Informationen zur Handschrift

Ähnliche Dokumente
Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

WOLFGANG KAISER. Die Epitome Iuliani. Beiträge zum römischen Recht im frühen Mittelalter und zum byzantinischen Rechtsunterricht

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

676 Handschriftenanalysen

Den Haag, Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum, 10 D 2 Berlin, Staatsbibliothek - Preußischer Kulturbesitz, Phill. 1762

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Leibniz-Archiv (Arbeitsstelle Hannover der Göttinger Akademie der Wissenschaften)

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Handschriftensiglen nach Mordek 1995

INHALTSVERZEICHNIS HINFÜHRUNG... ZIELSETZUNG UND AUFBAU DER STUDIE... XXV

Informationen zur Handschrift

IV. Papsttum und Kirche im Zeitalter der Karolinger und Ottonen

Informationen zur Handschrift

Berlin, Staatsbibliothek - Preußischer Kulturbesitz, Phill. 1737, roll. 1-37,44-51

Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Akademiebibliothek. Ausgewählte Literaturnachweise aus dem Bestand der Akademiebibliothek

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Rechtsgeschichte. Verkürzt und wiederaufgefüllt? Rg Wolfgang Kaiser. Rechts Rg geschichte

Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Akademiebibliothek. Ausgewählte Literaturnachweise aus dem Bestand der Akademiebibliothek

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

vermutlich aus der Zeit von RvF / vermutlich nicht RvF Nummer des Schubers, laufende Nummern der Trägerkartons

Informationen zur Handschrift

Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Akademiebibliothek. Ausgewählte Literaturnachweise aus dem Bestand der Akademiebibliothek

Die Handschriften der Universitätsbibliothek Augsburg

Vorlesung: Die Zeit der Karolinger ( ): Urkundenwesen und Schriftgeschichte vom 8. bis zum Beginn des 10. Jahrhunderts 7 Herrscherurkunden II

Informationen zur Handschrift

Handschriften und Fragmente aus dem Stift Nonnberg

Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Akademiebibliothek. Ausgewählte Literaturnachweise aus dem Bestand der Akademiebibliothek


Archiv der Ev. Kirche im Rheinland. Bestand. Nachlass Landeskirchenrat (LKR) Johannes Brückmann 7 NL 068

Das sahidische Alte und Neue Testament

Lex iniusta non est lex - Ist unethisches Recht ungültiges Recht?

XI. XII. XIII. XIV. XV. XVI. XVII. XVIII.

Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Akademiebibliothek. Ausgewählte Literaturnachweise aus dem Bestand der Akademiebibliothek

Inhalt. 2. >Herrschaft<: Ein problematischer Schlüsselbegriff der Mediävistik 30

III. Gregor der Große ( ) und die Kirche der Merowingerzeit

Informationen zur Handschrift

Informationen zur Handschrift

Monumenta Germaniae Historica. Studien und Texte. Band Harrassowitz Verlag Wiesbaden

Andreas Lehnardt. Die hebräischen Einbandfragmente in der Wissenschaftlichen Stadtbibliothek Trier

Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Akademiebibliothek. Ausgewählte Literaturnachweise aus dem Bestand der Akademiebibliothek

Arznei für die Seele Mit der Stiftsbibliothek St. Gallen durch die Jahrhunderte

Buchwissenschaftliche Beiträge

:03. Aufgrund der Schäden: NICHT am Baum (inzwischen: nicht am Baumstumpf)...Das Kartenspiel XII N O10 17.

Briefe an Roman Ingarden MIT ERLÄUTERUNGEN UND ERINNERUNGEN AN HUSSERL

Bestand Urkunden. Serie Kopien. (Version: )

tuduv Die illustrierten mittelhochdeutschen Weltelironikhandschritten Jörn-Uwe Günther

Informationen zur Handschrift

Die Überlieferung der»christherre-chronik«

BIBLIOTHEK UND WISSENSCHAFT

ORATORIUM UND PASSION

BUND-Chronik Güllehavarien von Juli 2015 bis Juni 2016 Schlampereien, Pech und Pannen - Güllehavarien haben schlimme Folgen für die Wasserqualität

Lorsch Heidelberg Rom Zur virtuellen Rekonstruktion der Bibliotheca Palatina

Nikolaus Orlop. Alle Herrsc Bayerns. Herzöge, Kurfürsten, Könige - von Garibald I. bis Ludwig III. LangenMüller

DIE SCHATZVERZEICHNISSE DES FÜRSTENTUMS GÖTTINGEN

Winfried Baumgart: Bücherverzeichnis zur deutschen Geschichte Hilfsmittel Handbücher Quellen

Historiker Rechtshistoriker

mm / Ms. theol. lat. Fol. 358

N 4 Karl Schellhass ( )

Benedictus Levita und die Capitula episcoporum

Freistaatliches Archiv Bücher Fotokopien aus ausländischen Archiven

MIRACULA POST MORTEM

Berlin, Staatsbibliothek - Preußischer Kulturbesitz, Phill B7 Den Haag, Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum, 10 D 2

