Working Papers 13. Repräsent ationen des sozialistis chen Jugoslawi ens im Umbruch

Transkript

1 Reprezentacija Zapada u jugoslovenskoj turističkoj propagandi 1970-ih Repräsent ationen des sozialistis chen Jugoslawi ens im Umbruch Darko Tmušić Univerzitet u Beogradu Forschungsprojekt: Repräsentationen des sozialistischen Jugoslawien im Umbruch Teilprojekt: Vorstellungen des Westens in der touristischen Propaganda Working Papers 13 Beograd 2013 Gefördert vom

2 Reprezentacija Zapada u jugoslovenskoj turističkoj propagandi 1970-ih Darko Tmušić Novi globalni poredak, nastao po završetku najvećeg sukoba u svetskoj istoriji, nosio je sa sobom novu podelu interesa na evropskom i svetskom nivou, stvorio je nove države, nova državna uređenja i otvorio vrata pojavi novih društvenih fenomena. Period Hladnog rata, koji možemo definisati kao sukob interesa i stremljenja ka globalnoj dominaciji Sjedinjenih Američkih Država (SAD) i Saveza Sovjetskih Socijalističkih Republika (SSSR) podstaknut suštinskim ideološkim razlikama između Zapada i Istoka. U tom sukobu mišljenja, ideja i pravih puteva, države Evrope i sveta nalazile su svoje mesto na jednoj ili drugoj strani, a za uzvrat dobijajući zaštitu, ali i ekonomsku pomoć. Međutim, bilo je i onih koji su izabrali treći put, put načelne neutralnosti, koji je tako postao ukorenjen u model državnog i nacionalnog identiteta. Socijalistička ili Titova Jugoslavija, nastala po završetku Drugog svetskog rata, ubrzo je po raskidu sa Istočnim blokom 1948/9. godine, postala specifičan društveni, politički i ideološki eksperiment, koji je morao naći svoje mesto u novom sistemu. Jasno je bilo za novo jugoslovensko rukovodstvo pod vođstvom Tita da se što pre moraju naći novi načini i modeli u cilju afirmacije i promocije novog režima. Propaganda, kao oruđe za stvaranje slike o sebi ili drugome, imala je značajnu ulogu tokom ovog procesa, a usmeravana je ka unutrašnjim i spoljnm faktorima. Jedan od društvenih fenomena, koji je tokom dvadesetog veka postao politički, kulturološki i ekonomski, a gde je propaganda našla svog domaćina, je turizam, a njene zadatke je definisao Turistički savez Jugosalvije, osnovan godine. 1 Turizam nije samo značajan ekonomski faktor, isto toliko je društveni, i od strane različitih režima upotrebljavan kao instrument na međi između ideologije, potrošačkog društva, socijalne harmonije i nacionalne kohezije. 2 U Jugoslaviji, 1948/9. godine, posle raskida sa Staljinom, propagandni slogan dođite da se upoznate sa istinom 3 ohrabrivao je strane turiste da posete tu novu socijalističku zemlju, koja se tada našla ideološki, a i u svakom ostalom smislu, odbačena od ostalih članica Istočnog bloka. Zanimljiva je činjenica da ono malo što su Zapadni turisti znali o Jugoslaviji je 1 Čulić J, Dmitar (1965): Turistička propaganda, Zagreb, 1965, str Grandits, Hannes; Taylor, Karin (2010):Yugoslavia s Sunny Side. A History of Tourism in Socialism (1950s-1980s), Budapest, 2010, стр. 4. (у даљем тексту: Grandits, H.; Taylor, К., Yugoslavia s Sunny Side...) 3 Come and See the Truth. Prevod autora. 2

3 upravo spoljna politika Jugoslavije, odnosno druga Tita 4. Ostavljena u novom ratu ideologija i uticaja da se snalazi sama, Jugoslavija je brzo našla podršku u Zapadnom svetu. Dajući razne koncesije konzumerizmu i stvarajući liberalniji tip potrošačkog društva koji je bio dostupan običnom čoveku, stvoren je ključni model jugoslovenskog identiteta. Iz ovih razloga, Jugoslavija je na Zapadu, kao i na Istoku, postala poznata kao hibrid socijalizma i kapitalizma, ali je u suštini preslikala i zadržala sovjetski model upraljanja državom. Tokom decenija, turizam je gubio svoje prvashodno utopijsko značenje za socijalističku Jugoslaviju, ali je do samog kraja njenog postojanja ostao oruđe legitimizacije režima i jugoslovenskog brenda. 5 Propadanje Jugolavije išlo je korak uz korak sa krajem Hladnog rata, urušavanjem njene ekonomije, porast i jačanje nacionalizma među republikama, socijalne i društvene razlike, kao i gubitak legitimiteta sa nestankom bipolarnog sveta. 6 Dragoceni zapadnjaci turisti sa Zapada u socijalističkoj Jugoslaviji Inostrani turizam, zahvaljujući svojoj političkoj dimenziji, tumačen je od strane jugoslovenskog rukvodstva kao instrument jačanja miroljubive saradnje među narodima i državama i očuvanju svetskog mira. 7 Kao jedan vid razmene (kulturne, društvene itd.), inostrani turizam omogućio je da ljudi upoznaju krajeve, običaje i prosperitet drugih naroda i država, a reciptivna zemlja može, na prikladan način, da propagira vrednosti svog društvenog i političkog uređenja. 8 Strani turisti posećivali su Jugoslaviju još od prvih godina posle oslobođenja. Međutim, zategnutost sa istočno evropskim zemljama, , usporila je, a u prvim godinama i prekinula razvoj inostranog turističkog prometa. Postepenom preorijentacijom ponude prema zapadno evropskim zemljama raste inostrani turistički promet, ali tek nakon dobija pravi zamah. Između i godine oko 45% turista bilo je inostranog porekla 9. Gosti sa Zapada bili su najvažniji činilac jugoslovenskog turizma, dok su ostali bili drugorazredni. 10 Razvoj jugoslovenskog turizma, koji je jasno povezan sa popularizacijom jugoslovenske turističke ponude na inostranim tržištima, možemo grubo podeliti na šest perioda. Prvi obuhvata vreme od oslobođenja do godine i poklapa se sa vremenom ubrzanog razvoja i izgradnje turističkih kapaciteta koji su bili orijentisani na tržište istočno evropskih zemalja, pre svega Čeha i Mađara. Prekidom sa Informbiroom, 1948/9. godine, dolazi i do prekida 4 (1979), Ekonomska prpaganda u službi unapređenja turizma, u: Turizam: stručni časopis za turistička pitanja, godina XXVII, br. 6, lipanj 1979, str Grandits, H.; Taylor, К. (2010):Yugoslavia s Sunny Side..., стр Allcock, John (2005):Explaining Yugoslavia, New York, 2005, str (1979): Welcome, u: Yugoslav tourist news, 7446/80, br. 2, septembar 1979, str dr Radišić, Franjo (1981):Turizam i turistička politika s ogledima na području Istre, Pula, 1981, str Kobašić, Antun (1987): Turizam u Jugoslaviji: Razvoj stanje i perspektive, Zagreb, 1987, str Duda, Igor (2010): Pronađeno blagostanje: svakodnevni život i potrošačka kultura u Hrvatskoj 1970-ih i 1980-ih, Zagreb: Srednja Evropa, 2010, str

