PREDAVANJA ČETVRTA NEDELJA OKTOBRA GODINA

Transkript

1 PREDAVANJA ČETVRTA NEDELJA OKTOBRA GODINA 4. GEOGRAFIJA, POLITIČKA GEOGRAFIJA I GEOPOLITIKA Odnos geografije, političke geografije i geopolitike - Geografija je nauka o zemlji. Pojam geografija potiče od grčkih reči gea zemlja i grafein pisati. Glavni objekt njenog proučavanja je zemljina površina i iz tog razloga se ona u celini svrstava u prirodne nauke. Meñutim odavnina postoje rasprave o tome da li je geografija prirodna ili društvena nauka, te i dualistički pristup geografiji. Geografija se danas prema predmetu izučavanja deli na 1 : 1.matematička geografija (proučava Zemlju kao telo u kosmosu); 2. kartografija (proučava način predstavljanja Zemljine površine na globusu i kartama i bavi se njihovom izradom); 3. fizička geografija (proučava rad prirodnih sila na stvaranju i menjanju Zemljinog reljefa i njegove oblike (geomorfologija), vode na Zemlji ((hidrografija), amosferu i klimu na Zemlji (klimatologija) i geografski raspored organskog sveta na Zemlji (biogeografija); 4. društvena ili socijalna geografija ili antropogeografija (proučava stanovništvo i naselja na Zemlji i odnose izmeñu njih i geografske sredine); 5. ekonomska geografija ( proučava geografski razmeštaj proizvodnje); 6. politička geografija (proučava geografski položaj, granice, političko teritorijalnu podelu država i njihove meñusobne odnose, kao i političku podelu i ureñenje sveta u vezi sa uticajem geografskih činilaca); 7. istorijska geografija (vrši rekonstrukciju geografske sredine u prošlosti i proučava teritorijalni razvitak i političko ureñenje pojedinih zemalja u svetu u prošlosti u vezi sa delovanjem prirodnih i društveno ekonomskih faktora); 8. regionalna geografija (kompeksno proučava pojedine veće ili manje teritorijalne sredine delove sveta, kontinente, zemlje predele i sl.; 9. vojna geografija (bavi se izučavanjem odreñene geografske sredine u vojne svrhe, sa gledišta uticaja na voñenje borbenih dejstava i rata u celini); 10. medicinska geografija; 11. turistička geografija; Razvoj geografije kao nauke počinje još kod starih Grka, Rimljana i Arapa. Aleksandrijska škola je prva upotrebila pojam geografija i iz tog vremena ostali su pisani tragovi o radovima njenih najznačajnih predstavnika: Eratostena ( p. n. e) koji je otkrio princip za utvrñivanje veličine zemlje i prvi izvršio to merenje utvrdivši da je obim zemljinog meridijana stadija što je za oko 1000 km manje od stvarne veličine; Hiparh ( p. n. e) koji je za utvrñivanje položaja tačaka na zemljinoj površini uveo pojmove geografske širine i dužine; Ptolomej Klaudije (87-165) koji je poznat po svojim delima Geografija i Almagest u kome je izložio teoriju da je zemlja nepomično središte sunčevog sistema i vasione uopšte, a Sunce, planete i ostala nebeska tela se kreću oko zemlje. Ptolomejev svetski sistem održao se sve do XVI veka do pojave heliocentrične teorije poljskog astronoma Nikole Kopernika. Sve do XVI veka, kako je veliki deo sveta bio nepoznat, osnovno pitanje na koji se tražio odgovor je bilo gde se nešto nalazi te su otkrivanje i istraživanje nepoznatih oblasti i malo poznatih kontinenata kao i izrada karata 1 Podela preuzeta iz Mala enciklopedija Prosveta (1986) (Prosveta, Beograd) 1

2 bile glavne preokupacije geografa i toga doba. Otkriće novih oblasti i kontinenata i tečnički izumi krajem XV i početkom XVI veka doprineli su daljem razvoju geografije, a posebno kartografije. U XIX veku se proširio krug korisnika mapa, a pred kartografe su se postavili zahtevi za što preciznijim podacima. Po rečima Jovana Cvijića, našeg najpoznatijeg i najpriznatijeg geografa, ( ) 2 : trebalo je da geografija ovlada svim važnim činjenicama i pojavama na zemljinoj povšini, da se mnoge oblasti usavršenim metodama posmatranja još jednom pregledaju pa da geografija naraste i u dubinu, da se razvije geografska nauka. Najveći pokreti u tome pravcu datiraju od početka i prvih desetina XIX veka od Aleksandra Humbolta (prim. aut. Alexander von Humboldt ), osnivača fizičke geografije i Karla Ritera (prim. aut. Ritter Karl ), pokretača antropogeografskih ispitivanja. Nemiran duh Humboltov, koji se dugo nije mogao nigde skrasiti, osniva fizičku geografiju. Humbolt se bavio naizmenično o studovanju finansijskih nauka, botanike, zoologije, hemije, geologije, rudarstva, pa se naposletku bacio na geografiju. On je u sebi spajao univerzalnost i temeljnost. Sa ovakvom spremom proputuje Humbolt veliki deo Evrope, Amerike i Azije. Nije slučajno da je osnivač fizičke geografije naučnjak, koji je video i proučavao nemačke srednje planine, prirodu Pirinejskog poluostrva, Ural, onako isto kao i Alpe, Kordiljere i Altaj. Pre njega nije bilo naučnoga putnika, koji bi tako kao on, bio spremljen za svoje naučne zadatke, i bilo je pouzdano, da će taj veliki duh, ma kud se krenuo, doneti bogata promatranja, nove ideje. Humbolt je prvi crtao visinske profile, izračunavao srednje visine kontinenata Evrope, Azije i Amerike, tvorac je pravca da se plastika zemljina u celini shvati i zgodno nazove. On je prvi putnik koji je upotrebio hronometar za odreñivanje geografskih dužina. Pronalazač je važnoga zakona o magnetizmu zemljinu; magnetne sile slabe od magnetnih polova prema ekvatoru. Vulkani su, on je najpre izrekao, linearno rasporeñeni i leže na pukotinama. Prvi je konstruisao izoterme, izotere i izohimene i od toga su vremena poznati zakoni o rasprostiranju temperature na površini zemljinoj. U fitogeografiji je utvdio zakon, kako se vegetacijski pojasi menjaju sa visinom. Za nauku je pronašao i peruansku struju morsku, koja je španskim brodarima i pre bila poznata. Radi objašnjenja telurskoga odeljka u Kosmosu izradio je zbirku fizičkih karata, prvi veći pokušaj fizičkoga atlasa. Humbolt je dao prve podstreke i za ispitivanja koja je Riter digao na veću visinu i dao im nazvanje uporedne geografije. Drugi je veliki geograf ovoga veka (prim aut.xix) Karlo Riter. Glavna je misao u njegovom velikom delu o Africi i Aziji: kulturno stanje rasa i naroda predisponirano je prirodom zemljišta. On je, dakle, ispitivao uticaj horizontalne i vetikalne razgrane zemalja i kontinenta i klimatskih prilika njihovih na pravac i stupanj ljudske kulture, i za takva ispitivanja upotrebio je nazvanje: uporedna geografija. Riter govori o kontinentima kao o velikim individuama zemljinim, on ih pominje kao sile, koje svojim stanovnicima nameću sudbinu, i za Afriku je to vrlo ubedljivo dokazivao. Po njemu je stari svet, u kojem su svi pojasi oštriji, kontinentalni, jača individualnost od novoga, u kojem ima malo i neznatnijih razlika i protivnosti. Evropa je za njega individualnost sa najsavršenijom organizacijom, duhovito stvarano i udešavano zemljište za ljudsko društvo. Samo je španska visočina krućega tipa, ali ona i ne daje Evropi karakteran oblik već Alpi, čiji su venci isprobijani dolinama, puni niskih prevoja i preslapa, združuju na majušnom prostoru raznolikosti i suprotnosti... Sa svim je 2 Cvijić,J. (1991) Antropogeografski i etnografski spisi (Beograd, Srpska Akademija nauka, Zavod za udženike i nastavna sredstva, Novinsko izdavačka radna organizacija Književne novine) str