Texte des späten Mittelalters und der frühen Neuzeit. Herausgegeben von Jens Haustein. Band 52

In der Handschriftenabteilung verfügbare Fotoalben

Die Geheimnisse. Wertpapieranalyse. von Benjamin Graham und David L. Dodd

Beurteilungs- und Korrekturrichtlinien für die Abiturprüfung an den allgemein bildenden Gymnasien gültig für die Abiturprüfung

Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Akademiebibliothek. Ausgewählte Literaturnachweise aus dem Bestand der Akademiebibliothek

Inhalt I. Die Gesellschaft zur Zeit Karls des Großen II. Herkunft und Ansehen der Karolinger

Verlag Philipp Reclam jun.

Reichstage und Reichsversammlungen unter Kaiser Karl V. ( )

Juristisches Arbeiten

Zeittafel Römisch-Deutsche Kaiser und Könige 768 bis 1918

8. BILDANHANG. Abb. 1: Giovanni Paciarelli, Plan des Fußbodens des Doms von Siena, 1884, Siena, Museo Dell Opera.

Römische Wand- und Deckengemälde der Lukas-Brüder

DER AZUBI-ÜBUNGSLEITER (AÜL)

Ersterwähnung des Ortes: Hollwede (Kreis Minden-Lübbecke)

Prof. Dr. Thomas Rüfner, Römische Rechtsgeschichte 12

Römisches Privatrecht I. Einleitung

Äußerst seltener Rundschild, Deutschland oder Italien, 16. Jahrhundert

Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Akademiebibliothek. Ausgewählte Literaturnachweise aus dem Bestand der Akademiebibliothek

Unterrichtsmaterialien in digitaler und in gedruckter Form. Auszug aus: Lernwerkstatt: Das Leben in einer mittelalterlichen Stadt

Transkript:

- Eine Handschriftendatenbank zum weltlichen Recht im Frankenreich Informationen zur Handschrift aus: Ein Projekt der Universität zu Köln unter der Leitung von Prof. Karl Ubl Mit freundlicher Genehmigung der MGH www.leges.uni-koeln.de

Gotha Memb. 1 84 145 105, S. 219 Z. 9-1 1 ; MGH LL 4, S. 587 Sp. 2 [c. 20]); sonst nur noch in Cod. Mailand 0. 55 sup., fol. 32v überliefert (als Zusatzkapitel zum Pippinschen Teil des Liber Papiensis), nach dem Boretius den Text edierte und auf den die Gothaer Zählung cap. VIIII zurückgehen könnte; im Mediolanensis wird Capitula Italica c. 15 zusammen mit c. 16, das sich direkt anschließt, von den Inskriptionen CAP. XLVIII und CAPITVLO XLVIIII umgeben. Liber Papiensis, Grimoaldi c. 4 (M GH LL 4, S. 400 Sp. 1); gezählt als cap. 1111. D ie Überschrift De X X X annorum possessione ähnelt der in Cod. Mailand 0. 53 sup. (MGH LL 4, S. 400 Anm. a). 406rb-va Augustinus, D e civitate D ei XXI, 11, Exzerpt über Gesetzesstrafen (ed. B. D o m b a r t - A. K a l b, CCL 48 [1955] S. 777 Z. 6-1 5 : Octo genera - peccati). 406va cap. II - cap. I ll - Capitula legi addita (a. 816), cc. 2 und 3: Si quis in aliena patria - soluere debet (M GH Capit. 1, Nr. 134, S. 268 Z. 1 8-3 1 ). Fortsetzung des Lupusschen Liber legum von Teil II (fol. 225v): 406va-vb cap. I - cap. VI - Capitulare Olonnense (a. 822/823), meist mit Rubriken des Lupus: CAPIT. Q V g AN NO PRIMO IMPERII DOM NI HLOTHARII GLORIO SISSIMI IMPERATORIS OLONNA SVNT CONSTI- TVTA. Si quis episcopus aut propinquitatis affectu - ualeat inquiri (MGH Capit. 1, Nr. 157, S. 316 Z. 11 f., S. 316 Z. 29 - S. 317 Z. 18). 406vb-4 0 7 ra cap. I - cap. IUI Capitula de rebus ecclesiasticis (a. 825?): Placuit nobis ut nullus episcoporum - permulgata feriantur (M GH Capit. 1, Nr. 166, S. 332 Z. 1-2 5 ); fehlt in Cod. Modena 0. 1. 2. 4 0 7 ra' va Cap. prim, de episcopis cap. X I - Capitulare Olonnense ecclesiasticum primum (a. 825) mit R u briken des Lupus: Placuit nobis de episcopis ut si pro quibuslibet culpis - tenenda reuocentur (M GH Capit. 1,

