mas-chalch gazetta regiunala pella Val Müstair Cuntgnü: Editorial 2 Impressum 2 Il tema dal mais 3 Cumün da Val Müstair 7 Nossas baselgias 10 Controlla d abitants 12 Ütil public 14 Inserats e divers 16 UNESCO Biosfera 28 Uniun da mansteranza 30 Turissem 31 Ingiavinera 32 100 ons Prüma Guerra mundiala La Val Müstair dürant il prüm on da guerra Üna cumpagnia da sudats sangalais marcha in direcziun dal Pass Umbrail
Editorial David Accola Claudio Gustin Dürant quist on han regordà plüssas occurrenzas in ed our d Val ad evenimaints da temps passats chi han gnü dachefar eir culla Val Müstair. Cun referats, concerts, producziuns al liber e perfin cun ün opera ha il Festival cultural Origen onurà a la persuna da Carl il Grond, mort avant 1200 ons. Il pussant rai ed imperatur dals Francs es gnü onurà e glorifichà sco fundatur da la clostra San Jon a Müstair, sco protectur da la religiun cristiana e promotur da la cultura e da la scoula. Cun buna radschun esa però eir gnü muossà cha Carl santifichà dal 1165 - es stat eir fich dominant, crudel e guerresc e cha sia vita privata ha gnü bleras maclas immoralas. La publicità sur dals differents arrandschamaints es statta zuond gronda ed ha rendü darcheu üna jada plü cuntschainta la Val Müstair. Il giubileum da 100 ons Parc Naziunal Svizzer (PNS) ha büttà uondas eir in Val Müstair. Bleras Jauras e blers Jauers han giodü las scenas allegraivlas dal gö al liber LainaVIVA chi ha muossà in möd divertaivel co cha la glieud vivaiva, as vestiva e cumbattaiva cur cha l parc es gnü fundà. Quella jada ha la Svizra fat ün grond e bel regal a la natüra cun proteger la fauna, la flora e la cuntrada alpina. La Val Müstair fa eir part a la Regiun Parc Naziunal ed es colliada cun quel i l rom da la Biosfera. Dad ün otra occurrenza chi ha gnü lö al cumanzamaint d avuost in Val nun esa gnü relatà tant bler illas medias. I s tratta dals mumaints cur cha pitschnas gruppas da persunas interessadas ad evenimaints istorics, s han inscuntradas per s algordar dal cumanzamaint da la Prüma Guerra mundiala. I nun es gnü fat ingüna festa, mo id es stat l occasiun per trar adimmaint quai chi d es capità als 3 avuost 1914 cur cha la Svizra ha mobilisà l armada e tramiss dalunga sudats eir in Val Müstair a defender ils cunfins neutrals. La Società Stelvio-Umbrail 1914/18 ha invidà als 2 e 3 avuost ad indigens e giasts a verer ün exposiziun speciala sur da la Val Müstair dal 1914 aint il Museum a Sta. Maria ed a l avertüra da la plazza dal punct da partenza da las sendas militaristoricas sül Pass Umbrail. Tant l exposiziun sco eir las tablas d infuormaziun nouvas, scrittas in ses linguas, ha concepi l uffizial da professiun, colonel David Accola. El es il meglder cugnuschidur da l istorgia d avant 100 ons sül Stelvio/Umbrail e s ha dedichà cun corp ed orma daspö Impressum Editura: Portader: Schefredacter: Redactur/a local/a: Administraziun: Squitsch e spediziun: Layout: Pravendas: Adressas: Fin da redacziun: Inserats: Ediziun attestada: 2 blers ons a quella tematica. Per la preschantaziun artistica da las plazzas ha pisserà Duri Fasser, e l Club da Liuns Val Müstair ha güdà considerabelmaing a finanziar il proget. Ultra da quai han prestà blers voluntaris lavur gratuita per üna chosa chi pudess esser ün attracziun pel Cumün da Val Müstair. La redacziun dal Mas-chalch ha pensà chi saja indichà da rapportar davart quels evenimaints eir in nossa gazettina locala ed ha dumandà a David Accola da scriver alch detagls in merit. Singulas contribuziuns chi seguan as basan eir sün documaints chattats aint ils archivs o in publicaziuns veglias. Per incumbenza da la redacziun: Claudio Gustin Redacziun Mas-chalch Cumün da Val Müstair Arno Lamprecht / A.L. Not Manatschal / N.M. Patricia Gross / P.G. Administraziun cumünala Gammeter SA, Scuol / San Murezzan Patricia Gross Hans Peter Schreich Cumün da Val Müstair redacziun Mas-chalch Forum 7537 Müstair tel. 081 851 62 00 mas-chalch@cdvm.ch als 15 dal mais Cumün da Val Müstair mas-chalch@cdvm.ch predschs tenor regulativ üna jada al mais / 1020 exemplars Abunamaint: francs 50.-- postaziuns piglia incunter il büro cumünal dal cumün da Val Müstair