3 prirodno što su za Riterova vremena postala većina onih imena, koja u sebi sadrže plastične karaktere pojedinih oblasti. Tada je Gaterer krštavao zemlje imenima koja su nama sada tako obična, kao Pirinejsko poluostrvo, baltijske, karpatske i zemlje na Severu i Jugu od Ema (Hemusa). Cajne (Zeune A.) je godine prvi upotrebio nazvanje Balkansko poluostrvo 3 verujući da postoji veliko Centralno Bilo, koje bi se pružalo od Crnog mora, kroz sredinu našega poluostrva do Jadranskog Mora. Mnoga Riterova shvatanja, kao i ime uporedne geografije, nisu se održali... On poredi stanovnike s prirodom njihova zemljišta i traži da ih dovede u uzročnost.... Ali na kraju Cvijić zaključuje da i u geografskoj morfologiji ima toga metoda (prim.aut. uporedni metod) ali Riterov način istraživanja i njegovih poslednika nije uporedan. Ovde napominjemo mišljenje Cvijića o Riterovom pritupu istraživanja antropogeografiji zbog razvoja te grane geografije na osnovu koje se razvila i današnja geopolitika. Počev od ova dva nemačka geografa razvija geografija kao nauka. U to vreme podela nauke na prirodne i humanističke uticala je i na podelu geografije na fizičku geografiju i antropogeografiju. Fizička geografija se uglavnom bavila fizičkim obeležjima zemlje, uključujući životinjski svet. Antropogeografija (starinski naziv za socijalnu geografiju) je proučavala čoveka na zemlji, njegovo delovanje, rezultate toga delovanja i njegovu društvenu organizaciju. Kako su se tada prirodne nauke razvijale brže od humanističkih nauka, brže se razvijala i fizička geografija (i u okviru nje geomorfologija) u odnosu na antropogeografiju. Razvoj geografske nauke nakon toga doba sve je više usmeren i prema antropogeografiji koja zalazi i u sistem društvenih nauka. Inače, antropogeografskim temama bavili su se i mislioci Starog veka. Tako npr. Aristotel 4 u zbirci tekstova o politici izmeñu ostalog piše i o sledećem: O grañanima u državi, dakle, koliko ih treba biti te kakve naravi, a zatim i o zemljištu: kakvo i koliko... Zato što po njegovom mišljenju : Država je naime zajedništvo sličnih poradi najboljeg mogućeg života 5. Iz tog razloga on analizira narode i kaže:...narodi u hladnim mestima i u Evropi puni su srčanosti, ali su oskudni u razumijeću i umjeću, te stoga zadržavaju više slobode, ali su neprikladni za državno zajedništvo i nisu uzmožni vladati svojim susedima. Dočim narodi u Aziji poseduju razumeće i dušu sklonu umijećima, ali nemaju srčanosti, te stoga žive potčinjeni i u ropstvu. A rod Grka, kako je na sredini izmeñu tih mesta, tako sudeluje u obojim svojstvima, jer poseduje i srčanost i razmijeće. Zbog toga ustrajava u slobodi, te ima najbolji državni poredak i mogao bi zavladati svima, da se okupi u jednu državu. 6 Pored toga: Što se tiče utvrñenih mesta, ona nisu jednako prikladna svim državnim porecima. Na primer akropola pristaje manjinskoj vladavini (prim.aut. oligarhija) i jednovladi (prim.aut. 3 U doba Strabona i Ptolomeja, crtalo se na kartama i opisivalo u geografskim delima jedno Centralno Bilo, koje se bez prekida pružalo od Istoka na Zapad, od Crnog mora do Alpa. Centralno Bilo je prvi put pomenuo Strabon i predstavljano je u raznim edicijama Ptolomejevih karata, sve do blizu 1870.godine. Ono je delilo južne balkanske zemlje (Grčku, Makedoniju i Trakiju) od severnih. U prvoj polovini XIX veka počelo se primećivati da Centralno bilo ne postoji i da je naprotiv Poluostrvo presečeno sa Severa na Jug, ne samo klisurama već naročito moravsko-vardarskom udolinom Iz tog pogrešnog shvatanja o poluotrvskom reljefu (reč Balkan na turskom jeziku znači planina) proizašlo je i sadašnje ime Balkansko poluostrvo koje mu je dodelio geograf Cajne (A. Zeune) godine. Videti detaljnije Cvijić, J. Balkansko poluostrvo str Aristotel (1988) Politika (Zagreb, Sveučilišna naklada Liber) str Aristotel isto str Aristotel isto str.229 3

4 monarhija), ravnica pučkoj vladavini (demokratija), dok ni jedno od toga ne odgovara vladavini najboljih (prim.aut. aristokratija), nego više utvrñenih mesta. 7 Takoñe još je Strabon u Starom veku isticao značaj geografije izmeñu ostalog i za aktivnost državnika i vojnih zapovednika, a Herodot koga smatraju ocem istorije i geografije da kod velikih naroda postoji neodoljiva težnja za osvajanjem. Prema Cvijićevim rečima 8 : Osim tema fizičke geografije naša se nauka bavi i o uticaju fizičkih prilika na čoveka, pravac ispitivanja, kojem je u novije vreme po analogiji sa fito i zoogeografijom, dato ime antropogeografija 9. Ona je opsežnija i ima više i težih problema, no njoj slične discipline, koje se bave o životinjskom i biljnom svetu. Istina se i fito i zoografija ne zadovoljavaju sada samo time, da ograniče rasprostiranje familija, rodova, fela, već istražuju uzroke, koji su uticali na rasprostranjenje, zavisnost od klime, zemljišta, položaja i drugih spoljnih uslova, uticaje veštačke kod domaćih životinja i kulturnih biljaka, na posletku statistiku životinjskih i biljnih fela. Slične teme raspravlja i antropogeografija. Po Racelu (Friedrich Ratzel ), koji se sada najviše bavi o antropogeorafskim pitanjima, ona bi trebala biti glavno polje rada geografskog. Mnogi elementi, koji su do sada u političkoj i istorijskoj geografiji bili notice, podaci bez veze, upotrebljeni su u antropogeografiji, osobito data o prostoru, daljini, brojni statistički podaci, stari i novi putevi i istorijska topografija... Sve teme političke geografije, koje se daju antropogeografski tretirati, ulaze u specijalnu geografiju. Ostale korisne notice, kojih nalazimo, trpe se u geografijama zbog geografske tradicije. Na posletku sličnih opisa i beležaka, ima i u ostalim prirodnjačkim knjigama za škole. Može, možda biti za koga nevolja, što šira publika zna samo za ovu, političku geografiju i drži je za glavnu disciplinu geografsku i nema sumnje, da ona spada u važne elemente opšteg obrazovanja, i da joj u nižoj i srednjoj nastavi valja dati dosta mesta. Preko toga, trebalo bi da bude uopšte jasno, ova, opšta korisna, znanja nemaju drugog značaja. Takoñe, ne treba sa političkom geografijom mešati topografiju (prim.aut. nauka o preciznom i detaljnom predstavljanju pojedinih delova zemljine površine na kartama, sa svim prirodnim oblicima i veštačkim objektima koje ona sadrži, na osnovu topografskog snimanja zemljišta). Velika topografska znanja mora svaki geograf imati i neprestano ih teći; Od Humbortovog i Riterovog istraživanja, antropogeografija i politička geografija prvo u okviru antropogeografije a potom izdvojena kao samostalna grana geografije, su se veoma intenzivno razvijale. Iako je termin politička geografija prvi upotrebio Francuz Turgot još 1750.godine, u geografskoj nauci za osnivača političke geografije se smatra nemački geograf Racel. U svojoj knjizi Politische Geographie objavljenoj 1879.godine Racel je razradio koncept te discipline. Potreba i interes za upoznavanjem i analiziranjem meñuzavisnosti politike i prostora dugotrajan je proces u geografiji i u ostalim nauka i zato je razumljivo da se u okviru antropogeografije veoma brzo nakon nastanka, politička geografija izdvojila kao posebna disciplina. Istovremeno se sa izdvajanje političke geografije kao samostalne discipline, javlja nova naučna disciplina pod imenom geopolitika. Njen osnivač je švedski 7 Aristotel isto. Str Cvijić,J. (1991) Antropogeografski i etnografski spisi (Beograd, Srpska Akademija nauka, Zavod za udženike i nastavna sredstva, Novinsko izdavačka radna organizacija Književne novine) str O tome kako je Cvijić pisao o antropogografiji Balkanskog polusostrva, odnosno naravima naroda na tlu Balkanskog poluostrva videti Cvijić,J (1991) Balkansko poluostrvo (Beograd, Srpska Akademija nauka, Zavod za udženike i nastavna sredstva, Novinsko izdavačka radna organizacija Književne novine) 4