4 turističkih odnosa sa državama istočne Evrope. Zapad tada nije u velikoj meri poznavao jugoslovensko turističko tržište. Drugi period traje od do godine i, iako je kratkotrajan, karakteriše ga najveća stopa povećenja stranih turista i njihovih noćenja. Treći je trajao od do godine. Broj stranih turista se tada povećavao za 14% na godišnjem nivou. Kada bi dolazilo do stagnacije u rastu broja turista, najčešće zbog cena ugostiteljskih usluga, jugoslovensko rukovodstvo je reagovalo menjanjem kursa dinara u odnosu na dolar, a rezultat je bio pad cena. Četvrti period od do godine karakteriše porast boravaka stranih turista od preko 25% godišnje, a Jugoslaviju je posetilo preko dva miliona stranih turista. Sredinom godine naglašava se potreba poklanjanja veće pažnje inostranom turizmu, kao izvoru značajnih deviznih rezervi, a turisti sa Zapada kao oni koji ih u Jugoslaviji najviše troše. Tokom petog perioda, , turizam se uvršćuje u red prioritetnih delatnosti značajnih za rešavanja deficita platnog bilansa Jugoslavije za inostanstvom. Na kraju, šesti period od godine, karakteriše dalji porast broja poseta stranih turista i povećavanje smeštajnih kapaciteta. 11 Dolazak stranih turista u Jugoslaviju, pre svega onih sa Zapada, pod kojim podrazumevamo razvijene zemlje zapadne Evrope i Sjedinjene Američke Države, trebamo posmatrati dvojako. Turizam, konceptualizovan od strane jugoslovenskog rukovodstva kao medijum za ideološko promovisanje sistema, predstavljao je jasno oruđe za pozicioniranje Jugoslavije u bipolarnom svetu kojim je okružena, a sa druge strane, ekonomski faktor, ipak više orijentisan ka Zapadu, koji je jugoslovenskom rukovodstvu pružao devizne prihode potrebne za održavanje likvidnosti na međunarodnom tržištu. Od početka svoje orijentacije prema svetskom tržištu, jugoslovenska ponuda nalazi kupce u različitim zemljama, ali uvek je dominatna potražnja iz nekoliko razvijenih evropskih zemalja, u početku istočno evropskih, a potom zapadnih. Od celokupnog stranog turističkog prometa u socijalističkoj Jugoslaviji, Savezna republika Nemačka je ostvarivala oko 40%. 12 Turistička ponuda Jugoslavije ugostila je i turiste iz Italije, Austrije, Francuske, Holandije i Britanije, ali i one iz skandinavskih zemalja, doduše u mnogo manjem broju. Stekli smo utisak da je Jugoslavija htela sebe da predstavi kao destaniciju za odmor i rekreaciju (sunshine, sea, quiety) 13, povoljnu i jeftinu. Nailazimo na privid jedne, možda skrivene poruke. Jugoslovenska turistička propaganda, čini nam se, imala je mišljenje da su turisti sa Zapada pod velikim obavezama i stresom kapitalističke trke, i da im treba odmor, opet u jednoj posebnoj zemlji, koja šansu za odmor naglašava kao jednu od svojih najvećih prednosti. Ciljajući na srednji ili niže srednji sloj turistički emitujućih zemalja, kao što su 11 Stanković, Stevan M. (1979): Turizam u Jugoslaviji, Beograd: Turistička štampa, 1979, str Kobašić, Antun (1987): Turizam u Jugoslaviji: Razvoj stanje i perspektive, Zagreb, 1987, str Jugoslovenski propagandni slogan koji potvrđuje tvrdnju da je Jugosalvije htela sebe da predstavi kao destinaciju za odmor. Turisti su se bukvalno pozivali na odmor, da pobegnu od bučnih i prljavih gradova i da se relaksiraju. Vidi: Tapavički, Obrad (1978):Istraživanje turističkog tržišta i turistička propaganda, Novi Sad, 1978, str

5 mladi ljudi, službenici i prosvetno naučni radnici 14 i, s obzirom da je ti ljudi činili veliki procenat onih koji su se odlučivali na odlazak na odmor u Jugoslaviju, ne čudi nas da je jugoslovenska turistička propaganda bila usmerena baš ka njima, jer su oni nesumnjivo bili najpodložniji njenim uticajima, apelujući na eventualno podsvesnu želju zapadno evropskih turista za pravednijim društvom, baš onakvim kakvim je jugoslovensko htelo sebe da predstavi. U prilog tome stoji činjenica da je jugoslovenska ponuda raspolagala sa relativno malo luksuznih sadražaja, kao što su klub hoteli, jahting klubovi, golf tereni i slično 15. Međutim, to možemo objasniti našom hipotezom o planskom privlačenju skromne evropske radničke klase skromnijim smeštajnim kapacitetima, koja je ipak trošila značajnu količinu deviza, ali i nedostatkom finansijskih sredstava za njihovu izgradnju. Sa druge strane, većina smeštajnih kapaciteta na mnogim lokacijama po jugoslovenskom primorju bila je komplementarnog tipa, odnosno, 25% su činili osnovni smeštajni objekti (hoteli, odmarališta, moteli i slično), dok su ostatak činili komplementarni (kampovi, privatni smeštaj). Međutim, i potražnja među turistima iz zapadne Evrope bila je raznovrsna. Nisu svi koristili isti smeštaj. Činjenica je da su Austrijanci i Italijani više voleli privatni smeštaj, dok su se Britanci i Francuzi pre odlučivali za turistički organizovan osnovni smeštaj. 16 S obzirom da su Jugoslaviju u najvećem delu posećivali mladi ljudi, ne čudi nas da su se oni pre odlučivali za komplementarne smeštajne kapacitete. Drugo, Jugosloveni su turiste koju su posećivali njene turističke lokalitete svrstavali po platežnim sposobnostima, pa tako si Mađari i Čehoslovaci smatrani za turiste sa niskim platežnim sposobnostima, dok su Austrijanci, Englezi i Italijani srednjih, a Nemci, Francuzi i Nizozemci visokih platežnih mogućnosti 17. Sa druge strane, jugoslovenska turistička propaganda pravila je i profile inostranih turista koji je posećuju. Zanimljivo je da takvih analiza o Istoku nema. Tako je zabeleženo da Italijani imaju smisla za umetnost, da su impulsivni i da se odlikuju muzikalnošću, za Nemce da su marljivi, uporni, metodični, da imaju smisla za nauku, za Engleze da imaju smisla za sport, da su konvencionalni, verni tradicijama i traže kompletne aranžmane, tj. vole da se povere agenciji već na izlazu iz svog stana i da ih agencija opet vrati na kućni prag 18. Ove karakteristike su se morale upotrebljavati u cilju što većeg privlačenja turista iz određene zemlje. Ne možemo previše naglasiti nijednu od dve hipoteze. Da li je, kada se govori o ulozi zapadnih turista u Jugoslaviji, prioritet bio na deviznom prilivu ili o ideološkoj reprezentaciji? Ne smemo isključiti ni jedno ni drugo, ali ipak smatramo da je rukovodstvo ipak veći interes videlo u tome da 14 Mihajlović, Miro A. (1979): Ekonomski i sociološki problemi turizma u Evropi. Inozemni turisti u Jugoslaviji, Zagreb, 1979, str Kobašić, Antun (1987): Turizam u Jugoslaviji: Razvoj stanje i perspektive, Zagreb, 1987, str Kobašić, Antun (1987): Turizam u Jugoslaviji: Razvoj stanje i perspektive, Zagreb, 1987, str. 93, 17 Mihajlović, Miro A. (1979): Ekonomski i sociološki problemi turizma u Evropi. Inozemni turisti u Jugoslaviji, Zagreb, 1979, str Jovičić, Živadin (1982):Turistička propaganda, Beograd, 1982, str

