و رفتارهای غیر اصولی جامعه و عرف به قتل میرساند موسیقی ب رگ در استفاده از یک مقدار الیت موتیف 1 متحد به نظر میرسد به ویژه در بهکارگیری نوعی ارگانیزه در تعدیل فرمهای بسته و کهن مربوط به موسیقی کالسیک همانند سوئیت 1 راپسودی 6 آواز مارش پاساگالیا 1 روندو سمفونی و غیره پیشرو است اپرای وتسک از حیث بهکارگیری کنترپوان انوانسیون و فوگ واریاسیون و کانن در موسیقی اپرایی اکسپرسیونیسم دارای اهمیت فوقالعادهای است این اپرا که در سه پرده طراحی شده از پانزده صحنه تشکیل یافته است ارتباط و پیوستگی پنج صحنة پردة اول با پنج صحنة پرده دوم به کمک میان پردة کوتاه ارکسترال تأمین میشود این اثر کوتاه موزیکال دربردارندة نظریات و ایدههایی از صحنههای پیشین و تهیة مقدماتی برای ورود به صحنههای آتی است که البته چیز تازهای نیست پیش از آن نیز در موسیقی واگنر یک ادامه موزیکال روان و جاری در میان دو پرده قرار داشته است و شخصیتهای اپرا پیوسته با الیتموتیفهای خود در صحنه حاضر میشدهاند ب رگ نیز در این راستا موسیقی معینی را برای هر صحنه تصنیف میکند این تصانیف صرف همچنان که پیشتر نیز ذکر گردید دارای فرمهای معمول و کهن هستند پاساگالیا سونات و غیره با انواع معین و قطعی موسیقی مارش نظامی و الالیی در خدمت بیان اکسپرسیونیستیک ب رگ قرار دارند از سوی دیگر میان پردههای ارکسترال وتسک که باعث میشوند موسیقی او از ابتدا تا انتهای اپرا یکدست به 0 است. 8 اثر جاودانی دبوسی گوش برسند تداعیگر پلئاس آلبان ب رگ بسیار بلند قامت بود اما کمی خمیده به نظر میرسید پنداری با تواضع به دنیا تنظیم میکرد او مردی دقیق تقریبا اشرافی باهوش و البته روحانی بود دستهای بزرگ سفید حساس و پوشیده از رگهای آبیاش موسیقی را به جریان وا میداشت ترسی مداوم و آرامشناپذیر گویی بر شانههای کوچک و حساسش سنگینی میکرد و هراس از فروپاشی و انهدام او را آشفته میساخت با این همه تأللویی خاص و درخشان در چشمان زیبا و شفافش دیده میشد و سراسر وجودش را از شوخی نشاط و خنده میآکند او در کسوت نویسندگی نیز قلمی سرشار از طنزی تلخ داشت که گاه گریبان ادارات موسیقی منتقدان اجراکنندگان و سیاستمداران را میگرفت همسرش هلن در نامههایی که از ب رگ دریافت میداشت از غذاهای خوشمزه از شوئنبرگ از سوپ خامهدار از فوتبال و قهوه میشنید و سرور بیحد شوهرش را دربارة تیم مورد عالقهاش میخواند امروزه حدود 160 قطعه از نامههای ب رگ که متعلق به سالهای 5091 تا 5031 هستند انتشار یافتهاند نامههایی از مردی که جنجالیترین آثار تاریخ موسیقی قرن بیستم را به رشتة تحریر در آورده است:»وتسک اکسپرسیونیست و لیریک سویت 59 سر تا پا غریب!«4 Lit Motive 5 Suite 6 Rhapsody 7 Passacajlia 8 Pelleas 9 Debussy 10 Lyric Suite