Mailand 0. 55 sup. 243 M ailand, Biblioteca Am brosiana, 0. 55 sup. Mi4 11. Jh., etwa Mitte; von dem Notar Secundus (Kolophon fol. 75^ wohl zusammen mit der voraufgehenden Teilhs. O. 53 sup. in Oberitalien geschrieben (Pavia?). Pergament, 80 foll., Kleinformat von ca. 200 x 135 mm (ca. 145-155 x 90 mm), karolingische Minuskel, meist 20-21 Zeilen, zahlreiche Marginalien. Lagen: I2 + 9 IV74 + III80. Orangerote Rubriken; Initialen rotbraun, rot oder braun, auch mit Grün, meist mit Blattwerk, einige auch phantasievoll als Vögel und Menschen gestaltet, fol. 27v als Vierbeiner. Provenienz: Kloster San Giusto di Susa (Oscela) in Piemont (westlich von Turin); die Hs. gelangte 1606 über Turin nach Mailand: Hunc codicem Prcepositus Platea Taurino Mediolanum dono transmisit, eumque ex quodam ccenobio extraxit quod est oscela, uulgo appellatur Susa di Sauoia (Notiz des ersten Bibliothekars der Ambrosiana, Antonio Olgiati, im vorderen Spiegel; nochmals unten rechts: Questo libro e stato mandato da Susa del Preuosto). Codd. Mailand O. 53 sup. und O. 55 sup., Teilbände einer Hs., überliefern den im 11. Jahrhundert kompilierten Liber Papiensis. Neben den Leges der langobardischen Könige (Cod. O. 53 sup.) fanden darin Herrschererlasse von Karl dem Großen bis zu den Ottonen Aufnahme (Cod. 0. 55 sup. bis Otto III. und - schon Zusatz zur Sammlung - Heinrich II., in anderen Hss. noch Konrad II.), d. h. weitgehend auch jenes sog. Capitulare Italicum, das sich nach gängiger Meinung bis ins endende 9. Jahrhundert als Paveser Privatarbeit ausgebildet haben soll, vgl. ausführlich A s t u t i, Lezioni, S. 131 ff.; dazu aber unten bei Cod. St. Gallen 733. In der Bibliotheca sind nur zwei Überlieferungen des nachkarolingischen Liber Papiensis eigens vorgestellt, um die hier erhaltenen seltenen Texte zu erfassen: Mailand O. 55 sup. und Paris Lat. 9656. W eitere Liber-Papiensis-Codices (Datierungen z. T. nach B o r e t i u s, M GH LL IV, S. LIII ff.): Florenz, Biblioteca M edicea Laurenziana, Plut. 89 sup. 86 (11. Jh., 2. Hälfte); London, British Library, Add. 5411 (11. Jh., 2. Hälfte; aus dem Besitz des venezianischen Buchhändlers Pinelli [t 1780]); vgl. R a d d i n g, The Origins of Medieval Jurisprudence, S. 116 ff.; Modena, Biblioteca Estense (der ca. a. 1490 vom Este-Geschichtsschreiber Pellegrino Prisciani verfertigte Codex Estensis

244 Handschriftenanalysen mit den Annales Ferrarienses, dessen Kapitularienvorlage [vielleicht saec. XI, unmöglich aber saec. IX, wie MGH Capit. 2, S. XXI vermerkt] nahe verwandt war mit den Codd. Paris Lat. 9656 und W ien 471, ist von Muratori in SS. I abgedruckt und von mir im herzoglichen archive zu Modena wieder aufgefunden worden [M e r k e l, D ie Geschichte des Langobardenrechts, S. 20 f.], nachdem E. d e RozifeRE 1842 noch vergeblich danach gesucht hatte, vgl. P a r d e s s u s, Loi Salique, S. LXVIIIf.; heute wieder verschollen? K. S i e w e r t, Zu den Leges Langobardorum [Nachrichten der Akadem ie der Wissenschaften in Göttingen. I. Philol.-hist. Kl. 1993, Nr. 6] S. 210 lokalisiert den Codex übrigens statt in Modena irrigerweise in Este); Padua, Biblioteca del Seminario Vescovile, DXXVIII (11. Jh., 2. Hälfte; Provenienz: Polirone); Venedig, Biblioteca Marciana, Lat. V. 81 (2751) (11./12. Jh.), Fragm ent ohne Kapitularien; W ien, Österreichische Nationalbibliothek, 471 (olim iur. civ. 210) (11. Jh., 2. Hälfte). Cod. Neapel, Biblioteca Nazionale, Brancat. II. B. 28 (11./12. Jh.) tradiert die Lombarda und die nur hier faßbare Expositio ad Librum Papiensem, nicht den Liber Papiensis selbst; vgl. zur Expositio ausführlich, aber offenbar ohne Benutzung der Hs., G. D i u r n i, L Expositio ad Librum Papiensem e la scienza giuridica preirneriana, in: Rivista di storia del diritto italiano 49 (1976) S. 5-277 und zuletzt R a d d i n g, The Origins of Medieval Jurisprudence, S. 125 ff. D o l e z a l e k, Verzeichnis 1 nennt - unter Berufung auf C o n r a t, Geschichte, S. 640, der aber nur von einem Cod. Londin. ohne nähere Spezifizierung spricht - noch Cod. London, Lambeth Palace, 38 vel 39. In beiden Überlieferungen wird man den Liber Papiensis vergeblich suchen. Cod. 38 kommt vom Inhalt her überhaupt nicht in Betracht, Cod. 39 enthält die Lombarda, eine Hs., die schon B l u h m e für seine Lombarda-Edition herangezogen hat (MGH LL 4, S. C I X ). Im folgenden sind die anderweitig nicht oder nur selten überlieferten Kapitel des Liber Papiensis und seiner Zusätze anhand des Cod. Mailand O. 55 sup. eigens aufgeführt (andere Unikate siehe Cod. Paris Lat. 9656; dazu Capitula Italica, c. 17 [MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 219 Z. 19 f.] in der Florentiner und in der Londoner Liber- Papiensis-Hs.; c. 18 [M GH Capit. 1, Nr. 105, S. 219 Z. 23 f.], nur