5 politikolog Rudolf Ćelen (Rudolf Kjellen ) koji je radio i predavao na Nemačkom univerzitetu. Iako naučno utemeljena na prostoru Nemačke, od strane nemačkih geografa, političkom geografijom odnosno geopolitikom počinju da se bave i autori sa drugih prostora. Istraživanjima pitanja i problema nastanka i života države, odnosno faktora koji doprinose da država uveća svoju moć da bi preživela bavili su se na kraju XIX i početkom XX veka i Mekinder (Halford J. Mackinder ) iz V. Britanije i Mahan (Alfred T. Mahan ) i Spajkmen (Nicholas Spykman ) iz SAD. I do danas je meñutim, ostalo podeljeno mišljenje da li su politička geografija i geopolitika sinonimi, kako tvrde neki geografi, ili su u pitanju dve različite discipline. Neki autori geopolitiku kao samostalnu disciplinu svrtavaju u geografske nauke, neki u politikološke nauke, a neki u meñunarodne odnose. Po našem mišljenju Cvijić je tačno odredio gde počinje i završava politička geografija u okviru geografskih nauka. Kada je u pitanju odnos izmeñu političke geografije i geopolitike, nenavodeći mnoštvo različitih interpretacija na ovu temu prenosimo mišljenje geografa Pavića kao merodavno za pristup koga zastupamo: Osim u geografskim disciplinama, geopolitika ima svoje izvore i u drugim društvenim znanostima povijesti, ekonomici, vojnim naukama itd. Za razliku od političke geografije, geopolitika predstavlja samo subjektivnu interpretaciju političkogeografskih i drugih relevantnih sadržaja u cilju promicanja nacionalističkih, državnih ili blokovskih interesa, prvenstveno u smislu ostvarivanja direktne ili indirektne teritorijalne kontrole ili utjecaja i afirmacije političke, ekonomske i vojne moći 10 On takoñe ističe da: Najvažnija razlika koja danas postoji izmeñu političke geografije i geopolitike leži u odreñenoj tendenciji dok prva nastoji ukazati na veze i meñusobno uticaj političkih fenomena i geografskih faktora, dotle za razliku, druga nastoji da političke pojave u daleko većoj meri objasni samo geografskim faktorima 11. Teorija Fridriha Racela (Friedrich Ratzel ) - Fridrih Racel je nemački geograf koji se na početku svoga rada bavio antropogeografijom i napisao dve knjige iz te oblasti Antropogeografija i Etnologija. Meñutim, on je svojim daljnjim istraživanjem doprineo da se u okviru antropogeografije razvije, a kasnije i formira kao posebna grana geografije, politička geografija. Njegova istražvanja su bila usmerena na otkrivanju zakonitosti kojima će se objasniti način sticanja državne moći. Osnovni cilj svake države treba da bude ostvarenje što veće moći, kako bi postala velika sila. U svojoj knjizi Politička geografija on je izložio teoriju po kojoj su glavna obeležja svake države prostor i lokacija i da te dve karakteristike opredeljuju uspeh svake države. Država koja ima veće prostranstvo raspolaže većim kapactetom moći. Po njemu je ova korelacija upućivala na logičan zaključak da država treba da teži stalnom proširivanju svoje teritorije i da svojim prostorom upravlja. Racel je bio mišljenja da na prostoru srednje Evrope treba da postoji jedna velika i moćna država sa germanskom populacijom čija bi moć proizilazila iz prostora na kome se prostire. Racel se prvi meñu geografima bavio pitanjem odnosa u prostoru i proučavao nacionalnu moć države. U centru njegovog istraživanja je položaj i prostor države, država kao politička tvorevina i njeno preoblikovanje. On je pod uticajem teorije evolucije, državu posmatrao kao živi organizam u promenama, država se raña, živi, stari i umire. Svaka država se nalazi na odreñenom 10 Pavić, R. isto str Pavić, R. Isto str. 21 5