La grondischma catastrofa da l Europa Avant 100 ons s ha ella derasada in tuot l Europa la catastrofa devastusa da nos continent. Ün construct d allianzas cumplichà e per part eir cuntradictoric es stat la cuolpa cha las armadas da la Germania e da l Austria-Ungaria d üna vart e da la Frantscha, da la Russia e da l Ingalterra da tschella vart d eiran prontas e dispostas per far guerra. Als 28 da gün 1914 sun dvantats il successur al trun austriac-ungarais, Franz Ferdinand e sia duonna Sophie victimas d ün attentat a Sarajewo. Quai es statta la sbrinzla chi ha fat explodir il butschin da puolvra e chi ha manà infra pacas eivnas a tuot l Europa e pacs mais plü tard al muond inter in stadi da guerra. Fin in november dal 1918 ha lura dürà la Gronda Guerra. 9'911'000 sudats sun crodats in guerra, 7'750'000 sun sparits e 21'219'500 sun gnüts ferits; quai es stat il resultat d acziuns da politikers sainza respunsabiltà e dal möd da cumandar spredschabel dals manaders da truppas militaras. Il sgrischaivel bilantsch es gnü comblà amo da 7 000 000 victimas civilas. Ellas han stuvü succomber pervi da s-charsdà da mangiativas e da mancanza da provedimaint medicinic. L Europa ha pers la fatscha cultivada da la Belle Epoque e l energia d üna generaziun intera. Las monarchias dals da Hohenzollern (Germania), da Habsburg (Austria) e da Romanov (Russia) sun dvantadas republicas. Ellas s han disfattas in stadis singuls o cha l pövel s ha laschà manar ad errur da las ideas da Lenin. In Europa esa gnü defini cunfins nouvs. L Alsazia-Lothringen es tuornada darcheu pro la Frantscha, e l Tirol dal Süd es rivà pro l Italia. Insomma, müdadas considerablas da qua e da là. Quist cuort riassunt es istorgia mundiala. Sün milliuns da paginas dad indombrabels cudeschs esa gnü scrit da quai. Quella materia tocca(iva) pro l pensum obligatoric da scoula. Actualmaing es la Prüma Guerra mundiala ün tema fich preschaint in tuot las medias. I para cha ls istorikers hajan darcheu chattà oura chi ha dat la Gronda Guerra dal 1914-18. Nus Svizzers vain il grond privilegi da nu stuvair ir sün sunteris da guerriers as regordar da quel temp guerresc, somber e trist. Noss perdavants han gnü la furtüna da nu stuvair supportar la crudeltà e bestialità da duos 3 Sunteri da guerriers a Spondinig guerras mundialas. Quai es bain eir ün motiv, scha nus vain minchatant fadia da metter a lö ils evenimaints decisivs capitats in otras terras. Da tschella vart da nos cunfin es l istorgia da bleras famiglias tirolaisas dolurusa e tragica causa ch ella es colliada fermamaing culla guerra e sias consequenzas. La Val Müstair avant 100 ons Pac davo la müdada dal tschientiner (1906) dombraiva la Val Müstair raduond 1500 abitants chi vivaivan per gronda part in famiglias da paur. Las paurarias dombraivan 1600 tocs muvel bovin, 1500 beschs, 500 purschès ed 800 chavras. Raduond 80 chavals güdaivan pro las lavuors sül fuond. Quist almain as legia aint il lexicon geografic da la Svizra da quels ons. Quai cha l agen terratsch prodüaiva bastaiva s-charsamaing per nudrir las famiglias chi d eiran ter grondas. Legna pudaiva gnir schmersa in grondas quantitats, mo las vias per rivar culs prodots fin als marchats d eiran massa lungas e stantusas. Exportà gniva üna trima o vacha, forsa üna jada eir ün purschè. In mincha cas nu d eira da far gronds affars. Il trafic da marchan-