6 turisti sa Zapada troše novac 19, za razliku od Istoka gde je ideološka trka bila mnogo ozbiljniji proces, a potreba sa kvalitetnijom reprezentacijom sopstvenog sistema bila među prioritetima, kako spoljne politike, tako i turizma. Izvori potvrđuju ovu hipotezu iznoseći da program propagande i način finansiranja turizma u celini treba posmatrati u zavisnosti od koristi iz turističkog deviznog priliva, a s obzirom na to da je propaganda gotovo isključivo namenjena obradi inostranog turističkog tržišta u cilju povećanja deviznog priliva. 20 Međutim, izvori potvrđuju i ideološki reprezentativni kontekst sa idejom da je uloga propagandnih informacija na inostranom tržištu, između ostalog, da pruži ispravnu i poštenu sliku o stvarnom društveno političkom i ekonomskom stanju u Jugoslaviji 21. I ne samo to, cilj turističke propagande bio je i da afirmiše sve vrednosti prednosti jugoslovenskog društvno političkog sistema (koje mogu imati pozitivan uticaj na usmeravanje turističkih kretanja prema našoj zemlji i uz naglašavanje visokog stepena sigurnosti turista od političkih i drugih društveno ekonomskih poremećaja terorizma, štrajkova i slično). 22 Turistička propaganda okrenuta ka Zapadu bila je sastavni deo ekonomske i deo opšte informativno propagandne delatnosti socijalističke Jugoslavije, usko povezane sa potrebama jugoslovenskog rukovodstva za samodefinisanje na međunarodnom nivou. Neosporna je činjenica da se informativno propagandno nastupanje u oblasti turizma ne može ni u kom slučaju prenaglasiti sa pozicija u čijoj osnovi stoje pojednostavljeni interesi jedne oblasti ekonomskog života ili se svesti na uže interese jedne privredne grane. Radilo se, u suštini, o neodvojivom delu jugoslovenskog društvenog bića i da se pri tom ekonomski odnosi uspostavljeni u okviru jugoslovenskog turizma ne mogu odvojeno posmatrati van jugoslovenskih društvenih odnosa i samoupravne politike. Iz tog konteksta moramo posmatrati i turističku propagandu, njene obaveze i zadatke. Cilj je bio zainteresovati zapadnjake za Jugoslaviju i njen samoupravni sistem, preneti im takvu poruku koja će se sa njima vratiti u Evropu i tako učiniti Jugoslaviju primamljivom i dostupnom destinacijom za Evropljane. 23 Svedočenja inostranih turista sa Zapada o Jugoslaviji, zabeležena u turističkoj štampi, su mnogobrojna i ponekad vrlo jednostrana da nas ne bi čudilo da su neka od njih izrežirana. Jedno takvo je svedočenje Džordža Ora iz Belgije 24. Njegov putopis sadrži nekoliko važnih odrednica koje treba napomenuti. Na prvom mestu su šest republika i dve pokrajne, koje su, uprkos raznovrsnosti 19 Sve do 60-ih godina, jugoslovenski turizam bio je manjeg prometa i sa relativno skromnim deviznim prilivom. Vrhunac deviznog priliva bio je krajem 70-ih i početkom 80-ih godina. Mihajlović, Miro A. (1979): Ekonomski i sociološki problemi turizma u Evropi. Inozemni turisti u Jugoslaviji, Zagreb, 1979, str Kaštela, Slobodan (1971): Kako regulirati organizaciju i financiranje propagande, u: Turističke novine, god. XIX, br. 701, Beograd, 14. oktobar 1971, str Kovačić, J. (1972): Plan prioritetnih akcija na inozemnom tržištu, u: Turističke novine, god. XX, br. 721, Beograd, 2. mart 1972, str (1979), Uloga informacije i propagande u turizmu, u: Turizam: stručni časopis za turistička pitanja, god. XXVII, br. 9, rujan 1979, str (1977), Propaganda na duži rok, u: Turističke novine, god. XXV, br , 28. april 5. maj 1977, str (1978), Kako jedan Belgijanac vidi Jugoslaviju, u: Turizam: stručni časopis za turistička pitanja, god. XXVI, br. 5, 1978, str

7 kultura, ujedinjene u jednu federalnu republiku. Ovaj zgodan način legitimizacije jugoslovenskog državnog uređenja, koji sadrži i autorove hvale za spomenike herojima Drugog svetskog rata, oduševljenost modernim autoputevima koji su napravljeni i sl. Sličan autorski tekst napisala je novinarka Sendi tajms-a (Sandy Times) iz Britanije, Selija Irving. Ona za Jugoslaviju ne nalazi nikakve zamerke i opisala ju je kao fantastično gostoljubivu zemlju, sa lepom prirodom, sjajnim hotelima i uslugom i ne mnogo visokim cenama 25.Reči hvale nije štedela na nemačka novinarka Irmela Šnege, koja je sa svojom porodicom dugi niz godina letovala u Jugoslaviji. Svoje utiske je iznela u intervjuu, a ne isključujemo mogućnost da nije prenet do kraja, pošto je,opet,vrlo jednostran 26. Ne želimo da preskočimo još jednog Nemca, Ludviga Mogha, šezdesetpetogodišnjeg arhitektu, koji je čak poslao pismo direktno Komitetu za turizam 27. On kaže kako je najlepše godišnje odmore proveo u Jugoslaviji i kako mu je jako stalo da svoja iskustva i znanja stavi na raspolaganje jednoj zemlji čak i sa drugačijim društvenim uređenjem. Ovakvi tekstovi idu u prilog našoj hipotezi o sveobuhvatnoj reprezentativnoj delatnosti jugoslovenskih rukovodioca, kojoj je, opet, bio cilj, pored priliva deviza, afirmacija i legitimizacija jugoslovenske pozicije u svetu, a u ovom slučaju i među evropskom turističkom klijentelom. Na račun Zapada jedna socijalistička kritika Korist koju je socijalistička Jugoslavija imala od Zapadnih turista, bila je, pre svega, ekonomska, a u stopu je prati ideološki kontekst, čija je uloga bila da afirmiše režim. Međutim, s obzirom da je turizam dinamičan i dvosmeran proces, koji podrazumeva dolazak stranih turista u Jugoslaviju, ali i odlazak Jugoslovena van nje, postavljamo pitanje kako je jugoslovensko rukovodstvo percipiralo odlazak jugoslovenskih turista na Zapad. Vreme Hladnog rata, ideološki kontekst i ekonomski momenat vezujemo za ovo važno pitanje. Socijalistička Jugoslavija je težila da bude izrazito reciptivna turistička zemlja. To znači da joj je bilo u interesu da priliv inostranih turista bude veći od broja putovanja jugoslovenskih građana u inostranstvo, kao i da je priliv deviza po osnovu inostranog turizma bio veći od odliva deviza za putovanja u inostranstvo. Međutim, sa porastom životnog standarda, uvođenjem prakse privatnih deviznih računa, liberalizacijom pasoških formalnosti za jugoslovenske građane, bilateralnim ukidanjem viza sa više zemalja, kao i sa rastom broja jugoslovenskih radnika na privremenom radu u inostranstvu, povećavao se i broj jugoslovenskih građana koji su putovali u inostranstvo. 28 Na to je uticala i skučenost snabdevenosti jugoslovenskog tržišta pojedinim artiklima, za koje se povremeno 25 (1976): Da se ne uobrazimo, u: Turističke novine, god. XIII, br. 923, 29. januar 1976, str Marić, Savo (1976): Jugoslavija koja se voli, u: Turističke novine, god. XXIII, br. 940, 3. jun 1976, str Arhiv Jugoslavije (AJ), Savezni Komitet za turizam (580), F3, red. br. 30, godina, Pismo Ludviga Mogha Komitetu za turizam. 28 Arhiv Jugoslavije (AJ), Savezni Komitet za turizam (580), F18, red. br. 40, Informacija o putovanjima i provođenju godišnjih odmora jugoslovenskih građana u inostranstvu,