6 geografskom prostoru i taj odreñeni geografski prostor za nju predstavlja životni prostor u kome se razvijaju živa bića, njeni grañani. On je mišljenja da je: Bez tla, nemoguće zamisliti čoveka, dakle i promišljati državu..., a narod (Volk) jedne države definiše kao ljudsko grupisanje politički zavareno i sačinjeno od grupa i jedinki koje nisu obavezno sroñene na etničkom i lingvističkom planu, već su ukotvljene u zajedničko tlo. Prostor (raum) je dakle ono što čini narod (volk), država se razvija razvijajući karakteristike svog tla. Karakteri država proističu znači iz konjugacije karaktera naroda koje ga animiraju i iz tla koje ga nosi... Počev od ovih definicija, Racel razlikuje teritorijalnu politiku od neteritorijalne politike. Teritorijalna politika nastoji da doñe do tla i da ga rentabilizuje. Neteritorijalna politika koju upražnjavaju striktno komercijalne sile, cilja samo na čistu ekploataciju, bez perspektive na duži rok. Bez brige za oslonac, ova potonja politika ostaje efemerna. Tlo čini takoñe i ulog u unutrašnjim socijalnim sukobima. To zbog nejednake raspodele zemlje ili zbog različitih načina viñenja ekpoatisanja zemlje... posedovanje tla ne znači i vladanje njime. Vladati tlom znači ukotviti se u njega uvek, još više, ukoreniti se u njega (Einwurzelung) poljoprivrednim radom 12. Izmenu Racelovog koncepta države kao živog organizma izvršio je švedski geograf Ćelen. On za razliku od Racela državu nije posmatrao samo kao živi organizam, nego državi pristupa kao organizmu koji ima svest i moralno-intelektualne kapacitete. Ovakav pristup imao je za rezultat da se Ćelen složio sa Racelom da je konačan cilj svake države ostvarivanje odreñenih moći, meñutim da se državna moć ne mora postići isključivo fizičkim širenjem. Ćelen je razvio teoriju po kojoj umesto fizičkog širenja država može koristiti svoju kulturu i druga sredstva za postizanje istih ciljeva. Glavni cilj države trebao bi biti zaokruživanje dobrih granica i harmoničan život iznutra. Meñutim, francuski geografi odbacuju u celosti koncept države kao živog organizma koji teži ostvarenju moći. Početkom XX veka oni (Jean Brunhes, Jacques Ancel, Albert Demangeon, Paul Vidal de la Blanche) oblikuju teoriju po kojoj je država kulturna i nacionalna jedinica čije aktivnosti su odreñene i voñene kolektivnom svesti grañana te države. Oni odbacuju načelo prema kojemu države opstaju samo kroz borbu za prostor i tvrde da je kroz istoriju bilo mnogo država koje su preživele dugo vremena unutar svojih granica bez fizičkog širenja prema drugima. Kada se govori o Racelovoj knjizi Politička geografija treba imati u vidu da je ona nastala 1897.godine kada je već postajalo dosta izvesno da se tadašnji odnos snaga izmeñu država u svetu neće održati, da Turska u doglednoj budućnosti više neće biti svetska sila i da su postojale države koje su bile nezadovoljne postignutim dogovorima na Berinskim kongresu godine. Pored toga kada je u pitanju odnos francuske i nemačke škole političke geografije, treba znati da su u pitanju dva filozofska pristupa koja su različita i ne dotiču samo formiranje prustupa prema ovoj temi. U duhovnom životu Nemačke glavni činioci su bili univerziteti. I pored apsolutističke vlasti, Univerziteti su u tadašnjim nemačkim državama sa malim izuzetkom bili slobodni. Pruski apsolutizam je bio osoben iz nekoliko razloga; bio je liberalan - mogao je svako da veruje u šta hoće pod uslovom da ispunjava svoje obaveze prema državi, to je uključivalo i opštu vojnu 12 Petrović.Z.P.(2004):Mali pojmovnik geopolitike (Beograd, Centar za geopolitičke studije Jugoistok Institut za političke studije) str Berlinskim kongresom iz 1878.godine je revidiran Sanstefanski sporazum kojim je okončan Ruskoturski rat iz Kongres je pokušao da ograniči pomorsku ekspanziju Rusije tako što je V. Britaniji dozvolio da okupira Kipar, a od Turske vlasti su osloboñene i stekle nezavisnost Srbija, Crna Gora i Rumunija; istovremeno Austrougarskoj monarhiji je dozvoljeno da okupira Bosnu i Hercegovinu, a Bugarska je smanjena na trećinu svoje teritorije. Na tok Berlinskog kongresa dominantan uticaj je imao nemački kancelar Oto fon Bizmark. 6

7 obavezu bez izuzetka i zamenjivanja; bio je prosvećen - još od početka XVIII veka Nemci su imali obavezu da svoju decu šalju u školu; bio je prožet osećajem dužnosti vladar nije delio vlast ni sa kim na zemlji ali je u vladanju bio moralno odgovoran pred Bogom i bio je sluga države. Po rečima Slobodana Jovanovića: Njihov autoritet (prim.aut.univerziteta) nigde nije bio većma priznavan i poštovan nego u apsolutističkoj Pruskoj i berlinski univerzitet bio je okupio oko sebe najveće duhove tadašnje Nemačke. Da bi se razumeo ovaj položaj nemačkih univerziteta, treba se setiti da je idealistička filozofija bila podigla vrednost ljudskom duhu, učeći da je stvarnost ovakva kakva nam se prikazuje, dobrim delom tvorevina našeg duha, a svetska istorija njegovo postepeno ostvarivanje. Da bi duh mogao razviti svoju stvaralačku moć, trebalo mu je dati slobodu - iz čega je sledovalo da je u duhovni život narodni, bar u njegovim najvišim središtima kakva su bili universiteti, valjalo ostaviti slobodnim. Sloboda universiteta imala je za posledicu veliki polet nemačke nauke. Nemački profesori bili su u svoj Evropi na glasu i mišljenje je bilo rasprostrto da se u Nemačkoj neguje najviša i najčistija nauka. Uz čistu nauku nemački universiteti su negovali i nemački nacionalizam. Ideju nacije oni su na nov način tumačili. Nacija nije bila skup pojedinaca, nije se osnivala i održavala jednim aktom njihove volje, kao što se osniva i održava jedno trgovačko društvo. Ne prethode pojedinci naciji, nego ona prethodi njima... Ako pojedinac zavisi od nacije, nacija zavisi od istorije. Istorija je dug proces civilizacije; u tom procesu misiju civilizatorsku vrši čas ovaj čas onaj narod, kao da nad narodima postoji neki viši duh svetski duh koji se spušta čas na ovaj čas na onaj narod - i kada se na koji narod spusti taj narod dobija snage za velika istorijska dela i velika kulturna stvaranja. Baš stoga što su se na istorijskoj pozornici do sada drugi narodi više viñali od Nemaca, moglo bi se pretpostaviti da vreme tih drugih naroda prolazi i da dolazi vreme Nemaca (prim.aut. za razliku od Francuske i Engleske koje su u XIX vek ušle kao već davno ujedinjene države, Nemačka je svoje ujedinjenje izvršila tek u XIX veku. 14 Kada se Slobodan Jovanović u objašnjavanju slobode nemačkih univerziteta poziva na idealističku filozofiju koja ih prožima, on ustvari govori o Kantovoj i Hegelovoj filozofiji koja je preko Univerziteta vaspitavala ceo narod i formirala duh nemačkog naroda: Kao u Francuskoj i u Engleskoj, tako i u Nemačkoj XVIII veka slobodna svetovna misao prodirala je iz prirodnih i matematičkih nauka u nauke društvene i moralne. U svakoj od ove tri zemlje racionalistički pokret imao je svoje osobenosti. Kantov racionalizam nije bio racionalizam Voltera i enciklopedista, a ni racionalizam Bentama i utilitarista...kada je počela Francuska revolucija Kant ju je pozdravio kao pokret za osloboñenje pojedinaca. Ali makoliko da je naglašavao ličnu slobodu, kao jednu od najviših društvenih vrednosti, Kant nije isključivo na njoj formirao društvenu zajednicu. On je uzimao u pomoć i jedno drugo načelo za koje se u prvi mah nije moglo misliti da proizilazi iz njegove subjektivističke metafizike. To je načelo bilo načelo dužnosti. Kant je razlikovao izmeñu spoljašnjeg sveta, u kome vlada zakon uzročnosti, koji isključuje slobodu i našeg unutrašnjeg života u kome vlada načelo slobode. Ali baš stoga što se naš unutrašnji život osniva na slobodi, u njemu može biti reda i pravilnosti kao u spoljašnjem svetu samo tako, ako se čovek bude držao ovog uputstva: Radi tako da maksimi tvoje volje u svako doba mogu istovremeno važiti kao načela opšteg zakonodavstva...pojedinac je imao da živi tako kako bi pravila njegova života mogla postati opšta... Sloboda se pravdala pred našim razumom samo onda kada se spajala s dužnošću i postajala jedna vrsta samodiscipline. U ovakvom shvatanju slobode nalaze se tragovi protestantizma koji je oslobañao pojedinca od despotizma i svetovne i duhovne vlasti, ali ga je u naknadu za to stavljao pod mnogo stroži i neumoljiviji nadzor njegove vlastite savesti. U Francuskoj, prosvetiteljska filozofofija potpuno je odvojila svetovnu misao od religiozne, i 14 Jovanović, S.(1990): Primeri političke sociologije- Engleska, Francuska, Nemačka (Beograd, Beogradski izdavački grafički zavod, Jugoslavijapublik, Srska književna zadruga) str