Mailand 0. 55 sup. 245 tradiert von der Florentiner Hs., ist Epitome Aegidii, Pauli Sent. II, 2,1 [ed. H ä n e l, Lex Romana Visigothorum, S. 356]). l r- 2 v Quaestiones ac monita (zum langobardischen Recht), cc. 2 1-3 0 (MGH LL 4, S. 592 f.); cc. 1-2 0 am Ende der Teilhs. 0. 53 sup., cc. 31 und 32 unten foll. 76r- 7 7 r. 3r- 7 5 v Liber Papiensis, zweiter Teil mit karolingischen Herrschererlassen und Gesetzen Ottos I. und Ottos III., mit Glossen, ohne Expositiones, geringfügige Auslassungen (MGH LL 4, S. 484-581; zur Hs. eingehend S. LIII f.; die Gesetze der Ottonen als Capitulare Veronense de duello iudiciali [a. 967] und Capitulare de iustitia [a. 996/1002] in: M GH Const. 1, Nrn. 13 und 22, S. 2 8-3 0 und 48). Fol. 75v schließt die Sammlung mit den Worten: explicit capitulariis. SECVNDVS NOTA- RIVS SCRIPSIT OC MANVS SVAS. Kapitularienteil Karls des Großen: 7r-v X X V II-X X X - Capitula Karoli Magni apud Ansegisum servata (a. 810/811?), cc. 1-4, nur bei Ansegis und im Liber Papiensis überliefert: Si quis super missum dom i<ni>cum - disciplina corporali subiacead (MGH Capit. 1, Nr. 70, S. 160 Z. 7-2 6 ). 7v- 8 r XXXI - Capitula Italica, c. 6, nur im Liber Papiensis überliefert (Karl der Große c. 33): Si quoque qualibet persona - interpellaset et si iurare (-a- über der Zeile, -re und das Folgende marginal nachgetragen) non praesumserit ipsum sacramentum X V sol. componat (MGH LL 4, S. 492; MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 217 Z. 3-5 ). 12r cap. LXIII - Capitula Italica, c. 8, nur im Liber Papiensis überliefert (Karl der Große c. 65): Mencio etenim facta est - periurium (danach radiert: ex apsconso) perpetrent (M GH LL 4, S. 499; MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 217 Z. 2 0-23). 21r cap. CXVIII Capitula Italica, c. 9, nur im Liber Papiensis (Karl der Große c. 121) und in Cod. München Lat. 29555/1 überliefert: Si quis praepositus aut ministe-