zia sur l Umbrail d eira insomma bod i a perder davo cha l Austria vaiva fat construir l imposanta via da Prada, sur il Stelvio fin a Buorm. La Val d eira dvantada amo plü isolada, e tras quai han pers blers mansterans, vittürins ed usters lur guadogn. Engadin-Orientalbahn Nikolaus (Clotin) Andri, 1826-89) Illa seguonda mità dal 19avel tschientiner d eiran gnüdas fabrichadas blerischmas lingias da viafier tanter las grondas citads in Svizra ed eir vers l ester. Tuot d eira gnü plü daspera e ls viadis plü cuorts. Ils pioniers da la viafier han sviluppà progets visiunaris per colliaziuns sün binaris tras tuot l Europa. Üna lingia progettada (cun binaris da 1435 mm) giaiva da Londra a Tschierv ed inavant fin a Constantinopel (Istanbul). Per quist proget s ha ingaschà ferventamaing eir ün Jauer, Clotin Andri (1826-1889) hom d affar benestant da Müstair. Tuot es restà be ün sömmi! La fabrica da la lingia da viafier sur il Brenner (1867) e l avertüra dal tunnel dal Gottard (1882) han surtut il grond trafic sün binaris tras las Alps. Mo l idea d üna lingia da viafier sur il Fuorn nun es amo gnüda sepulida. Id es gnü elavurà ün proget nouv cun ün binari stret (1000 mm) davent da Zernez fin a Damal. Las trattativas han dürà lönchezzas, mo dal 1909 ha la Confederaziun tantüna dat la concessiun da fabrichar. I mancaiva be amo la conferma d agüd finanzial davart da l Austria. Il president dal comitè da L Engadin-Orientbahn, Fritz Manatschal, s algorda: Wir schreiben jetzt August 1912 und noch ist in Wien nichts Definitives gemacht worden; aber es wird uns versprochen, im Herbst, nach den Ferien, die Sache energisch zu fördern; wir möchten doch noch diese kurze Zeit uns gedulden. Vedremo! Hotel Münsterhof, fabrichà intuorn il 1890 Vis a passar ün tren sur il Fuorn nun ha amo ingün. La guerra proruotta dal 1914 ha fat üna fin cul proget e cun bleras spranzas e speculaziuns da politikers ed affarists da la Val Müstair. Cun grond ingaschamaint e spiert da pionier as vaivan els preparats per retschaiver las rotschas da turists e curants. Hotels nouvs ed albiergs d eiran gnüts fabrichats e sun lura restats pelplü vöds dürant ed amo davo la guerra. Quella ha pelvaira frenà cumplettamaing il svilup previs da l intera vallada. Minchatant para cha las consequenzas dals ons 1914-18 ans dan da ruojer amo hoz cur chi d es da realisar progets nouvs. 4
Hotel Schweizerhof, fabrichà dal 1902-03 L Hotel il Fuorn d eira eir gnü fabrichà culla spranza chi detta ün grond svilup turistic da cunfin, s haja vuglü render attent als stadis vaschins, cha l territori svizzer vegna defais sainza resalva. Al cunfin svizzer-talian sun gnüts tramiss damain sudats, causa cha l Italia d eira quella jada amo neutrala. Da la vart da l Austria-Ungaria nu d eira da spettar ingünas acziuns; sias truppas cumbattaivan fingià in Serbia e s preparaivan per marchar cunter la Russia. Jauers in servezzan activ Ils homens da la Val Müstair chi d eiran abels da prestar servezzan militar (tanter 20 e 48 ons) han gnü d entrar. Ils blers faivan part al regimaint d infantaria 36, e quai pro ls battagliuns 91, 92 e 93. L ultima reserva, il landsturm, faiva servezzan pro ls battagliuns 164 o 165. Insembel culs sudats jauers d eiran entrats eir blers chavals, ils uschedits confederats, chi vaivan eir da prestar servezzan militar. Inavo d eiran restadas las duonnas culs uffants minorens e