8 naglašavala je više prava, nego dužnosti pojedinca. U Engleskoj, utilitarizam osnivao je svu etiku na ideji ovozemne korisnosti. 15 Na Kantovu tvrdnju da je najviši stepen lične slobode dragovoljno podrgavanje moralnom zakonu Hegel je dodao: da ideja moralnosti nalazi svog ostvarenja u državnom ureñenju, iz čega je izlazilo da bi dragovoljno podrgavanje pojedinca državnoj vlasti bilo ono spajanje lične slobode i moralne dužnosti o kome je govorio Kant...Ideja Francuske revolucije stavljala je pojedinca s njegovim pravima iznad države i u načelima slobode i jednakosti imala je apsolutno merilo za promenljive istorijske organizacije države. Hegel naprotiv stavljao je državu nad pojedincem kao najvišu formu njegove vlastite moralnosti i za datu državnu organizaciju uzimao je da je dovoljno opravdana time što je uspela da se ostvari u toku istorijskog procesa. 16 Kada je u pitanju odnos Francuske i Nemačke u to doba treba imati u vidu i da je: Francuska u toku Napoleonovih ratova zbrisala dotadašnju Nemačku carevinu, koja je sa svojih 369 članova rasparčala svoju nacionalnu snagu i bila najveća smetnja nemačkom ujedinjenju. Veliki prostor Nemačke carevine, Napoleon je razdelio izmeñu samo dvadeset država u kojima je snaga Nemačkog naroda bila prikupljenija i organizovanija nego u staroj Carevini. Ali Napoleon je i na drugi način poslužio nemačkom ujedinjenju. Svojim osvajačkim pohodom na Nemačku razbudio je nemačko rodoljublje. Zajednička mržnja na nemačkog osvajača načinila je nemački narod svesnim njegova jedinstva. 17 Nemačke države su se izborile za Nemačku konfederaciju labav savez pod vodstvom Austrije na Bečkom kongresu 1815.godine. Konfederacija se raspala nakon austro-pruskog rata i 1867.godine se formirala pod vodstvom Pruske nova Severnonemačka konfederacija. Nakon ratova sa Austrijom i Francuskom 1871.godine je proglašeno Drugo Nemačko carstvo sa pruskim vladarom Vilhelmom I. Pobeda nad Francuskom 1871.godine imala je za reultat da su Nemačkoj pripojene francuske provincije Alzas i Loren. Nakon što je dobila lorenske rudnike i fabrike gvožña Nemačka je tada i po proizvodnji uglja i po proizvodnji gvožña bila ispred Francuske. Krajem XIX veka po proizvodnji gvožña samo su SAD bile ispred Nemačke. Teritorije Drugog Nemačkog carstva danas su delovi Francuske, Danske, Poljske. 18 Brzom privrednom razvoju Nemačke doprinelo je i sledeće: Pobeñena Francuska morala je da plati Nemačkoj 5 milijardi zlatnih franaka koji su iskorišteni kao investicije u proizvodnju 19. Ovaj mali osvrt na uticaje koji su formirali duh evropskih naroda, može da doprinese ne samo da se Racelova misao stavi u vreme i prostor toga doba, nego da doprinese i boljem razumevanju kretanja nauke i istorije i odnosa ovih naroda koji su oblikovali geopolitiku XIX i dobrog dela XX veka. Teorija Rudolfa Ćelena (Rudolf Kjellen ) - Rudolf Ćelen je bio švedski politikolog - profesor istorije i politike i konzervativan političar - bio je član Drugog doma Švedskog parlamenta i Prvog doma Njegov naučni rad je bio zasnovan na posmatranju teritorijalnog opadanja Švedske u XIX veku 20 i bio je inspirisan Racelovom knjigom 15 Jovanović,S. Isto str Jovanović,S. Isto str Jovanović,S. Isto str Videti Ilustrovana istorija Sveta (2007) Reader's Digest i Mladinska knjiga Beograd 19 Hrelja,K. (1966): Privredna istorija (Sarajevo, Univerzitet u Sarajevu) Knjiga II str Švedska je u XVII veku bila najmoćnija sila Baltika i severne Evrope, a tokom XVIII veka je izgubila prvobitnu moć i značaj u velikoj evropskoj politici i bila je svedena na evropsku silu trećeg reda. Tokom 8

9 Politička geografija iz 1897 godine. On je prihvatio Racelovo učenje o državi kao živom organizmu jer je smatrao da ono može da pruži odgovore na pitanja koja su u to vreme nastajala u Evropi. Ćelen je prihvatio Racelova osnovna obeležja države koja proističu iz njenog prostora i lokacije ali je i dalje razvijao Racelovu organsku teoriju države tako što je dodao u osnovna obeležja države i treće - oblik države. Po Ćelenu tri karaketristike države su Topopolitik (lokacija), Physiopolitik (teritorija-prostor) i Morphopolitik oblik i forma države. Meñutim, on je bio mišljenja da njegova teorija bez obzira kolikog utemeljenja imala u učenju nemačkih političkih geografa, prevazilazi predmet istraživanja političke geografije kao naučne discipline. Iz tog razloga on je skovao za svoja razmišljanja o državi kao živom organizmu termin geopolitika. Termin geopolitika Ćelen je prvi put upotrebio 1869.godine i koristio ga je u radovima koji su publikovani u časopisu Ymer. Termin geopolitika Ćelen ponovo koristi u knjizi iz 1916.godine, čiji je nemački prevod objavljen 1917 godine i nosi naslov Der Staat als Lebensform. Ćelen je napisao nekoliko knjiga 21 ali mu je ova knjiga čiji je engleski naziv The State as a Living Form donela najveći uspeh. U toj knjizi Ćelen je izložio svoju teoriju države kao živog organizma u kojoj je napisao da život države osim 1. fizičko-geografskog aspekta ima i još četiri druga aspekta: 2. kao ognjište u njenim ekonomskim aktivnostima; 3. kao narod po njenim nacionalnim i rasnim karakteristikama; 4. kao društvena zajednica po njenim klasama i profesijama; i 5. kao vlada po svom ustavotvornom i administrativnom aspektu; ukupno pet elemenata iste snage, pet prstiju iste ruke koji rade u vreme mira i bore se u vreme rata. Odatle po Kjelenu, i podela na ovoj osnovi političke nauke na pet grana znanja: 1.geopolitika koja proučava državu kao vladavinu, organizam ili fenomen u prostoru; 2. ekopolitika (ekonomija); 3. demopolitika koja proučava odnose izmeñu stanovništva i političke organizacije; 4. socio-politika koja proučava organizaciju društva u državi; 5. kratopolitika koja proučava organizaciju države. Reč je dakle o jednoj teoriji države znatno složenijoj od Racelove od koga Kjelen meñutim, pozajmljuje definiciju države kao živog organizma pokretanog ciklusima... Kjelen dodaje da krepke države i pune života koje imaju ograničeni prostor slušaju kategorički imperativ da prošire svoj prostor kolonizacijom, spajanjem, ili osvajanjem 22. Ćelen je napravio razliku izmeñu uže i posebne geopolitike. Uža geopolitika treba da se bavi prostornim obležjem države, dok posebna geopolitika treba da se bavi državom kao delom šireg sistema. U okviru posebne geopolitike država treba da se posmatra u jednom širem kontekstu te da se posmatraju odnosi jedne države sa drugim državama ili grupama država kroz koje se razvijaju novi procesi koji postaju novi istraživački prostor. Iz takvog pristupa pitanjima države, Ćelen je insitirao na primeni naučnih metoda u istraživanju države kao živog organizma i za razliku od Racela nije težio pronalaženju opštih zakonitosti koje bi se mogle primeniti jednoobrazno na svaku državu u svetu. Pozivanje XIX veka ona je bila izvan tokova opšteevropskih političkih zbivanja što je bio rezultat njenog geopolitičkog položaja koji joj je u neku ruku obezbedio zavetrinu od besnih kontionentalnih bura. U evropskom i civilizacijskom pogledu Švedska ne samo da je pratila evropski razvoj nego ga je u nekim segmentima i prevazilazila. Videti detaljnije dela Čedomira Popova navedena u Spisku literature posebno u Knjizi I str. 188 i u Knjizi II str Kjellen,R. (1914) :Die Grossmaechte der Gegenwart (Leipzig,Berlin); Kjellen,R. (1916) Die politiche Probleme des Weltkrieges, (Leizig); Kjellen,R.(1917): Der Staat als Lebensform (Lepzig); Kjellen,R. (1930): Die Grossmaechte vor und nach dem Weltkkriege (Lepzig, Berlin) 22 Petrović,Z.P.(2004) Mali pojmovnik geopolitike (Beograd, Centar za geopolitičke studije Jugoistok:Institut za političke studije) str