8 pojavljivala velika potražnja. To su bili pre svega tekstilni proizvodi, razna tehnička roba, kao i rezervni delovi za automobile. Polovinom 60-ih, Jugoslavija se postepeno otvarala prema Zapadu. Vize za susedne zemlje su, takođe, bile ukinute. Počev od godine, svaki Jugosloven je mogao posedovati stranu valutu i čuvati je na deviznim bankovnim računima. Kako je rastao životni standard, jugoslovenski su građani počeli u velikim brojevima putovati u inostranstvo. Želja za artiklima sa Zapada je ohrabrivama i održavana kroz konstantan kulturni uticaj onih koji su radili u bogatim zapadnoevropskim zemljama. 29 Do veoma dinamičnog rasta broja putovanja u inostranstvo dolazi posebno posle 1965.godine, kada su ukinute vize sa Italijom i Austrijom. Međutim, posle godine broj putovanja stabilizovao se, i uz osetnije oscilacije, moglo bi se reći, pokazivao trend rasta. Naime, u 1970.godini putovalo je u inostranstvo 14,4 miliona Jugoslovena i ovaj broj je povećan 1976.godine kada je otputovalo 16,3 miliona i iznelo 561 miliona vrednosti u devizama. 30 Kredinim uredbama iz omogućavalo se davanje potrošačkih kredita za turistička putovanja po zemlji, ali se istovremeno veoma ograničavalo kreditiranje putovanja u inostranstvo. Jugoslovenska turistička ponuda nije oskudevala aranžmanima koji su turistima nudili put ka različitim destinacijama, od Zapada, pa do Istoka. Ipak, opisi destinacija na Zapadu su daleko siromašniji nego oni koje ubrajamo u Istok. Kao primer možemo navesti jedan opis SR Nemačke. Urednica opisuje vikend u nemačkom gradu Nirnbergu, koji zainteresovanima nudi mogućnost da jeftino provedu jedan do tri dana i ragledaju njegove brojne znamenitosti. 31 Sve turističke agencije koje su poslovale u Jugoslaviji 70-ih godina nudile su putovanja na Zapad. U časopisu Odmor nalazi se jedan takav oglas. 32 Oglas nabraja većinu jugoslovenskih turističkih agencija. 33 Opisi, opet, jesu vrlo kratki, ali su zaista mnogobrojni. Navešćemo aranžman Sunce i flamenko kroz Italiju, Španiju i Francusku (Putnik), Azurna obala (Generalturist) i Romantična Evropa (Kvarner-express). Svi opisi samo nabrajaju gradove i mesta koja se obilaze. Dalje, program dubrovačke turističke agencije Atlas nudio je domaćim turistima različite destinacije. 34 Nudi se Skandinavija, osmodnevni aranžman, a prilikom obilaska Stokholma posećuju se galerija Milesgarden dvor, Gradska skupština, Skasen i Nobelova zadužbina. Takođe, obilaze se Oslo, kao i Kopenhagen sa svojom tipičnom holandskom arhitekturom. London i šoping se nerazdvojivo povezuju sa kraljicom, dok se Prag pominje samo kao najlepši slovenski grad. 29 Grandits, H.; Taylor, К.(2010):Yugoslavia s Sunny Side..., str Isto. 31 Novaković, Jelena (1976): Mozaik iz SR Nemačke, u: Turističke novine, god. XXIII, br. 930, Beograd, 18. mart 1976, str (1971): Od Holandije do Kenije, u: Odmor: Jugoslovenska turistička revija, br. 13, jun-jul, godina, str Posle decentralizacije turističke agencije Putnik, početkom 50-ih, nastale su nove agencije. To su, pored Putnika: Kompas, Generalturist, Atlas, Kvarner-express i Dalmacijaturist. 34 (1971): Putovanja 71., u: Turističke novine, XIX, br. 683, Beograd, 10. jun 1971, str