5 ب رگ کامال خاکی بود به شوخیهای روزمره عشق میورزید و آنها را با شادی زیاد و بدجنسی خاص خود بارها و بارها تکرار میکرد او خونگرم احساساتی باهوش و صمیمی بود اما این همه تنها زمانی اتفاق میافتاد که در مقابل خود جز راستی و صداقت نمیدید زیرا کمترین خدشه در روابط انسانها او را هراسان میساخت در حالی که زندگیاش قرین پیشرفت و پیروزی به نظر میرسید و از طرف دیگر به عنوان یک چهرة سرشناس و قابل احترام در جهان شهره بود دچار خود باختگی نمیشد و خودبینی را از خویش میراند اگرچه مرگ به او فرصت تجربهکردن پذیرفته شدن را نداد اما تا پایان عمرش انسان ماند و از این که مخالفان و حسودان در پشت سر و رو در رویش بد بگویند نهراسید یقینا بیماری مزمن تنگی نفس او را بسیار آزرد در تابستانهای گرم نفس عمیق میکشید تا هوا وارد ریههایش شود داروهای جلوگیریکننده از تنگی نفس باعث بیخوابیاش میشد و الجرم برای گریز از بیخوابی دارو مصرف میکرد و جهت رفع حالت خفگی به پارک نزدیک خانهاش میرفت قدم میزد فکر میکرد مینشست نفس میکشید آهنگ میساخت و در تنهایی خود میاندیشید و همین بیماری بود که او را از اجرا و رهبری منع میکرد! ناچار به تصنیف روی میآورد و قطعاتی چند را بر روی کاغذ مینوشت کنسرتو مجلسی برای پیانو ویلن و سیزده ساز بادی متعلق 55 به سال 5091 لیریک سویت برای کوارتت زهی) 5096 ( اپرای لولو ما بین سالهای 5090 تا 5031 با ارکستراسیونی ناتمام به علت مرگ زودرس و کنسرتو برای ویلن) 5031 (. ب رگ در 5098 شغل خود را در یکی از ادارات شهر وین ترک گفت تصمیم داشت از س فرة گستردة میراث پدر بهره گیرد و با خیال آسوده بیافریند اما تورم این استقالل را از او گرفت و بیکار ماند! شاگردان معدودش به اضافة چندین دوست متفکر و کتابدوست حلقة کوچک رفقای او را تشکیل میدادند رنگ زرد پاکتهای زرد برای نامه و عشق به موسیقی و کتاب از یادگارهای اوست که امروزه زبانزد هر عاشق و دوستدار واقعی موسیقی است. مرگ آلبان در 91 دسامبر 5031 در شب عید کریسمس اتفاق افتاد و علت آن عفونت خونی ناشی از آبسة دندان اعالم شد آثار ب رگ به دو دورة کامال مجزا تقسیم شدهاند اولین مرحله مربوط به آتونالیسم روان و آزاد اوست که با سه قطعه اپوس 6 برای ارکستر متعلق به سالهای 5053 و 5051 وتسک و کنسرت مجلسی محصول سالهای 5093 تا 5091 و لیریک سویت 5091 و 5096 به اوج خالقیت میرسد لیریک سویت اثری است که ب رگ برای نخستینبار در آن از سیستم دوازده تنی به کمک تکنیک ابداعی استادش شوئنبرگ 59 سود جست مرحلة دوم خالقیت او تقریبا مربوط به بعد از سال 5096 است کانتات دروین محصول 5096 لولو ساخته شده به سال 5090 تا 5031 و کنسرتو برای ویلن متعلق به سال 5031 در این بخش جای دارند ب رگ در دورة دوم خالقیت خود از تکنیک دودهکافونیک با دقتی استادانه و بیهمتا سود جست و آن را با امکانات لیریک و دراماتیک شیوة شخصی خود درآمیخت او دربارة موسیقی وتسک "در هنگام میگوید: ساختن وتسک هرگز قصد ایجاد بدعتی را در موسیقی اپرا نداشتهام بلکه میخواستم به وظیفهای که شایسته است موسیقی در برابر تأتر داشته باشد عمل کنم بنابراین میبایست آهنگهایی در مطابقت با صحنهها 11 Lulu 12 Der Wein

6 بنویسم." افکتهای روشن و سرزندة ارکستری او در توصیف و ترسیم طلوع ماه صدای وزغ غوطه خوردن در آب به هنگام غرق شدن سرباز وتسک همهوهمه بیانگر قدرت بیهمتای ب رگ در بیان موزیکال اپراست موسیقی او به تندی و سرعت در حال تغییر است و این دگرگونی در نوانسها و دینامیسم با تدبیرحساب شدهای میان چهار فورته و چهار پیانو تقسیم شدهاند چهارمین و پنجمین صحنة آخرین پرده وتسک در شرایط ارگانیک و برنامهریزی شده به پیش رفته است این حاالت ارگانیزه را میتوان به قرار زیر برشمرد: 5- واریاسیون روی تم. 9- واریاسیون روی یک تن تنها. 3- واریاسیون روی یک نمونه ریتمیک. 