10 na naučne metode uvek onemogućava moguće duhovne špekulacije teorije koja se izlaže. Na žalost do zloupotrebe je ipak došlo ali na drugi način. Ćelenovih pet ključnih koncepata države su: 1. Reich (država) - teritorijalni koncept u koji je bio uključen Raum (Lebensraum) i strategijska vojna formacija; 2. Volk (narod) - rasni koncept države; 3. Hausehalt (voñenje domaćinstva) koncept koji je pozivao na samodovoljnost zasnovanu na zemlji i formulisanu kao reakcija na promene meñunarodnih tržišta; 4. Gesellschaft (društvo) - društveni i kulturni aspekt nacionalne organizacije i meñudržavni odnosi; 5. Regierung (Vlast) koncept vladanja državom čija birokratija i vojska bi doprenele ljudskom pomirenju i saradnji; Po Ćelenu država i društvo nisu u suprotnosti. Država ima odgovornost kako za pravo i poredak tako i za progres, društvenu brigu i ekonomsko blagostanje. Za Ćelena je samodovoljnost države bilo rešenje za političke probleme ali ne i za odgovarajuću ekonomsku politiku. Na teritoriji države bi se obezbedila unutrašnja proizvodnja, ali postoje potrebe koje se moraju podmiriti iz izvoza.on je bio mišljenja da zavisnost jedne države od uvoza znači da država nikada ne može u potpunosti biti ekonomski nezavisna. I zato je procenjivao da je za Nemačku od izuzetnog značaja prostor centralne i jugoistočne Evrope, Near East (Balkan ili Bliski Istok) i Afrika. Ćelen je države tretirao kao legalne i ustavne institucije. Legitimacija jedne države je pre svega njen geografski položaj i njena geograska obeležja, kao i fizički resursi, geomorfološka obeležja, teritorija, stanovništvo, ali i njen istorijski razvoj i postizanje njenog stepena razvoja i forme. Po njemu je legitimnost i autoritet države može da proizañe ne samo iz fizičkog širenja preko ratova, nego i iz kombinacije uspešne diplomatije, dinastičnog povezivanja kroz ženidbe i stvaranje saveza sa crkvom, sa ciljem da se osigura razvoj države. To je zaista po njemu bila šahovska igra u kojoj je pravi potez mogao da donese korist državi, dok je pogrešan korak mogao da dovede do kraha države. Na žalost, u šahovskoj igri koja je usledila u prvoj polovini XX veka kako na diplomatskom tako i na vojnom polju Nemačka je odigrala pogrešan potez. Ćelenovih pet ključnih koncepata države nisu samo bili podsticaj za dalji razvoj nemačke geopolitike (Karl Haushofer, Erich Obst, Hermann Lautensach i Otto Maull) nego su prilagoñene potrebi i ciljevima zajedno sa teorijama drugih autora nemačke geopolitičke škole poslužile kasnije Adolfu Hitleru za njegovu knjigu Mein Kampf i za politički program njegove nacističke stranke. Karl Haushofer ( ) i Nemačka geopolitička škola - Karl Haushofer je napoznatiji predstavnik nemačke geopolitičke škole koja se razvijala na osnovu Ćelenovog rada. On je veoma precizno definisao odnos izmeñu geopolitike i političke geografije: politička geografija vidi državu sa tačke gledišta prostora, geopolitika vidi prostor sa tačke gledišta države. 23 Haushofer i Ćelen su za Ćelenovog života veoma blisko sarañivali, a nakon Ćelenove smrti, Haushofer, preuzimajući Ćelenov koncept države dalje razvija Ćelenovu teoriju. 23 Petrović, Z.P.(2004): Mali pojmovnik geopolitike (Beograd, Centar za geopolitičke studije Jugoistok, Institut za političke studije) str