9 Skromni opisi destinacija na Zapadu nisu retka pojava u jugoslovenskoj turističkoj propagandi. Ipak vrlo je važno naglasiti da se razlikuju opisi destinacija na Zapadu napisanih rukom organa državnog propagandnog aparata sa jedne strane, i opisi aranžmana koje predstavljaju turističke agencije sa druge. Drugi su detaljniji, ali i dalje skromni. Dok su sa jedne strane bogatiji opisi destinacija na Istoku, sa druge strane ima više ponuda ka Zapadu od strane turističkih agencija. Ovde nam privlače pažnju obrisi neskladnosti između državne politike prema turističkoj strategiji i strategije turističkih agencija. Dok je državi više odgovaralo da jugoslovenski turisti putuju na Istok, jer su tamo mogli pokazati ideološku superiornost njihovog socijalizma, a manje na Zapad, što zbog trošenja državi potrebnih deviza, što zbog materijalne inferiornosti jugoslovenskog turiste, tako su turističke agencije više nudile destinacije na Zapadu, nesumnjivo zbog profita, ali i zbog većeg izbora destinacija na Zapadu. Turistička propaganda, sama po sebi raznovrsne sadržine, pruža nam saznanja, više skriveno i ne toliko očigledno, barem kada govorimo o Zapadu, tako da su sama po sebi sklona različitim tumačenjima. Treba ponovo naglasiti, posmatrano iz konteksta ideologije, da je jugoslovenskom rukovodstvu više odgovaralo da su njihovi građani putovali na Istok nego na Zapad, jer su na Istoku, čiji je socijalizam bio ideološki konkurent jugoslovenskom, jugoslovenski turisti mogli da pokažu premoć njihovog sistema i njegov očigledan uspeh, jer je standard i platežne sposobnosti jugoslovenskog turiste bio ispred onog na Istoku. 35 To nije bio slučaj na Zapadu, gde je jugoslovenski standard bio vidno niži i samim tim nije služio afirmaciji samoupravnog jugoslovenskog sistema i nije pokazivao njegovu superiornost. Ne smemo zanemariti ni ekonomski kontekst, jer je od suštinskog značaja za jugoslovensko rukovodstvo bilo da građani ne troše dragocene devize na Zapadu. Ovde ćemo obratiti pažnju na jako popularne izlete jugoslovenskih turista u inostranstvo. Značaj ove potrošačke prakse povezane sa turizmom upravo je u tome što su je jugoslovenski turisti poistovetili sa jedinstvenošću jugoslovenske države i doživljavali je kao šansu da kupuju i uživaju potrošačke artikle nedostupne na Istoku. 36 Osim toga, tokom 70-ih, broj izlazaka iz zemlje se kretao oko petnaest miliona, da bi krajem decenije dostigao skoro dvadeset i dva miliona. Taj broj je zaista impozantan, jer ako bi računali da je jugoslovenski turista trošio barem pedeset dolara tokom svog boravka van zemlje, dolazimo do cifre od oko milijardu dolara, što je bio veći iznos od ukupnog deviznog priliva koji je doneo inostrani turizam (oko osamstopedest miliona dolara). 37 Destinacije koje su jugoslovenski turisti obilazili, bilo kroz potrošački fenomen kupovine preko granice, bilo kao višednevna putovanja, mnogobrojne su. Međutim, kao idealan primer za našu tvrdnju o protivljenju države da Jugosloveni putuju van Jugoslavije i tako troše rukovodstvu preko 35 Grandits, H.; Taylor, К. (2010):Yugoslavia s Sunny Side..., str Grandits, H.; Taylor, К. (2010):Yugoslavia s Sunny Side..., str Antunac, I; Mazi, M; Marasović, M; Mihovilović, M.A; Sesardić, D. (1979):Ekonomski i sociološki problemi turizma u Evropi: monografija Jugoslavije, Zagreb, 1979, str

10 potrebne devize je italijanski grad Trst. Na Izlet od 800 milijardi 38, kako ga naziva autor teksta, odlučivalo se veliki broj Jugoslovena. Trdža je pravi primer jugoslovenskih potrošačkih navika, nastalih pod uticajem zapadnjačkih ideja. Ovaj vašar taštine, kako ga opet autor označava, tumačimo kao kritiku jedne nesocijalističke prakse, koja je, opet, u neskladu sa državnim interesima, ili kako kaže autor, sve smo više u modi, sve smo manje naši. 39 Količine deviza koje su Jugosloveni trošili tokom svojih cross-border šoping tura sigurno su bile velike, s obzirom na ime ovog teksta. Jugoslovenskom rukovodstvu bilo je u interesu zadržati devize u zemlji, ne iznositi ih, a sa druge strane, ovakvom vrstom turizma nije na najbolji način ostvarivana reprezentacija jugoslovenskog društvenog sistema zbog jednostavne činjenice da su Jugosloveni morali da izađu iz zemlje da bi došli do željenih proizvoda. Kritika Zapada, odnosno zapadnjačkog načina života, prisutna je u jugoslovenskoj turističkoj propagandi u jako maloj meri. Trst smo naveli kao jedan primer, međutim, kroz druge oblike turističkog propagandnog materijala, ponovo smo bili na tragu jedne negativne slike Zapada, ovaj put kroz putopis. Ovo svedočenje nam je ostavio Bogdan Šekler 40. Obišavši Brisel i Pariz, ostavio nam je jednu sliku Zapada. Zapad jeste bio važan jugoslovenski politički i ekonomski partner, ali i ideološki neprijatelj. Tokom svog obilaska Brisela, autor nam iznosi svoje utiske o gradu. Pominje muzej (Kraljevski muzej Centralne Afrike) kao najtužnije sećanje na doba kolonijalizma i prošla vremena zapadnoevropskog bavljenja Afrikom. Brisel opisuje kao modern grad, a posebno je na autora ostavio utisak subotnji korzo. Tada nema benzinskih dimova, buke motora, tj. sve ono što je autor očekivao od zapadnoevropske metropole. Pornografija i satira koja je bila prisutna u Brisleu, u tome obično nazvanom zapadnom svetu, nisu bile neobične pojave. Bogdan Šekler iznosi svoju zgroženost prizorima na plakatima i reklamama. U prvom planu je seks, a iz njega izviru patološke strasti, sadizam, mazohizam, oboje ujedno, nimfomanija, homoseksualnost i druge ljudske boleštine psihe. 41 Za autora, većina ovih filmova dolazi iz američkog načina života. Razmišljanja autora, nesumnjivo pod uticajima ideologije pod kojom je odrastao, izuzetno su značajna, jer nam pruža jedno tumačnje Zapada i tamošnjeg stila života kakvo do sada nismo imali. S obzirom da je autor teksta očigledno pogledao jedan takav pornografski sadržaj, njegova analiza pruža nam neka saznanja. Tema jednog takvog filma je nimfomanka iz Njujorka, sociolog u usponu. Za njega je to lice koje bi moralo da tumači devijacije u društvenom moralu, ali ona je za njega žrtva bogatsva, zatvorenosti u superurbanizovanom svetu, ona traži izlazak u svet ljudi. Jedno sasvim konkretno društvo. Za autora, pornografija na Zapadu je slika sveta kojem ne hrlimo, kojeg se čovek mora kloniti. Bez dileme Aksentijević, Miomir (1979): Izlet od 800 milijardi, u: Turističke novine, god. XVII, br. 1071, Beograd, 11. oktobar 1979, str Isto. 40 Šekler, Bogdan (1986):To sam vidio. Putopisi, Nikšić, Šekler, B. (1986):To sam vidio..., str Šekler, B. (1986):To sam vidio..., str