1- واریاسیون روی یک آکورد. 1- واریاسیون روی نتهای پیدرپی. با این همه ب رگ قصد ندارد که شنوندگان خود را از این فرمولبندی آگاه کند و یا حتی توجه آنان را به این مقوالت جلب نماید بلکه او خواهان دستیابی نیوشندگان اثرش به درام سلیس و روان اپراست و در این راه به موفقیتی چشمگیر دست مییابد استیلهای رئالیستیک پاساژهای موسیقی او هم چون سونوریته آکوردها 53 صدای شرشر آب افکت پیانوی ناکوک کافه کاریکاتوری از یک موتیف والس مربوط به قطعة روسن کاوالیر اثر اشتراوس همهوهمه با مهارت و استادی کامل به کار گرفته شدهاند و گویای مفاهیم اکسپرسیونیستی اپرای وتسک هستند بیرحمی شفقت و سختگیری طعنهزنی حرکات و نماهای سمبولیک در کنار ایدههای 13 Rosen Kavalier

7 تغزلی موزیک تغییرات پیدرپی و هنرمندانه ارکستراسیون اختصاصی و استهزاءآمیز فرمهای واضح و متمرکز کیفیت تصویری و تأثیر دراماتیک موسیقی در فضایی غریب و غیرقابل حصول از دیگر ویژگیهای وتسک به شمار میروند»لولو«اپرای که به علت مرگ زودرس ب رگ دارای ارکستراسیونی ناتمام میباشد به استادش شوئنبرگ تقدیم شده است این اثر در سال 5031 دو سال پس از مرگ ب رگ در تأتر زوریخ به صحنه رفت لولو با این که یک مقدار آبستره به نظر میرسد و به حوزه سمبولیسم راه یافته اما دارای حال و هوایی اکسپرسیونیستی است لیکن علیرغم استواری موسیقی این قطعه بر سیستم دوازده تنی گونهای تونال ضمنی را میتوان در آن مشاهده کرد لیریک سویت و کنسرتو برای ویلن تا اندازهای بر روی آکوردهای متد دوازده تنی تصنیف شدهاند و هردو نمایشدهنده نبوغ ژنی ب رگ در تسلط و تبحر آسان به تکنیک کنترپوان میباشند کنسرتو ویلن ب رگ از یک تکامل تدریجی بر اساس هارمونیهای کروماتیک واگنری آغاز و به سوی دیسونانسهای سترگ ریچارد اشتراوس پیش میرود و آن گاه در دیسونانسهای غیرقابلباور ب رگ که پنداری هرگز قابل حل و هضم نیستند به انجام میرسد مقدمه بسیار آرام و ده میزانی آندانته با مترونم 19 براساس فواصل پنجم درست آغاز میشود ویلن به دنبال یک میزان سرآغاز نغمه خود را مینوازد و پس از اجرای ده میزان نخست به حرکت خود ادامه داده و با اندیکاسیونهای مختلف ب رگ به لحن احساساتی قطعه میافزاید با ورود به اسکرتسو که در یک آلگرتو پیشبینی شده است جلوههای شادی و نشاط پراکنده میگردند اسکرتسو حاوی نغمههایی از یک والس وینی و یک آواز محلی است موومان دوم یا پایانی دارای دو قسمت است در بخش نخستین تم تهدیدکننده و خشنی به گوش میرسد جمالت مضطرب و بیقرار در حالی که آمیخته با درد و غم هستند به قسمت دوم موومان منتهی میگردند و آنگاه در اندرون ملودیهای ب رگ تم کورال از کانتات باخ با حالتی عمیق و حیرتآور ظاهر می شود این بخش گویای تسلیم آرامش و اشتیاق کامل بشر در رسیدن به مرگ است و نشانگر احترام ب رگ به حادثة خاموشی ابدی دوست بسیار عزیزش 51 مانون گروپیوس میباشد که درست شش ماه قبل از آرامش جاودانی ب رگ سروده شده است این اثر در اصل به مانون گروپیوس پیشکش شده اما ب رگ در صحنة نخست این کنسرتو آن را به ویلنیست معروف لوئیز 51 کراسنر تقدیم کرده است. 14 Manon Gropius 15 Louis Krasner