TYD EN EVOLUSIE. n vakfilosofiese besinning

Transkript

1 1 TYD EN EVOLUSIE n vakfilosofiese besinning na aanleiding van die Konferensie op 12 November 2003 oor Die oorsprong van lewe en die ontplooiing van biodiversiteit, voorgedra op die Simposium: Grondslae en etiek, 6 Februarie 2004, 1) PROBLEEMSTELLING: Die Bybel en die geologiese wetenskap Daar bestaan twee benaderinge onder Bybelgelowige geoloë: Pieter H Stoker Skool vir Fisika konkordisme: om deur metode en teorie van eksegese Bybelse mededelinge met dié van die wetenskap te versoen en te harmonieer literarisme: aanvaar n letterlike lees van die Bybel Geoloë is oortuig dat die geologiese wetenskap op grond van n massiewe hoeveelheid data oor veelvuldige gebeurlikhede en teoretiese bewysgronde die oudheid van die aarde en die hooflyne van die aarde se geskiedkundige ontwikkeling in sy geheel oortuigend aantoon. Alles dui op n baie ou planeet, n planeet waarop berge gedurende n verskeidenheid episodes gevorm het, met kontinentale dryf en vulkaniese inpersings (intrusies), asook die ontwikkeling en uitwissing van menigvuldige organismes. Die kritiek uit kringe wat n letterlike lees van die Bybel aanvaar (die literariste), het dit teen konkordistiese geoloë dat hulle nie (voldoende) tussen empiriese data en teorie onderskei nie. Natuurwetenskaplikes stem gewoonlik saam dat data wat uit waarnemings verkry word op sigself geen betekenis het nie, maar dat data eers betekenis kry as dit in n teoretiese raamwerk geïnterpreteer word. Konkordiste word dan dikwels verwyt dat hulle nie tussen egte kennis en louter spekulasie onderskei nie: Byvoorbeeld die werklike empiriese data in geologie (soos fossiele, geologiese formasies, verhouding van isotope waaruit o.a. ouderdomme deur radioaktiewe verval bepaal word) is empiriese data vir toestande vandag. Om hieruit af te lei wat in die verlede gebeur het, moet op verskeie teoretiese veronderstellings staatgemaak word, soos die relatiewe volledigheid van ons huidige kennis omtrent natuurprosesse, die konstantheid en toepasbaarheid van huidige natuurprosesse in die verlede, die afwesigheid van diskontinuïteite in die natuurprosesse, ens. Dan volg die vraag: hoe geloofwaardig is hierdie afleidings? Die mees basies probleem in die debat Wetenskap en Geloof is ons epistemologie (ons kenleer of teorie van kennis): hoe moet ons die verskillend bronne van kennis beoordeel en hulle waardes bepaal? En in besonder: hoe moet ons die goddelike openbaring (die Heilige Skrifte) beoordeel teenoor die algemene openbaring (geskiedenis en ons kennis van die natuur)? Volgens artikel 2 van die

2 2 Nederlandse Geloofsbelydenis openbaar God Hom deur sy Woord (die Bybel) sowel as deur sy Werke (geskiedenis en natuur - Sy skepping). Gerig op die geologiese wetenskappe moet ons dan vra: Openbaar die geologiese wetenskap God se werke? Net so kan omtrent evolusieleer in die biologiese wetenskappe gevra word: Is evolusie van lewe vanaf die mees elementêre vorm tot vandag die Werk van God of is dit n natuurproses, wat die mens deur sy wetenskap in sy waarnemings inlees? Hierop kan nie sonder meer geantwoord word nie. Om met antwoorde op hierdie vrae te vorder is dit wesenlik belangrik om onder andere te besin oor die wese van tyd. 2) TYD: 2.1 Ontplooiingstyd Vandag word n opwaartse ontplooiing op alle terreine van die lewe waargeneem: kerklik, staatkundig, etnologies, ekonomies, tegnologies, kunsskeppend, sedelikheidsvormend, wetenskapbouend, taalvormend, geskiedenis, ens. Figuur 1 ( Rare Earth, Ward and Bownlee, Springer Verlag, 2000:202, Fig. 9.2) toon n groei in volume van die kontinentale landmassa ten opsigte van vandag. Plaattektonika speel hierin n wesentlike rol. Figuur 2 ( Rare Earth, Ward and Bownlee, Springer Verlag, 2000:141, Fig. 7.2) toon die verandering in die aantal families van ongewerweldes sedert die kambriese ontploffing op die kontinentale plat ( shelves ). Figuur 3 ( The Story of Life, Claws, Rasps and Shells, Oxford University Press, bl. 44, Fig. 5.1) gee die toename in die aantal ordes van seediere volgens die fossielrekord. Hierdie figure toon n groei in die ontwikkeling van die geologiese en biologiese wêrelde. Ontplooiingstyd, die tyd waarin ons leef, word gekenmerk deur alles wat in die tyd verander. Hierdie veranderinge neem ons waar as n voortgaande proses van n hede na n verlede. Wat nou was, gaan verby en nuwe dinge kom in hulle plek. Verbygaandheid is die grondvorm van hierdie tyd. Ontplooiing van veranderinge het volgens die natuurwetenskappe n begin gehad, nadat die aarde gevorm het (Kyk Figure 1 tot 3). Die natuurwetenskap aanvaar oerknal vorming van materie, sterre, sterrestelsels, planete ontplooiing van biodiversiteit dood (energieloosheid as alle sterre uitgebrand het). Die natuurwetenskappe aanvaar daarom ook n einde aan die ontplooiing van die heelal en daarmee van biodiversiteit en in alle lewensfere. Ontplooiingstyd het daarom n begin gehad en het ook n einde. Ontplooiingstyd het gevolglik n duur n tydslengte. Duurte is gevolglik ook n grondvorm van hierdie tyd, n grondvorm wat sekondêr is tot verbygaandheid, wat op verbygaandheid rus as die primêre grondvorm van ontplooiingstyd. 2.2 Meting van tyd