11 Na putu ka Parizu, Bogdan Šekler nam ponovo izlaže svoje utiske zapadnog sveta. Na tom dugom putu moglo se videti puno prizora toga savremenog prljavog sveta, toga plastificiranog i zaprašenog pejzaža 43. Pranje ulica Pariza, metro, soliteri predmet su piščevih zapažanja, a motivi pakla urbanopolisa i stravičnog lica civilizacije prisutni su i ovde. Ovo stravično lice civilizacije, kako ga naziva Bogdan Šekler, može se povezati i sa podatkom zabeleženim u Turističkim novinama, koji kaže da su Francuzi dolazili u Jugosalviju, pre svega zbog čistog mora, nezagađenog vazduha, zbog mira i prekrasne prirode, jer toga gotovo više nema u Evropi. 44 Primorani smo opet da napomenemo, ulaziti u trag reprezentaciji Zapada u jugoslovenskoj turističkoj propagandnoj štampi, pogotovno negativnoj, pokazao se kao veliki izazov i prisutna je u jako maloj meri, jer prirodnije je bilo da se o Zapadu piše u skromnoj i sažetoj formi, ili da se uopšte ne piše, nego da se piše negativno. Zapad jednostavno nije zastupljen u jugoslovenskoj turističkoj propagandi koliko su Istočne zemlje bile prisutne. Neke naše hipoteze zbog čega je to tako smo već naveli, i čvrsto stojimo iza njih. Zapad nešto čemu treba stremiti Koliko god turistička propaganda u nekim oblicima pruža oštru kritiku Zapada, ili ga prekorava svojim ćutanjem posvećujući veću pažnju Istoku, ne mogu se zanemariti činjenice i izvori koji Zapad vide kao nešto na šta Jugosloveni trebaju da se ugledaju. Upravo ovo dualističko viđenje je koncept koji smo hteli da pokažemo čitaocu, kao kontrast ćutanju o Zapadu kao neka vrsta kritike, kao suprotnost negativnih opisa Trsta, Brisela i Pariza, u turističkoj propagandi nalazimo na izvore koji nam pružaju jednu drugačiju sliku Zapada, pozitivnu, idealizovanu, ali na suptilan način, gotovo nečujno i neprimetno. Zapad je prisutan u većini oblika jugoslovenske turističke propagande, bilo kao deo određene turističke ponude, bilo kaod tema određenog razmatranja, a najzanimljivije primere, koje ćemo iskoristiti kao temelj naše tvrdnje, a kojih opet ima u jako skromnoj meri, nalazimo u turističkim časopisima. Ovu pozitivnu sliku Zapada, prateći trendove u turističkoj propagandi, možemo uočiti na minimum dva načina. Jedan je pozitivan opis nekog grada ili mesta, a drugi su komentari jugoslovenskih turističkih rukovodioca o Zapadu na koji su trebali da se ugledaju, da uče iz njihove turističke organizacije i propagandne prakse. Uočljivo je, na prvom mestu, doduše dosta retko, da poneki autor teksta u Turističkim novinama pozitivno piše, i opširno, o destinacijama na Zapadu. Tako smo našli primer nemačkog grada 43 Šekler, B. (1986):To sam vidio..., str Rakić, Kosta (1976): Francuz je dobar gost, ali..., u: Turističke novine, god. XXIII, br. 950, Beograd, 12. avgust 1976, str

12 Majnhajma 45, čiji su stanovnici uvek skloni šali i humoru. Iako je Manhajm bio industrijski centar, autor je zabeležio da je Manhajm daleko od fabričkog sivila ili zagušljivosti, skoro bez dima i gara, te na svakom koraku odiše svežinom i jarkim bojama, pa autor nastavlja dalje da ako se tome doda i obilje cveća, prostrane aleje, šetališta i parkovi, impozantne fontane i atraktivni vodoskoci, onda je Manhajm pre grad odmora nego industrijski centar. Jugoslovenska turistička propaganda imala je i po neku lepu reč za konkurentsku Italiju 46. Uzdržana pohvala turitičkih mogućnosti Italije, bez ikakvih specifičnih detalja, sadrži konstataciju da će biti potreban dugi niz godina da Jugoslavija turistički konkuriše Italiji, naročito u pogledu cesta, hotela, spomenika, turističkih centara, umetnosti..., ali se druge strane, ova pohvala nije ostala bez kontrasta i autor dodaje da italijanski turista koji manje-više ne poznaje dobro ni svoju zemlju, privučen je susednom Jugoslavijom, dobro vođenom turističkom propagandom, prirodnim lepotama, veoma povoljnim mogućnostima letovanjaa, naročito pejzažima, netaknutim prirodnim lepotama... Izuzetno je zanimljiv kontrast, koji manje-više prati svaki pozitivan opis Zapada. Jugoslovenski turističkim radnicima očigledno nije bio problem pohvaliti kvalitete Zapada, pa makar i uzdržano, ali se uvek ostavljalo prostora za tvrdnju da Jugoslavija nije toliko iza njega, da ga ubrzano stiže i da je sve više konkurentna. 47 Pozitivna slika Zapada nas sada vodi na sever Evrope, u Kopenhagen, za koji kažu da je jedan od najlepših gradova na svetu. 48 Lično viđenje autora je najzanimljivije u delu teksta gde kaže da u tom severnom gradu i u toj uvek hladnoj vodi, ogledaju se pomalo i jug, i zapad, i istok, i sever, ali i slep čovek bi, čini se, osetio da je Kopenhagen izuzetan po mnogo čemu... Izloge Kopenhagena autor poredi sa galerijom standarda, a kao najskuplje piće u izlogu predavnice pića je naša stara šljivovica. Još malo pa da se uobrazimo... Tokom istrživanja, naišli smo i na opise nekih mediteranskih gradova, u ovom slučaju Napulja i Barselone 49. Za građane Napulja se govorilo da su najbolji vozači na svetu i porede ga sa ispitom zrelosti. Tekst naglašava tolerantnost Napolitanaca i sposobnost da kada se desi saobraćajna nesreća samo trube, ne svađaju se, a kad se klupko sirena odmrsi, svi nastave dalje, bez da se neko uznemirio. Barselona je opet primer najuređenijeg saobrađaja 50. Poseban osećaj prilikom posete Barseloni prisutan je u celom tekstu, posebno ulice, bulevari, odnosno aventide. 45 Grad u nemačkoj saveznoj državi Baden-Virtemberg. Marić, Savo (1976): Cvetna ogrlica Manhajma, u: Turističke novine, god. XIII, br. 925, Beograd, 12. februar, godine, str (1970): U Italiji se već oseća konkurencija Jugslavije, u: Turističke novine, god. XVIII, br. 619, Beograd, 19. mart 1970, str Isto. 48 Mićunović, Radomir (1979): Kopenhagen biljur Danske, u: Turističke novine, god. XXVII, br. 1069, Beograd, 13. septembar 1979, str Marković, Marija (1970): Po gradovima Mediterana, u: Turističke novine, god. XVIII, br. 630, Beograd, 4. juni, 1970, str Isto. 12