ls homens plü vegls. Stuvü bandunar lur plazzas da lavur in Val vaivan eir blers famagls, pasters e setters tirolais. Els d eiran tuornats in patria per ir in guerra a cumbatter per lur imperatur Franz Josef I. (1830-1916). Als 20 avuost 1914 sun gnüdas rinforzadas las truppas da protecziun dals cunfins in Val Müstair. I d eira gnü constatà cha truppas talianas as movaivan illa Vuclina superiura. Ils Jauers as faivan pissers ed han dumandà daplü sustegn da l armada. Sprecher ha dat il cumond d intensivar la controlla dal cunfin sül Umbrail per cha bei einer Verletzung unserer Grenze bei Anlass eines Angriffs gegen den Stelvio die Italiener nicht behaupten können, sie seien auf keinen Widerstand gestossen. Il cumandant da la truppa, Otto Bridler, ha respus als 22 avuost: Um unsere Neutralität zu dokumentieren, habe ich die Befestigung nach beiden Fronten anbefohlen. Bei feindlichem Angriff sind die Stellungen zu halten." Fastizis da la guerra Davo cha l schef dal Stab general, Theophil Sprecher von Bernegg, ha insisti, ha il Cussagl federal mobilisà als 3 avuost 1914 l armada svizra. La mêr part da l armada es gnüda tramissa i l Jura, siond cha la Frantscha e la Germania as rechattaivan in stadi da guerra. L istorgia da la cuntschainta chanzun Gilberte de Courgenay as basa sün evenimaints da quel temp. Cun occupar ils passagis Per regla marchaivan ils sudats sur il Fuorn, minchatant reuschiva però ad ün o a tschel da sezzer sün ün camiun 5
Sudats in Val La consequenza dal cumond da Bridler es statta chi sun rivats sudats da la milizia e da la reserva in Val Müstair. Ils sudats dal prüm detaschamaint da protecziun dals cunfins es gnü rimplazzà intuorn la mità da settember tras il battagliun da füsiliers 92. Ün battagliun cumpigliaiva quella jada 982 homens dimena bod 2/3 da la populaziun indigena. Il battagliun d eira divis in ün stab e quatter cumpagnias d infantaria (à 220 homens). Las cumpagnias han tut quartier i ls cumüns da la Val. Duos cumpagnias han surtut la survaglianza dal cunfin (a Müstair e sül Pass Umbrail), tschellas duos cumpagnias vaivan instrucziun da cumbat o cha ls sudats gnivan tramiss a güdar a la populaziun pro las lavuors sül fuond. Quel agüd es gnü predschà fich da la glieud indigena. Natüralmaing nu d eiran adüna tuot ils sudats in Val. Tschertadüns vaivan congedi pelplü duos fin trais eivnas per ir a chasa pro la famiglia a cultivar l agen fuond. La situaziun as müda in mai dal 1915 L Italia, chi d eira vairamaing amo dal 1914 alliada culla Germania e l Austria, ha müdà parti davo avair trattà secretamaing cull Ingalterra e la Frantscha. I tilla d eira gnü impromiss ün schlargiamaint dal territori (p.ex. il Tirol dal Süd) cur cha la guerra sarà a fin. Als 23 mai 1915 ha l Italia declerà la guerra a la monarchia austriaca-ungaraisa. Quista decisiun dandetta ha müdà la situaziun in Val Müstair. Sül Piz da las trais Linguas as rechattaiva il term da cunfin cumünaivel da l Italia, la Svizra e l Austria-Ungaria. Sün quist lö as vaivan inscuntrats la stà e l utuon dal 1914 in plaina pasch ils rapreschantants da tuottas trais armadas. E tuot in üna jada es dvantà il cuolm dal Stelvio culs pizs dal Monte Scorluzzo fin pro l Ortler per passa 3 ons üna regiun da cumbat. Las restanzas dals chantunamaints, da cavernas, posiziuns da chanuns, vias e sendas d access e foss da protecziun dan hoz perdütta dals strapatschs cha tuot las armadas han gnü da superar in üna cuntrada otalpina. Da la vart svizra sun stats sü qua sudats dal Grischun, da Glaruna, San Gal e Turich; reservists ungarais e tregants tirolais han cumbattü per l Austria; ils Alpini chi derivaivan