11 Haushofer je od Ćelena preuzeo shvatanje države kao organizma koji kao i svaki drugi organizam ima potrebu da preživi - Lebensraum. Da bi država preživela najbolje je da se proširi - Grossraum jer ono može da osigura veći dinamizam i da proširi privrednu potrebu za preživljavanje države. Bitna odlika tog širenja treba da bude i širenje nemačke nacionalne kulture koja je najbolji mehanizam za osvajanje prostora potrebnog zbog resursa. Pored širenja po kopnu, potrebno je širenje i na mora jer su mora izvor bogatstva i trgovine. Haushofer je bio general i nije se mnogo interesovao za ekonomski koncept države, ali je zato Ćelenov princip samodovoljnosti države proširio i na ekonomski koncept. On je za razliku od Ćelena ideju o celini prirodno-geografskog prostora razvio kao ideju o privrednoj celovitosti i samodovoljnosti države do mere da je privredna zatvorenost postala glavna geopolitička karakteristika države. Kontrola i moć nad širokim prostorom zemljinog kopna je i potrebna da bi se ostvarila privredna samodovooljnost. Haushofer je u razvijanju svoje teorije koristio i geopolitička razmišljanja drugih autora toga doba, ali je na njega ipak pored Ćelena najveći uticaj izvršila geopolitiku britanca Makindera. On je prihvatio njegov princip Hartlanda i mišljenje da je osnovni razlog sukoba izmeñu država razlika izmeñu onih koje imaju izlaz na more (okeanske) i one koje ga nemaju (kontinentalne). On je sa nemačkim univerzitetskim profesorima u Minhenu osnovao Institut za geopolitiku i časopis Zeitschrift fur Geopolitik u kome je publikovao svoje radove. Haushoferova geopolitička koncepcija je obuhvatala sledeće tri teme: preuzimajući od Racela organsku teoriju države tvrdio je da bi Nemačka morala da raspolaže širim prostorom; preuzimajući od Ćelena ideju o interesu Nemačke da se poveže sa Istokom zalagao se za širenje nemačkih granica prema istoku; i preuzimajući od Makindera pojam Hartlanda predlaže hegemoniju Nemačke nad Istočnom Evropom. Haushofer je kao general bio instruktor u japanskoj armiji i dok je boravio u Japanu, osim što je naučio japanski jezik, Hasuhofer je stekao i dosta znanja o Pacifiku. Boravak u Japanu je doprineo da Haushofer formira mišljenja da je Pacifik jedan od najvažnijih geopolitičkih regiona sveta i da Nemačka treba da ima razvijenu morsku flotu (mada je Nemačka još u vreme Racela veoma intenzivno radila na tome, čak je V. Britanija ukazivala da Nemačka flota preti da ugrozi njen primat na moru) i da razvija dobre odnose sa Japanom. Vreme u kome stvara Haushofer je vreme u kome je Nemačka ostvarila veoma velik i veoma brz industrijski razvoj. O industrijskom razvoju Nemačke u XIX veku Slobodan Jovanović piše: Veliki industrijski polet Nemačke nastao je u drugoj polovini XIX veka; u prvoj polovini učinjene su samo prethodne pripreme i to u oblasti saobraćaja, kredita i carina. U oblasti saobraćaja pored popravke puteva koji su do 1800.godine bili u veoma rñavom stanju i pored razvijanja parobrodske plovidbe, bilo je od značaja i grañenje železnica. Ekonomist List, po povratku iz Amerike, prvi je obratio pažnju na veliku ulogu koja predstoji železnicama u privrednom životu...u oblasti kredita treba pomenuti osnivanje novčaničnih banaka u pojedinim državama: od tih banaka najvažnija je bila banka pruske, osnovana 1846, posle banaka bavarske i saksonske osnovanih tridesetih godina. U oblasti carina veliko je delo bilo stvaranje carinskog saveza inicijativom Pruske tridesetih godina. Taj savez ujedinjuje sve nemačke države osim Austrije u istu carinsku oblast i time daje mogućnosti za obrazovanje velikog domaćeg tržišta, bez koga se razvijanje velike industrije nije dalo ni zamisliti Industrijalizacija posle izgradnje železnice išla je ubrzanim tempom. Proizvodanja uglja tako je pojačana da je već šezdesetih godina Nemačka prestigla Francusku i Belgiju; osamdestih ona se takmiči sa 24 Jovanović,S. Isto str

12 Engleskom i sledećih trideset godina sve joj se više približuje. Kao i u industriji uglja tako i industriji gvožña Nemačka ide stalno napred; bilo je rečeno da je Nemačka carevina sazdana na uglju i gvožñu. U tekstilnoj industriji mašina pobeñuje tek u poslednjoj četvrtini XIX veka; Nemačka ima najviše uspeha u proizvodnji pamuka i svile... Dve nove industrijske grane, industriju hemijsku i električnu, Nemačka u toj meri prisvaja sebi, da prevazilazi sve ostale evropske narode. Organizaciju nemačke industrije pre rata karakterisale su tri stvari:(1) ona se oslanjala na čitav sistem zaštitnih carina,...(2) ona je više nego francuska i engleska industrija uzimala kartelski oblik (prim.aut. kartel je sporazum meñu preduzećima neke industrijske grane, kao oblik monopolističkog udruženja, koji ima za cilj otklanjanje konkurencije i obezbeñivanje profita); Glavni cilj kartela bio je regulisanje cena...uz regulisanje cena karteli su pokušavali da regulišu i proizvodnju, odreñujući svojim članovima kvotu proizvodnje i vršeći meñu njima podelu tržišta. (3) izmeñu banaka i industrije postojale su tešnje veze nego i u kojoj drugoj zemlji. 25 Uspon Nemačkog carstva tokom XIX veka poremetio je početkom XX veka odnos snaga u Evropi. Tenzije izmeñu evropskih država su zaoštrene zbog sukobljenih nacionalnih interesa, ekonomske konkurencije i kolonijalnih rivalstava. 26 Do 1914.godine novosklopljeni savezi podelili su Evropu u dva tabora: Trojni savez izmeñu Austrougarske, Nemačke i Italije i Trojnu antantu izmeñu Britanije, Francuske i Rusije. Bilo kakav dogañaj koji bi potresao jednu od ovih država bio je dovoljan da ih uvuče u sukob. Do toga je došlo 1914.godine atentatom Gavrila Principa na Franca Ferdinanda, austrougarskog prestolonaslednika, u Sarajevu i napadom Nemačke na Belgiju čiju nezavisnost je garantovala Britanija. Britanija je objavila rat Nemačkoj i prvi put u svojoj istoriji mada sa najjačom ratnom mornaricom u svetu, bez stalne regrutovane armije počela da okuplja dobrovoljačku vojsku. Ono što karakteriše ovaj rat je da je domet, preciznost i vatrena snaga modernog naoružanja, pogotovo mašinki zahtevalo rovosku borbu da bi vojnici preživeli. Da bi vojne sukobe pomerila sa mrtve tačke Britanija je 1918.godine dnevno gubila ljudi. Tako je počeo I svetski rat, koji se završio Versajskim mirovnim sporazumom čije potpisivanje je trajalo od 1919 do 1923.godine. Po tom sporazumu: Od Nemačke se po klauzuli ratne krivice zahtevalo da ga potpiše bez pregovora i da prihvati odgovornost za započinjanje rata. Nemačka se odrekla nekih nemačkih govornih područja, uključujući Alzas-Loren, koji je vraćen Francuskoj. Na istoku delovi gornje Šleske i poljski koridor do Baltičkog mora ustupljeni su Poljskoj. Gdanjsk, prethodno glavni grad Zapadne Pruske, postao je slobodan grad. Delovi Istočne Šleske dati su Čehoslovačkoj; Morezne, Eupen i Malmedi na zapadu Nemačke dati su Belgiji; a Sarska dolina je 15 godina bila pod meñunarodnom kontrolom, kao i tek demilitarizovana Rajnska zemlja... Takoñe su meñu zemljama pobednicama podeljene i nemačke kolonije 27. Nemačka vojska je ograničena na vojnika, a proizvodnja podmornica, vojnih letilica i oklopnih vozila je obustavljena. Ratna otšteta utvrñena je 1921.godine i iznosila je 6500 miliona funti, što je bio iznos koji Nemačka, kako se docnije pokazalo nije mogla da isplati. Mnogi delovi sporazuma kritikovani su kao preterani, a njegova nepopularnost je u Nemačkoj stvorila političke i ekonomske okolnosti koje su Adolfu Hitleru omogućile da doñe na vlast. 28 Nemačka nikada nije platila ratnu otštetu Francuskoj, na koju je francuska privreda računa i uračunavala je u bazu za privredni razvoj, izazvala je inflaciju i uvela novu novčanu jedinicu sa dalekosežnim posledicama na svetsku politiku i privredu. 25 Jovanović,S. isto. Str Videti deljnije u delu rada Kolonijalizam 27 O tome detaljnije u delu knjige pod nazivom Kolonijalizam 28 Ilustrovana istorija sveta isto str