246 Handschriftenanalysen riales - pro infidelitate computetur (MGH LL 4, S. 509; M GH Capit. 1, Nr. 105, S. 217 Z. 2 6-3 0 ). 22r-v C X X III-C X X V (Zahlen korrigiert) - Capitula Italica, cc. 1 0-1 2, cc. 10 und 11 nur im Liber Papiensis, c. 12 auch in Cod. München Lat. 29555/1 überliefert (Liber Papiensis: Karl der Große cc. 126-128): Placuit nobis secundum sanctorum patrum octoritate - homo non separet (MGH LL 4, S. 510 f.; MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 218 Z. 3-5, 8-1 1,1 4-1 7 ). 22v cap. XXXII - Capitula Italica, c. 13, nur im Liber Papiensis überliefert (Karl der Große c. 132): Si qua mulier filium uel filiam - non separetur (M GH LL 4, S. 511 f.; MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 218 Z. 2 0-2 2 ). Kapitularienteil Pippins von Italien: 32v capitulo XLVII - Capitula Italica, c. 14, nur im Liber Papiensis überliefert, hier gegen Ende des Pippinschen Teiles, während andere Hss. das Kapitel an das Ende des Kapitularienteils Karls des Großen setzen (Karl der Große c. 143 bzw. Pippin c. 46): Sicut consuetudo nostre est - in edicto adiucxit (MGH LL 4, S. 514; MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 218 Z. 26 - S. 219 Z. 5). 32v cap. XLVIII - Capitula Italica, c. 15 (= Epitome Iuliani 119, 6), sonst nur noch in Cod. Gotha Memb. I 84, fol. 406rb überliefert: Neque deceni necque uiceni aut X X X annorum - in ereditatibus (MGH LL 4, S. 587 [Capitula extra librum Papiensem vagantia, c. 20]; MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 219 Z. 9-1 1 ); direkt anschließend und inhaltlich zusammenhängend: 32v CAPITVLO XLVIIII (am Ende des Kapitels) - Capitula Italica, c. 16, überliefert im Großteil der Liber-Papiensis-Hss. und nochmals unten fol. 53r: inter duos fratres annorum curricula - tercio sequatur gradum (MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 219 Z. 1 4-16; MGH LL 4, S. 588 [Capitula extra librum Papiensem vagantia, c- 24]). 33r- 4 0 r CAP. I - CAP. XLII - Eine aus Capitu- Iarien, Concilienschlüssen und anderem, Stoff gebil

Mailand 0. 55 sup. 247 dete Compilation unter der Rubrik INCIPIT CA PITULA SECUNDUM LODOICI IMPEFRIS. (!) FI LIUS LOTHARI IMPHK (!), die B o r e t i u s, Capitularien im Langobardenreich, S. 193 und 195 (dazwischen Analyse der Sammlung) aus inhaltlichen Gründen auf Ludwig den Frommen und Lothar, nicht Ludwig II. bezog (sämtliche Kapitel ediert von P e r t z, M G H LL 1, S. 524-527; cc. 2, 4, 10, 11, 1 9-2 1 und 42 als Capitula Italica cc. 6-1 3 gedruckt bei B o r e t i u s, M G H Capit. 1, Nr. 168, S. 336 Z. 7 f. [Rubrik], S. 336 Z. 13 - S. 337 Z. 8, doch identifizierte Conrat c. 19 als Kapitel aus der Epitome Aegidii [Cod. Theod. IV, 5,1; ed. H ä n e l, Lex Romana Visigothorum, S. 108] und cc. 2 0-2 1, 42 [= Capitula Italica, cc. 1 0-1 3 ] als Auszug aus der Lex Romana Curiensis [XXIII, 25 und 26; ed. H ä n e l, Lex Romana Visigothorum, S. 353 (= Epitome S. Galli), M e y e r - M a r t h a l e r, Lex Romana Curiensis, S. 479]; cc.5 und 22 der Sammlung als cc. 1 und 2 des Pippini Italiae regis capitulare (a. 800/810?) bei B o r e t i u s, M G H Capit. 1, Nr. 100, S. 207 Z. 26 - S. 208 Z. 3 [vollständig nur in Cod. Ivrea XXXIV, cc. 4 und 2 in der Florentiner H s. des Liber Papiensis]). C. 4 der Pertzschen Ausgabe (= Capitula Italica, c. 7) ist nicht gezählt, aber mittels Initiale als eigenes Kapitel ausgewiesen. 40v cap. / / / / - Karoli Magni notitia Italica (a. 776), c. 1: Primis homnium placuit nobis ut cartulas oblicacionis - sicut primitus fuerit (MGH Capit. 1, Nr. 88, S. 187 Z. 2 2-2 4 ). 51r (Am unteren Rand von der Texthand nachgetragen und mittels Verweiszeichen hinter Ludwig den Frommen c. 40 gesetzt) De tradicionibus seu comparacionibus ut nullus in absconso faciad (M GH LL 4, S. 587 [Capitula extra librum Papiensem vagantia, c. 22]; Boretius hält das Kapitel ebd. S. XCI pro iureconsulti cuiusdam monito ut videtur ).