3 3 Alle metings geskied in die hede, die nou van die metende persoon. Anders as ruimtelengtes gaan duur ( tydlengtes ) aan die metende persoon verby. In die bepaling van n ruimtemaat gaan ons van n vaste lengte uit, bv. die omtrek van die aarde (waaruit die meter as n breukdeel bepaal is). As tydmaat moet ons suksessiewe duurtes wat almal ewe lank is, soek. Daar is talryke herhalende (sikliese) gebeurtenisse wat as standaard maat gebruik kan word. 2.3 Hoe gebruik ons tyd in die natuurwetenskappe? Die mens is nie net ontdekker nie, maar ook uitvinder. Hy ontdek reële tye soos verbygaandheid, duurte, tydstip, suksessie, verlede, hede, toekoms, ensomeer, maar fiktiewe tye vind hy uit, net soos hy byvoorbeeld n elektriese motor uitvind. Reële tyd is met die werklikheid verbind. Maar is die tydstip 10:57:29 SAST (SA Standaard Tyd) op 6 Februarie 2004 reëel, of is hierdie tydstip fiktief? Om die vraag te beantwoord, laat ons nagaan hoe ons hierdie tydstip kry. Eerstens, ons het as begintyd aanvaar die tydstip 00:00:00 SAST op die 30 0 Oos breedtegraad op 1 Januarie Tweedens het ons n kalender daargestel, waarvolgens n jaar in maande en dae onderverdeel word. Derdens het ons vir elke dag van 24 uur n suksessiewe tydsduur van 24-uur aanvaar, n tydsduur wat afgelei is van n (willekeurig-gekose) sonnedag. Hoe vind die mens hierdie relatiewe en lokatiewe tydstippe vanaf die reële tydsbepaalde werklikheid? Dit word gedoen deur n bepaalde reële tyd uit die tydstruktuur van die werklikheid los te maak, d.w.s. af te trek of te abstraheer vanaf sy realiteitsbasis. As ons die reële tydstip losmaak van die betrokke insident, van die betrokke duurte en dus ook van die primêre tyd, dan hou ons net n lokatiewe tydpunt oor, n fiktiewe temporele lokatiwiteit sonder n reële of werklikheids-grondslag (H G Stoker, ongepubliseerde werke, 1947). Die mens het, om tyd te meet, tydmeters met waarneembare indelings gemaak soos horlosies wat sekondes aftik. Sodoende kan hy hierdie fiktiewe tye maklik in sy diens gebruik, in sy daaglikse lewe en ook in sy wetenskap. Hy leef vandag volgens sy horlosie- en kalendertyd. 2.4 Ontplooiing van die skepping volgens die Bybel. Volgens die Bybel is die heelal, tyd, voortgang (ontplooiing), die mens en alle dinge in die heelal die werk van n soewereine almagtige alomteenwoordige Drieënige God. Die voortgang van die skepping geskied deur God se bestiering (voorsienigheid). Dit beteken dat voortgang eerstens in terme van God Drieënig verstaan moet word, want dit is Hy wat tyd geskep het (voortgang vind in tyd plaas) en wat tyd en voortgang (geskiedenis) bepaal en bestier. Die ontplooiingstyd volg op die ses skeppingsdae as uitvloeisel van God se seën en opdrag aan die seediere en die voëls: Wees vrugbaar, word baie en bewoon al die waters van die see. En laat die voëls baie word op die land (Gen.1:22), en aan die mensepaar: Wees vrugbaar, word baie, bewoon die aarde en bewerk dit. Dan volg die opdrag om oor God se skepping te heers (Gen.1:26).