13 Sa druge strane, pozitivni komentari od strane jugoslovenskih turističih radnika upućeni prema Zapadu takođe nisu česta pojava. Karakteriše ih uzdržanost i isticanje kako Jugoslavija, kada se pogledaju svi statistički podaci, postiže najveće uspehe u evropskom turizmu. Jedan takav tekst deo jeturističkih novina i govori o broju noćenja u Evropi. Iako je Jugoslavija, tokom 70-ih, bila tek na jedanaestom, pa na desetom mestu, pa potom na osmom, pisac ističe kako mi procentalno i u apsolutnim iznosima postižemo najviše skokove 51. Ovaj podatak ne bi bio toliko značajan da ima poređenja sa Istočnim zemljama, ali tog poređenja nema. Ovo možemo tumačiti kao nepotrebnost poređenja Jugoslavije sa njima, jer je na spoljno političkom planu radila da se prikaže kao neutralna, a sama činjenica da se poredi samo sa Zapadom dovoljan nam je dokaz da je on bio orijentir za jugoslovenski turistčki razvoj. Značajno razmišljanje, koje možemo usvojiti kada se govori o pozitivnoj reprezentaciji Zapada u jugoslovenskoj turističkoj propagandi, predstavlja činjenica da se o Zapadu piše, pa makar i skromno. U ovom razmišljanju prisutna je neka vrsta paradoksa, u smislu da su jugoslovenski turistički tekstopisci pre donosili odluku da o pozitivnoj slici Zapada ne pišu uopšte ili pišu dosta skromno, na jedan formalan način, samo sa nužnim činjenicama, a sa druge strane, taj skromni i uzdržani način pisanja nam opet otkriva da se taj turistički Zapad proučavao, analizirao, a tu uzdražnost tumačiti kao težnju da se održi distanca, ali opet se ne udaljiti previše, jer primeri Zapadne turističke prakse bili su nešto što je jugoslovenski turizam želeo da dostigne, a po mogućstvu i pretekne. Kao primer navešćemo turistički sajam održan u Berlinu od 28. februara do 7. marta Autorka potvrđuje posebnu atraktivnost ovog međunarodnog turističkog sajma, za koji kaže da nema premca u Evropi u pogledu mogućnosti reačizovanja kontakata, plasmana i turističkih poslova uopšte. 52 Pored toga, pozitivni opisi vikenda u Nirnbergu, Berhtesgadenu, sela Mitanvald koje pravi violne i opis Kelna, sadržani u tekstu koji nosi naziv Mozaik Nemačke, ponovu su izuzetno sažeti. Pozitivna iskustva drugih zemalja, koja su jugoslovenskim turističkim tekstopiscima delovala vrednim pominjanja, opet su retkost. Ipak, po neki primeri postoje. U tom kontekstu se pominje neadekvatna saradnja jugoslovenskih turističkih činioca sa turoperaterima koji deluju na tržištu Velike Britanije. Kao primer kakva saradnja treba da bude, autor teksta Velika Britanija i jugoslovenski turizam 53 navodi pozitivna italijanska iskustva u koordinirajućoj ulozi Nacionalnog turističkog predstavništva u ovoj sferi. Pored ovog slučaja, u istom tekstu se hvali turistička organizovanost i drugih zemalja zapadne Evrope prema Velikoj Britaniji, Španije i Grčke pre svih. Autor upozorava da Jugoslavija manje ulaže u svoju promociju na britanskom tržištu čak i od 51 Đoković, Dobrivoje (1971): Noćenja sa desetog na osmo mesto, u: Turističke novine, god. XIX, br. 693, Beograd, 19. avgust 1971, str (1976): X međunarodna turistička berza, u: Turističke novine, god. XIII, br. 927, Beograd, 26. februar godine, str dr Unković, Slobodan (1976): Velika Britanija i jugoslovenski turizam, u: Turističke novine, god. XXIII, br. 954, Beograd, 9. septembar 1976, str

14 Bugarske i Rumunije, koje rade na dugoročnijoj orijentaciji na bolje korišćenje mogućnosti koje nudi britansko tržište. 54 Ova problematika plasmana jugoslovenske turističke ponude ka Zapadnim tržištima prisutna je na još jednom mestu. Naime, pisac naglašava da kada govorimo o inostranim tržištima, susrećemo se sa relativno bolje organizovanom konkurencijom mnogih mediteranskih zemalja, pa čak, u novije vreme istočnoevropskih. 55 Želja jugoslovenske turističke organizacije da poboljša svoje mogućnosti, kapacitete i da bude konkurentnija na turističkom tržištu Evrope, značilo je neminovno sagledavanje i prihvatanje primera dobre prakse evropsih turističkih organizacija. Ta želja da se dostigne evropski standard turističkog razvoja osvedočena je, na kraju, u naslovu jednog stručnog članka u publikaciji Turizam: stručni časopis za turistička pitanja, koji se krupnim slovima naziva Jugoslovenski turizam korača evropskim korakom. 56 Zaključak Ulogu turizma u socijalističkoj Jugoslaviji trebamo posmatrati, razumevati i tumačiti u odnosu na nekoliko konteksta. Turizam je u socijalističkoj Jugoslaviji imao presudnu ulogu kao medijum preko koga je jugoslovensko rukovodstvo državalo likvidnost zemlje na međunarodnom tržištu. To je njegova najočiglednija uloga. Međutim, ako uzmemo u obzir da je jugoslovensko rukovodstvo koristilo svaku priliku da promoviše sistem koji je nastao prosle Drugog svetskog rata, nije bilo teško uočiti činjenice koje ukazuju na ulogu i važnost turizma u procesu legitimizacije novog režima. Zapad, koji smo definisali kao razvijene zemlje zapadne Evrope i Sjedinjene Američke Države, imao je vrlo važnu ulogu u Jugoslaviji takom celog njenog postojanja. Sa jedne strane kao ideološki neprijatelj, a sa druge strane kao važan ekonomski partner i vojni saveznik po potrebi, Zapad je nerazdvojiv činilac tokom bilo kakvog posmatranja socijalističke Jugoslavije kao fenomena, a posebno turizma, gde je imao višestruki značaj. Turisti sa Zapada imali su, možemo slobodno reći, najznačajnije mesto u jugoslovenskom turizmu tokom 70-ih. Sa jedne strane, devizni priliv koji je pristizao zahvaljujući njihovom dolasku imao je za jugoslovensko rukovodstvo suštinski značaj, jer je dovodio u ravnotežu jugoslovenski platni bilans na međunarodnom tržištu. Nesumnjivo iste važnosti, promocija jugoslovenskog društvenog i političkog sistema prisutna je bila tokom procesa privlačenja turista sa Zapada, kao i tokom njihovog boravka u Jugoslaviji, a ciljna grupa je u najvećoj meri bila evropska radnička klasa i mladi. 54 Isto, str Melinčević, A. (1971): Zajednički poslovni interes na stranom tržištu, u: Turističke novine, god. XIX, br. 686/687, Beograd, 1. jul 1971, str (1976): Jugoslovenski turizam korača evropskim korakom, u: Turizam: stručni časopis za turistička pitanja, god. XXIV, br. 4, 1976, str