248 Handschriftenanalysen Kapitularienteil Ludwigs des Frommen: 52r cap. L I - Capitula Italica, c. 1, nur im Liber Papiensis überliefert (Ludwig der Fromme c. 53): Vt omnis ordo ecclesiarum - non soluantur (MGH LL 4, S. 511 f.; MGH Capit. 1, Nr. 168, S. 335 Z. 5-7 ). 52r-v CAP. LIII - Capitula Italica, c. 2, außer im Liber Papiensis (Ludwig der Fromme c. 55) nur noch in Cod. Ivrea XXXIV überliefert: Placuit nobis de ilis ominibus - ostendant (MGH LL 4, S. 539; MGH Capit. 1, Nr. 168, S. 335 Z. 1 3-1 5 ). 52v- 5 3 r cap. LVII - Konzil von Pavia (a. 850), c. 22, überliefert in einem Teil der Liber-Papiensis-Hss. (M GH LL 4, S. 588 [Capitula extra librum Papiensem vagantia, c. 25]; MGH Capit. 2, Nr. 228, S. 122 Z. 2 7-3 1 ; MGH Conc. 3, S. 229); daneben steht am Rand von fol. 53r Capitula Italica, c. 16: Inter duos fratres anni curricula (erstes r nachgetragen) - tercio sequatur gradu (siehe schon oben fol. 32v). 53r cap. LV1II - Nur hier überliefertes Kapitel: Uolumus etiam atque iubemus sicut apostolus - a domno suo (MGH LL 4, S. 588 [Capitula extra librum Papiensem vagantia, c. 26]; Kommentar S. XCI: Quid de textu prorsus corrupto iudicandum sit et unde caput fluxerit nescio ). Kapitularienteil Lothars: 68r-v cap. LXXVIIII - cap. LXXXI - Capitula Italica, cc. 3 und 4, nur im Liber Papiensis überliefert (Lothar cc. 81 und 82): Uolumus ut si quaelibet personis - nullum abead uigorem (MGH LL 4, S. 555; M GH Capit. 1, Nr. 168, S. 335 Z. 2 0-2 8,3 1-3 3 ); c. 3 zweigeteilt. 68v LXXII - HIudowici II capitulum Italicum originis incertae (a. 844/850?), außer im Liber Papiensis (Lothar c. 83) nur noch von Cod. Vatikan Chigi F. IV. 75 überliefert: Vt is personis qui res suas - iusticiam faciant (M GH LL 4, S. 555; MGH Capit. 2, Nr. 208, S. 78 Z. 2 9-3 3 ). 71r cap. XCVII - Capitula singillatim tradita HIothario uel HIudowico II adscripta, c. 1, nur hier über-

Mailand 0. 55 sup. 249 liefert (Randglosse non sunt in ceteris): D e is uero personis qui apsque senioribus - incompositos (in der Hs. p mit Kürzungsstrich [also prae] statt po) iacead (M GH LL 4, S. 589 [Capitula extra librum Papiensem vagantia, c. 32]; M GH Capit. 2, Nr. 219, S. 97 Z. 8-1 1 ). 71r XCVIII - Capitula Italica, c. 5, nur im Liber Papiensis überliefert (Lothar c. 102): De notariis qui caris, accipiant - iuret cum XII (MGH LL 4, S. 558; MGH Capit. 1, Nr. 168, S. 336 Z. 3-5 ). 71r-v X C V IIII-C - Karoli Magni notitia Italica (a. 776), c. 4 und Schluß (M G H LL 4, S. 589 [Capitula extra librum Papiensem vagantia, cc. 33 und 34]; MGH Capit. 1, Nr. 88, S. 188 Z. 1 8-2 0, 1 2-1 8, 2 1-23); einzige Liber-Papiensis-Überlieferung, sonst nur aus anderen italienischen Kapitulariensammlungen bekannt. Kapitularienteil Widos: 72r- 7 4 r cap. / - cap. X - Widonis imperatoris capitulare Papiense legibus addendum (a. 891), sonst nur noch fragmentarisch überliefert (siehe Codd. München Lat. 29555/1 und Vatikan Reg. Lat. 263): incipit cap. que dommnus uuido impr. adit in kl. madias ciuitate ticinense ano imperi primo indic. IIII. Placuit nobis edam sumopere - camere nostre (M GH LL 4, S. 559-5 6 7 [ohne Expositiones, nur geringfügig Glossen]; MGH Capit. 2, Nr. 224, S. 107 Z. 9-1 1, S. 107 Z. 23 - S. 109 Z. 13). 76r- 7 7 r Quaestiones ac monita (zum langobardischen Recht), cc. 31 und 32 (MGH LL 4, S. 593 f.); cc. 1-2 0 am Ende der Teilhs. 0. 53 sup., cc. 2 1-3 0 oben foll. l r- 2 v. 77r- 7 8 r capitulo prim o - VII - Capitula incerta unter der Rubrik IN NOMINE DOMINI INCIPIT CAPR QVAS SINGVLAS REGIBVS VEL IMPERATORIBUS INSTI- TVTVM EST, c. 1 nur bis acusare, dann Beginn von c. 2 Si quis percuserit sacerdotem idest pbr., nochmals c. 1 (= III) ab Ut nulus (direkt anschließend ex codico e nom. canonum sententia) und cc. 2-4 (M GH Capit. 2, Nr. 232, S. 127 Z. 7 f., S. 127 Z. 2 0-2 3, S. 128 Z. 1,