13 Nemački geopolitičari su nakon I svetskog rata analizirali razloge svoga poraza u ovom ratu i izmeñu dva svetska rata formirali geopolitičko učenje koje je bilo zasnovano na nepravdi koja je Versajskim sporazumom napravljena Nemačkoj. Kako je prostor Istočne Evrope za nemačke geopolitičare predstavljao sudbinski prostor na koga se Nemačka morala širiti, a na tom prostoru su stvorene pod uticajem V. Britanije i Francuske nove države (što je razdvojilo Hartland), ideja je bila da se taj prostor uništi. Uništenje toga prostora koga su nemački geopolitičari nazvali ñavoljim pojasom (Teufselsgurtel) nije neminovno podrazumevalo njegovo fizičko osvajanje. Ideja je bila da narodi koji žive na tom prostoru organizuju sistem koji bi odgovarao nemačkom i na taj način se omogućila politička, vojna, privredna i kulturna saradnja. Pored toga pod uticajem Haushofera nemački geopolitičari su se zalagali za dobre odnose sa Rusijom. Haushoferovo zalaganje sa dobre odnose sa Rusijom je imala za cilj da stvori protivtežu britanskoj globalnoj dominaciji. On je i lično dvadesetih i tridesetih godina XX veka uspostavio dobre odnose sa Rusijom, imao značajan uticaj na rusku geopolitiku i na komunističke intelektualce i važan uticaj u Kominterni. Pomenimo i njegove bliske odnose koje je održavao sa Rihardom Sorge, koga je početkom veka upoznao u Japanu kao obaveštajca, koji je tada bio rukovodilac sovjetske obaveštajne službe. 29 Haushoferova geopolitička koncepcija zasnivala se na proceni: da je V. Britanija koja se razvijila na bazi političkog i privrednog liberalizma, najveći neprijatelj Nemačke; da je V. Britanija bila u XIX veku najveća pomorska i svetska sila i da sa početkom XX veka ona gubi svetski prestiž; da u V. Britaniji postoji svest slabljenja moći Britanske imperije; da je to razlog zašto je V. Britanija uticala da se formira Liga naroda 30 ; da Liga naroda treba da posluži V. Britaniji da zadrži svoju moć i ulogu čuvara svetskog poretka i u XX veku što je duže moguće; da je vreme pomorskih sila prošlo i da dolazi vreme jakih kopnenih snaga; da pomorske sile neće dozvoliti gubitak svetske prevlasti i da je sukob neizbežan, a da će taj sukob biti najveći sa V. Britanijom; da je radi ravnoteže na svetskom nivou sa anglosaksonskim svetom potreban savez Nemačke sa SSSR i Japanom. Kako je Versajskim ugovorom Nemačkoj uzet znatan deo teritorija što je onemogućilo dalji razvoj države na tradicionalan način, izmeñu dva rata učenje o prostoru je središna tema nemačke geopolitike. Nemački geopolitičari shvataju prostor na sledeći način: 1.Prostor na kome se nalazi država je kao živi organizam Raumgeopolitik (geopolitički prostor). Prostor Nemačke se deli na onaj koji potpuno zauzimaju Nemci, onaj u čijim delovima postoje i ostale etničke grupe ali su u manjini i na onaj u kome su Nemci manjina ali zbog svoje rasne i kulturne superiornosti imaju pravo na dominaciju. Geopolitički prostor obezbeñuje životni prostor Lebensraum; 2. Prostor države mora da je zatvoren i da se autarhično razvija po principu samodovoljnosti. To znači da država mora da se rasprostire u granicama koje će joj obezbediti nezavisan privredni razvoj. Ako to nije slučaj treba ga proširiti do potrebnih granica. 29 Petrović, Z.P.(2004): Mali pojmovnik geopolitike (Beograd, Centar za geopolitičke studije Jugoistok, Institut za političke studije) str Liga naroda objašnjena u delu knjige koji nosi naziv Ujedinjene nacije 13

14 3. Svetski prostor se deli na Pan oblasti-autarhične celine u kojima odreñene sile dominiraju. Geopolitičari su svet podelili u pet pan oblasti koje se protežu u smeru sever-jug tako da obuhvataju sve klimatske pojaseve, koji su trebali da omoguće klimatsku i vegetacijsku raznolikost: 1.Pan Ameriku sa SAD kao vodećom silom; 2.Evroafrika koja se graniči sa Rusijom sa Nemačkom kao vodećom silom; 3.Pan Rusijom koja obuhvata deo Sibira i Indiju sa Rusijom kao vodećom silom; 4.Istočna Azija koja obuhvata Sovjetski daleki istok, deo Sibira, Kinu, Indoneziju Australiju, sa Japanom kao vodećom silom. 4. Svetski prostor je pod kopnom i morem. Nemački geopolitičari prihvataju, kao svoje, učenje Makindera o svetskim prostornim odnosima. Nemačka treba da dominira velikom kopnenom masom. Spoj Rimlanda 31 u čijem središtu je Nemačka i Hartlanda bi omogućilo Nemačkoj kontrolu nad Svetskim ostrvom, a preko svetskog ostrva i celog sveta. 5.Država kao geopolitički prostor se širi prema prirodnim granicama. Prirodne granice se odreñuju na osnovu težine kojom se osvaja odreñeni prostor, odnosno sve dok se sa lakoćom bez velikog i intenzivnog otpora ove granice mogu širiti i zauzimati novi prostori država nije dostigla svoje prirodne granice. Ideja o prirodnim granicama je potekla iz SAD u periodu izmeñu kada je pravljena američka država tako što je zauzet celo severno-američki kontinent.oni su prirodno-geografsku granicu kontinenta tretirali kao prirodna granica. U osnovi ove ideje koja na engleskom nosi naziv Manifest Destiny je ideja nemačke škole političke geografije i geopolitičke škole koje su tretirale državu kao živi organizam čija je biološka nužnost i osnovna karakteristika rast i širenje. Nemačka geopolitička škola je razvila teoriju o četiri faze razvoja svakog naroda: 1. Prva faza razvoja jednog naroda je inicijalna faza u kojoj nema želje za širenjem i u kojoj je prostor u fazi konsolidacije; 2. Druga faza razvoja je faza mladosti u kojoj je bitan demografski rast i u kojoj država pokazuje političku snagu u odnosu na druge teritorije; 3. Treća faza razvoja je faza zrelosti u kojoj prestaje prostorno širenje i država polako gubi moć; 4. Četvrta faza razvoja je faza starosti u kojoj nema osvajanja, i u kojoj se veličina teritorije smanjuje pod pritiskom ili dolazi do raspada države na više manjih država. Teorija je bila zasnovana na organskom pristupu objašnjavanja društevnih kretanja ali i na osnovu posmatranja demografskih kretanja u svetu i u samoj Nemačkoj carevini. Tokom XIX veka u Nemačkoj je ostvaren veoma velik demografski rast. U prvoj polovini XIX veka Nemačka je bila pretežno agrarna zemlja kao i Francuska, s tom razlikom što je njen gradski život bio još manje razvijen nego francuski gradski život. Dvanaest najvećih gradova Nemačkih ukupno nije brojalo više od stanovnika, dok je sam Pariz brojio pola miliona. 32..Meñutim, stanovništvo Nemačke: u prvoj polovini XIX veka od 1815 do 1845., naraslo je od 25 miliona na 34 i po miliona za 37,7% dok se: u drugoj polovini XIX veka popeo od 36miliona na 54 miliona Pred I Svetski rat Nemačka carevina je imala 66 miliona stanovnika. 35 Haushofer je izvršio jak uticaj i na nemački nacional socijalizam. Svoj nacionalizam je inkorporisao u svoje geopolitičke pojmove - borbe za vitalni prostor i - privrženost tlu i krvi. On 31 Videti objašnjenje u delu knjige pod naslovom Makinder Jovanović,S. Isto str Jovanovič.S. isto str Jovanović,S. Isto str Jovanovć, S. Isto str