15 Dakle, ekonomski i ideološki kontekst nerazdvojivi su kada se posmatra fenomen inostranog turizma u socijalističkoj Jugoslaviji tokom 70-ih. Kada govorimo o reprezentaciji Zapada u jugoslovenskoj propagandi, turizam je opet dobar primer, jer je sa sobom nosio koncept suočavanja dve stvarnosti, naše i njihove. Tokom našeg istraživanja, problematiku reprezentacije Zapada u turističkoj propagandi Jugoslavije konceptualizovali smo u jednu dualističku formu, kao vrlo poželjnog gosta i primer dobrih turističkih aktivnosti sa jedne strane; i kao jednu relativno nepoželjnu destinacijuza odlazak Jugoslovenasa druge. Ovo dualističko viđenje dobar je primer plivanja jugoslovenskog rukovodstva, biti blizu i jednima i drugima (Istoku i Zapadu), a opet ne približiti se suviše. Koliko god je Zapad bio poželjan gost u Jugoslaviji, posebno je bitno protivljenje da jugoslovenski građani putuju na Zapad. Kao argumente smo naveli izuzetno siromašne opise zapadnih turističkih destinacija u turističkoj štampi. Pored toga, utvrdili smo da je jugoslovenskom rukovodstvu bilo u interesu da njeni građani putuju pre na Istok nego na Zapad, jer su na Istoku, čiji je socijalizam bio ideološki konkurent jugoslovenskom, Jugosloveni mogli da pokažu premoć njihovog sistema, jer su standard i platežne sposobnosti Jugoslovena bile ispred onih na Istoku. To nije bio slučaj na Zapadu, gde je jugoslovenski standard bio vidno niži i samim tim nije služilo afirmaciji jugoslovenskog sistema u svetu i nije pokazivao njegov uspeh u tolikoj meri koliko je propagiran od strane države. Pored toga, ekonomski kontekst ne smemo zanemariti, jer je od suštinskog značaja za jugoslovensko rukovodstvo bilo da građani ne troše devize na Zapadu, a to se svakako dešavalo. Idealan primer koji smo naveli je Trst. Navedeno smatramo za ključne razloge slabe zastupljenosti Zapada u jugoslovenskoj turističkoj propagandi, ali je takođe zanimljivo da su turističke agencije više nudile putovanja na Zapad nego na Istok, a kao jedan od mogućih razloga je profit, ali i veći broj destinacija na Zapadu. Na kraju, završićemo našu priču još jednom reprezentacijom Zapada i Istoka. U pitanju je grad Amsterdam, gde pisac, posmatrajući ljude koji prolaze, kaže: Istočnjaci umorni od neba traže zemlju, a zapadnjaci umorni od zemlje traže nebo. Jedni se bune protiv sveta, a drugi protiv sebe, jedni se bacaju u naručje zapadnog obilja, a drugi ga napuštaju, čeznući za obiljem u sebi Mahmutćehajić, Rusimir (1986): Zemlja i more, Sarajevo: Svjetlost, 1986, str

16 Literatura i izvori Arhivska građa: Arhiv Jugoslavije (AJ) - Savezni Komitet za turizam (580) Periodika Turizam: stručni časopis za turistička pitanja Turističke novine Odmor: jugoslovenska turistička revija Turizmologija Monografije i rasprave (1970): U Italiji se već oseća konkurencija Jugslavije, u: Turističke novine, god. XVIII, br. 619, Beograd, 19. mart (1971): Od Holandije do Kenije, u: Odmor: Jugoslovenska turistička revija, br. 13, jun-jul, (1971): Putovanja 71, u: Turističke novine, XIX, br. 683, Beograd, 10. jun (1976): Da se ne uobrazimo, u: Turističke novine, god. XIII, br. 923, 29. januar (1976): Jugoslovenski turizam korača evropskim korakom, u: Turizam: stručni časopis za turistička pitanja, god. XXIV, br. 4, (1976): X međunarodna turistička berza, u: Turističke novine, god. XIII, br. 927, Beograd, 26. februar (1977), Propaganda na duži rok, u: Turističke novine, god. XXV, br , 28. april 5. maj (1978), Kako jedan Belgijanac vidi Jugoslaviju, u: Turizam: stručni časopis za turistička pitanja, god. XXVI, br. 5, (1979), Ekonomska prpaganda u službi unapređenja turizma, u: Turizam: stručni časopis za turistička pitanja, godina XXVII, br. 6, lipanj (1979), Uloga informacije i propagande u turizmu, u: Turizam: stručni časopis za turistička pitanja, god. XXVII, br. 9, rujan (1979): Welcome, u: Yugoslav tourist news, 7446/80, br. 2, septembar Aksentijević, Miomir (1979): Izlet od 800 milijardi, u: Turističke novine, god. XVII, br. 1071, Beograd, 11. oktobar Allcock, John (2005): Explaining Yugoslavia, New York: Columbia University Press. Antunac, I; Mazi, M; Marasović, M; Mihovilović, M. A; Sesardić, D. (1979): Ekonomski i sociološki problemi turizma u Evropi: monografija Jugoslavije, Zagreb: Centar za društvena istraživanja Sveučilišta. 16

17 Čulić J, Dmitar (1965): Turistička propaganda, Zagreb: Panorama. Đoković, Dobrivoje (1971):Noćenja sa desetog na osmo mesto, u: Turističke novine, god. XIX, br. 693, Beograd, 19. avgust dr Radišić, Franjo (1981): Turizam i turistička politika s ogledima na području Istre, Pula: Turistički savez Općine. dr Unković, Slobodan (1976):Velika Britanija i jugoslovenski turizam, u: Turističke novine, god. XXIII, br. 954, Beograd, 9. septembar Duda, Igor (2010): Pronađeno blagostanje: svakodnevni život i potrošačka kultura u Hrvatskoj 1970-ih i ih, Zagreb: Srednja Evropa. Elaković Simo (1991), Sociologija slobodnog vremena i turizma: fragmenti kritike svakodnevlja, Beograd: Savremena administracija. Grandits, Hannes; Taylor, Karin (2010): Yugoslavia s Sunny Side. A History of Tourism in Socialism (1950s- 1980s), Budapest: Central European University Press. Jovičić, Živadin (1982): Turistička propaganda, Beograd: Turistička štampa. Kaštela, Slobodan (1971): Kako regulirati organizaciju i financiranje propagande, u: Turističke novine, god. XIX, br. 701, Beograd, 14. oktobar Kobašić, Antun (1987): Turizam u Jugoslaviji: Razvoj stanje i perspektive, Zagreb: Informator. Kovačić, J. (1972): Plan prioritetnih akcija na inozemnom tržištu, u: Turističke novine, god. XX, br. 721, Beograd, 2. mart Lampe, John R. (2000): Yugoslavia as history: twice there was a country, Cambridge: Cambridge University Press. Mahmutćehajić, Rusimir (1986): Zemlja i more, Sarajevo: Svjetlost. Marić, Savo (1976): Cvetna ogrlica Manhajma, u: Turističke novine, god. XIII, br. 925, Beograd, 12. februar, godine. Marić, Savo (1976): Jugoslavija koja se voli, u: Turističke novine, god. XXIII, br. 940, 3. jun Marković, Marija (1970): Po gradovima Mediterana, u: Turističke novine, god. XVIII, br. 630, Beograd, 4. juni, Melinčević, A. (1971):Zajednički poslovni interes na stranom tržištu, u: Turističke novine, god. XIX, br. 686/687, Beograd, 1. jul Mićunović, Radomir (1979): Kopenhagen biljur Danske, u: Turističke novine, god. XXVII, br. 1069, Beograd, 13. septembar Mihajlović, Miro A. (1979): Ekonomski i sociološki problemi turizma u Evropi. Inozemni turisti u Jugoslaviji, Zagreb: Centar za društvena istraživanja Sveučilišta. 17

18 Novaković, Jelena (1976): Mozaik iz SR Nemačke, u: Turističke novine, god. XXIII, br. 930, Beograd, 18. mart Rakić, Kosta (1976): Francuz je dobar gost, ali..., u: Turističke novine, god. XXIII, br. 950, Beograd, 12. avgust Šekler, Bogdan (1986): To sam vidio. Putopisi, Nikšić: Univerzitetska riječ. Stanković, Stevan M. (1979): Turizam u Jugoslaviji, Beograd: Turistička štampa. Tapavički, Obrad (1978): Istraživanje turističkog tržišta i turistička propaganda, Novi Sad: Viša ekonomsko komercijalna škola. 18