250 Handschriftenanalysen 78r S. 127 Z. 2 3-3 3, 10, S. 128 Z. 1-6 ; zur Edition Gaudenzis nach Cod. London Add. 47676 [olim Holkham 210] siehe unten bei Cod. Vatikan Chigi F. IV. 75, foll. 59v- 6 0 r); CAP. / / / / vor c. 2, V nach c. 2, VI nach c. 3, VII neben c. 4. Konzil von Ravenna (a. 877), c. 6, mit Rubrik D E RA<P>TORIBU S, Kapitelzahl VIII und Inskription ( M a n s i 17, Sp. 338). 78r- 7 9 r Catalogi regum Italicorum Oscelenses, II (I in Cod. Mailand 0. 53 sup.) (M GH SS rer. Lang., S. 520 f.; zur Hs. S. 519). Danach drei Zeilen frei. 79v- 80r Liber Papiensis, Vorwort und drei Kapitel Heinrichs II., ohne Glossen und ohne Expositiones, mit nur hier überlieferter, in das Jahr 1019 weisender Indiktion (MGH LL IV, S. 581-583; als Capitulare Argentinense de mutua successione maritorum et de interfectoribus in: MGH Const. 1, Nr. 32, S. 63 f.). Katalog: Inventario Ceruti dei manoscritti della Biblioteca Ambrosiana 4 (Fontes Ambrosiani 60, Trezzano s/n. 1978) S. 296 f. L i t e r a t u r : M. L. G e n g \ r o - G. V i l l \ G u g l i e l m e t t i, I n v e n t a r i o d e i c o d i c i d e c o r a t i e m i n i a t i ( s e c c. V I I - X I I I ) d e l l a B i b l i o t e c a A m b r o s i a n a ( S t o r i a d e l l a m i n i a t u r a. S t u d i e d o c u m e n t i 3, F l o r e n z 1968) S. 37 f. ( C o d. M a i l a n d 0. 53 s u p.: S. 36 f.); C. S e g r e M o n t e l, A n t i c h e b i b l i o t e c h e e c o d ic i m i n i a t i i n V a l l e d i S u s a, i n : V a l l e d i S u s a. A r t e e S t o r i a dairx I a l X V I I I s e c o l o ( T u r i n 1977) S. 239. B l u m e b e i P e r t z, i n : A r c h i v 5, S. 264-277; M G H L L 1, S. X X X V I I I f.; J. M e r k e l, D i e G e s c h i c h t e d e s L a n g o b a r d e n r e c h t s ( B e r l i n 1850) S. 19; B a u d i d i V e s m e, E d i c t a r e g u m L a n g o b a r d o r u m, S. X L I I I f.; M. C o n r a t ( C o h n ), Z u r L e x R o m a n a R a e t i c a C u r i e n s i s, in : N A 15 (1890) S. 202; d e r s., G e s c h i c h t e, S. 284-286; E. M a y e r, Z u r E n t s t e h u n g d e r l e x U t i n e n s i s, in : M I Ö G 26 (1905) S. 17 ff.; E. M e y e r - M a r t h a l e r, L e x R o m a n a C u r i e n s i s ( S a m m l u n g S c h w e i z e r i s c h e r R e c h t s q u e l l e n, X V. A b t. : D i e R e c h t s q u e l l e n d e s K a n t o n s G r a u b ü n d e n, A a r a u 1959) S. X X V I f.; R a d d i n g, T h e O r i g i n s o f M e d i e v a l J u r i s p r u d e n c e, S. 81 f. D r u c k f e h l e r L o n d o n A d d. 4511 s t a t t 5411). ( d o r t Abbildungen: G e n g a r o - V i l l a G u g u e l m e i t i, Inventario, Tav. 3 0-3 2 (foll. 3r, 16v und die untere Hälfte von fol. 78r). Nachzeichnungen: L A. M u r a t o r i, Rerum Italicarum Scriptores 1,2 (Mailand 1723) nach S. 12; M GH LL 4, Taf. II, 4 nach S. XVI.

578 Handschriftenanalysen Gesetzgeber, Abb. 22 (fol. A*). Nachzeichnung: M GH LL 1, Taf. III, 4 nach S. XXII. Paris, Bibliothèque Nationale, Lat. 9656 P49 11. Jh., etwa Mitte; Oberitalien. Pergament, 115 foll., 260-270 x 160-170 mm (185-195 x 95-105 mm), sehr kleine karolingische Minuskel, mehrere Hände, 41 Zeilen. Lagen: 4 IV32 + 335 + 4 IV67 + l 68 + 5 IV108 + (IV -1 )115. Rubriken rot oder in brauner Texttinte; Initialen teils rot oder mit roten Füllungen, zwei verziert: I ( lr), S (1*). A lter Pergamenteinband. Die einfache Gebrauchshs. ist durch Wasser- und Säureeinwirkung beschädigt; einige Blätter oben teilweise abgerissen; am Schluß Blattverlust. Provenienz: vielleicht Cremona (siehe Notiz fol. 35r [12. Jh.]); Santa Eufemia, V erona (Signatur: P. 1.37); Conte e Marchese D. Paolino De* Gianfilippi, Verona. Die Pariser Bibliothek erwarb die Hs. wohl am 23. Januar 1843 vom Mailänder Buchhändler Tosi. Alte Signatur: Suppl. Lat. 1109. Zum nachkarolingischen Liber Papiensis und den Kriterien, nach denen zwei seiner Hss. in unsere Bibliotheca aufgenommen sind, siehe oben bei Cod. Mailand 0. 55 sup. l r- 104v Liber Papiensis bis Heinrich II. mit zahlreichen Glossen (MGH LL 4, S. 290-585; zur Hs. S.L V III-L X ). Es handelt sich um die Rezension des Juristen Walcausus, die auch in den Codd. Wien 471, M odena und - teilweise - London Add. 5411 erhalten ist; zu diesen und weiteren Hss. des Liber Papiensis siehe oben bei Cod. Mailand 0. 55 sup. Singuläre Zusatzkapitel zu den Kapitularien des Liber Papiensis (die auch von Cod. Mailand O. 55 sup. und anderen Liber-Papiensis-Hss. tradierten Zusatzkapitel sind bei der Beschreibung des Mediolanensis erwähnt und werden hier nicht nochmals angeführt): 71r Capitula Italica, c. 7, nur hier und in den Liber- Papiensis-Hss. Wien 471 und Modena überliefert (nach Karl dem Großen c. 33): De his uero personis - inimicus anotetur (M GH LL 4, S. 586 [Capitula extra librum