da la Val d Aosta o da la Lombardia han defais l Italia. La front tanter spelm e glatsch es statta pelvaira il lö d acziun il plü remarchabel da la Prüma Guerra mundiala. Strategicamaing esa capità pac e nüglia sün quista lingia da la front. Las confruntaziuns decisivas tanter ils duos partits da guerra han gnü lö pro l Isonzo e plü tard pro l Piave. Là sun morts süls chomps da battaglia averts millis e millis da sudats. Illa guerra sülla front alpina haja dat però bleras attachas da surpraisa, duels d artigliaria fich massivs e lavuors da tunnels da plüs kilometers aint ils vadrets. I s sto cunvgnir cha quels sudats han stuvü far tras strapatschs extraordinaris. cuntinuaziun sün pagina 15 Sudats exerciteschan sül Plaz Grond a Müstair Praschuners russ han stuvü portar e stumplar ün chanun fin süsom l Ortler 6
mas-chalch october 2014 no. 118 Documentar, chürar e mantegner Süsom il pass (Astras) regnaiva grond travasch da transport intuorn la cuschina Cun quist böt es gnüda fundada dal 2000 la SOCIETÀ STELVIO-UMBRAIL 14/18. Daspö quella jada s allegran visitaduors da dalöntsch e dastrusch da pudair viandar süllas quatter sendas tematicas. In occasiun dal 100 avel on davo la mobilisaziun da l armada svizra sun gnüdas plazzadas quista stà tablas d infuormaziun nouvas, scrittas in ses linguas. Ellas as rechattan pro ls puncts da partenza da las sendas militar-istoricas sül Pass da l Umbrail e sül Piz da las trais Linguas. Duos publicaziuns spordschan infuormaziuns istoricas importantas per pudair incleger ils evenimaints da quella jada. Illa Chasa Plaz es gnü drizzà aint il MUSEUM 14/18 chi vain visità da blera glieud chi s interessa per l istorgia. La dumonda per dvantar commember da l Associaziun dals museums da la Svizra es inoltrada ed ha bunas vistas da gnir acceptada. Id es previs d organisar in avegnir exposiziuns specialas, sumgliaintamaing a quella da quista stà. La Plazza da las trais linguas es gnüda cumplettada cun trais figüras d atschal e l inscripziun dal museum es nouva. Il sustegn es indispensabel Post da guardia nr. 7 sülla spuonda dal sectur a dretta vers il Piz Umbrail Nossa exposiziun aint il museum vain sustgnüda generusamaing dal cumün. Be causa cha quellas e quels chi fan guidas gratuitamaing o cun ün pitschen bunaman, ans esa pussibel da manar l intera gestiun. Las entradas dals visitaduors e l rechav da la vendita da cudeschs tendschan s-charsamaing per cuernar ils cuosts. Ulteriuras entradas derivan dals commembers e da donatuors. Ils iniziants sun da l avis cha la Val Müstair haja survgni cul project museum e sendas da viandar üna sporta turistica unica ed eir ün prodot pedagogic da valur. Da far adöver da tuot quai e da comercialisar ils prodots, surlaschaina jent a las instanzas competentas. Id es da savair cha nus generain ün modest nomer da pernottaziuns e guadagnain nouvs amis per nossa bella vallada. Nus fain quel servezzan sainza interess finanzial. Nus vessan persunalmaing plaschair, schi dess ün pa daplü recugnuschentscha e sustegn. Chi ans güda a mantegner la rait da sendas militar-istoricas? Chi vess interess da far guidas i l museum? Chi posseda documaints o ogets da quel temp chi pudessan gnir exposts in nos museum e chi füssan conservats là in buna memoria? Scha vus vais respus tuot quistas dumondas cun na, restess amo la pussibiltà da pajar la contribuziun annuala sco commember da nossa società opür da güdar a finanziar singuls progets. As mettai in contact cun nus sülla pagina www.stelvio-umbrail.ch. Scha alch as plascha, pudais eir reagir sülla rait da facebook! David Accola e Claudio Gustin, "SOCIETÀ STELVIO-UMBRAIL 14/18" 15