Sankt Gallen 722 663 Zwei Kapitel der Lex Romana Curiensis sind in jene kleine Collectio eingeflossen, die im Liber-Papiensis- Codex Mailand O.55 sup., foll. 33r- 4 0 r (siehe dort) als Kapitular Kaiser Ludwigs ausgegeben wird. 2 4 8-2 5 6 / (sonst keine Zählung) - Capitula Remedii episcopi Curiensis et praesidis Raetiae (ca. a. 802), Kapitelverzeichnis und Text, nur hier überliefert: INCIPIUNT CAPITULA. De dominicis diebus et reliquis festiuitatibus sanctorum - De reclamationes pauperum uel oppresiones. Ut dominicis diebus sicut cannones continentur - emendare uel custodire (ed. H ä n e l, Lex R om a na Visigothorum, S. 455 f.; M GH LL 5, S. 1 8 1-1 8 4 und 441-444; M e y e r - M \ r t h \ l e r, Lex Romana Curiensis, S. 6 4 5-649). 257-268 Ohne Zweitschrift. Katalog: G. S c h e r r e r, Verzeichniss der Handschriften der Stiftsbibliothek von St. G allen (Halle 1875) S. 231 f. L iteratun B r u c k n e r, Scriptoria 1 (1935) S. 91-9 3 (ausführliche Bibliographie); K Q ir is t, Karolingische Bibliothekseinbände, in: Festschrift Georg Leyh (Leipzig 1937) S. 100 u. ö.; G. D. H o b s o n, Some Early Bindings and Binders' Tools (Separatdruck aus den Transactions of the Bibliographical Society, The Library 1938, London 1938) S. 215, 223 f. u. ö.; CLA 7 (1956) Nr. 946, S. 31, 58 (Literatur) und CLA Suppl. (1971) S. 59 (dazu die Palimpseste Nr. 947 und 948); E. K y r i s s, Vorgotische verzierte Einbände der Stiftsbibliothek St. Gallen, in: Gutenberg-Jahrbuch 1966, S. 321; B. B i s c h o f f, Kreuz und Buch im Frühmittelalter und in den ersten Jahrhunderten der spanischen Reconquista, in: d e r s., M ittelalterliche Studien 2, S. 287; B i s c h o f f, Panorama der Handschriftenüberlieferung, in: d e r s., Mittelalterliche Studien 3, S. 23 mit Anm. 86. H ä n e l, Lex R om ana Visigothorum, S. LXXXIV; M G H LL 5, S. 291 f., 294 ff.; M o m m s e n, T heodosiani libri XVI, Bd. 1,1, S. CCCXXVII (v o n W r e t s c h k o ); R. D ü r r e r, E in Fund von rätischen Privaturkunden aus karolingischer Z eit. Ein B eitrag zur ältem Bündnergeschichte und zur Entstehungsfrage der Lex R om ana Curiensis, in: Festgabe für G erold M eyer von K nonau (Zürich 1913) S. 30, 65 f.; E. M e y e r -M \ r t h \ l e r, Lex R om ana Curiensis (Sammlung Schweizerischer R echtsquellen, XV. Abteilung: Die Rechtsquellen des K antons G raubünden, A arau 1959) S. X I-X V u. ö.; G \ u d e m c t, Le Bréviaire d Alaric, S. 48 ff.; E. M e y e r -M \ r t h \ l e r, Lex R om ana Curiensis, in: H R G 2 (1978) Sp. 1935 ff.; C. S o u v \, Z u den Capitula des Bischofs R em edius von Chur aus dem beginnenden 9. Jahrhundert, in: Nit anders denn liebs und guets. Petershauser