4 4 God het alles so geskep dat die skepping n potensiaal het om te ontwikkel ( om baie te word ). Die ontplooiing (ontwikkeling) van die wêreld is volgens die Bybel egter nie n sinlose proses nie, maar n voortgang en vooruitgang na n definitiewe doel toe, waarin die wêreld sy hoogste volheid van bestaan (syn) en die hoogtepunt van sy bestemming (potensiaal) bereik. Die ontplooiingstyd het dan n einde in die volheid van die tyd. 2.5 Ontplooiing volgens die natuurwetenskap Die natuur is ordelik. Daarom is die vorming van wetenskap moontlik. Wette word deur wiskundige logika uit waarnemings geformuleer. Hierdie wette maak voorspellings moontlik en word as natuurwette gesien. Hulle voorspellingswaarde gee aan die mens die versekering dat daar inherente wette in die natuur aanwesig is, waardeur die werklikheid en die voorgang van die skepping beheer word. Die voorsienigheid van God word dan vervang deur die voorsienigheid van natuurwette. Dit het gelei tot die geloof dat God van die Heilige Skif nie in beheer is nie. Ontplooiing (voortgang) sou dan verloop volgens inherente natuurprosesse en wette en beheermeganismes in plaas dat God bestier. Is dit nie maar die inherente lewens- en wêreldbeskouing van die Darwinistiese evolusieleer nie? 3) SKEPPINGSTYD Die hele Bybel getuig dat skeppingstyd gekenmerk word deur skeppende handelinge van God. Die skeppende handelinge word as n opeenvolgende reeks van volmaakte ( God sien dat dit goed is Genesis 1) en afgehandelde handelinge beskryf, en nie as n deurlopende proses nie. Hierdie skeppingshandelinge is bonatuurlik. In die skeppingstyd werk God direk met die skepping en Sy handelinge is anders as die bestier van n potensiaal, wat Hy aan die skepping voorsien het (Sy voorsienigheid) om tot voleinding te ontplooi. Omdat God gedurende die 6 skeppingsdae direk met die skepping besig was en sy handelinge bonatuurlik was, moes die skeppingstyd n andersoortige tydstruktuur gehad het as die ontplooiingstyd waarin God die voltooide skepping saam met die mens tot n voleinding Bestier. Die sesde skeppingsdag eindig ook met En dit was aand en dit was more (Gen 1:31). Die ses skeppingsdae was daarom diskrete dae, elkeen met n begin en n end. Die ses dae was nie n aaneenlopende periode nie. Ons het ervaring van ons tyd en nie van die tyd waarin God geskep het nie. Dit is daarom net nie moontlik om die duur van die skeppingsdae te bereken in terme van duur in ons tyd nie. Ons kan daarom nie sê of die 6 skeppingsdae in ons tydsbedeling dae van 1 sekonde, 24 uur of duisende of miljoene jare was nie. 4) SKEPPINGSTYD EN DIE NATUURWETENSKAPPE Die Natuurwetenskappe (NWe) herlei natuurprosesse vanaf die hede terug na die verlede, met ander woorde, die hede is die sleutel tot die verlede. Die NWe kan prosesse slegs in terme van tyd, wat uit ons huidige tyd (die ontplooiingstyd) geabstraheer is, beskryf. Ons het besit geen kennis van skeppingstyd, nog minder van God se skeppende handelinge nie. Daar is ook geen wetenskaplike metode om uit te vind hoe lank gelede die ontplooiingstyd begin het nie. Ons aanvaar daarom die ontstaan van die aarde as die begin van die ontplooiingstyd.

5 5 In terme van ons ontplooiingstyd het die eerste rotse op aarde nagenoeg miljoen jaar gevorm, en het biodiversiteit 530 miljoen jaar gelede met die Kambriese tydvak begin. Hierdie ouderdomme mag so hoog wees omdat die wetenskap in wese God se skeppende handelinge vertolk as natuurprosesse, wat beskryf word in terme van ons geabstraheerde horlosietyd (ontplooiingstyd). Evolusieleer vertolk ook die opeenvolgende ontstaan van al hoe meer gevorderde lewe deur natuurprosesse in terme van huidige ontplooiingstyd, terwyl nuwe bouplanne hulle oorsprong in die skeppingstyd kon gehad het. 5) BERGSON ( ) SE SKEPPENDE EVOLUSIE (Uittreksels uit vertalings deur H G Stoker) Met behulp van intensiewe biologiese, fisiologiese en veral psigologiese analises het Bergson tot die oortuiging gekom dat alles voortdurend verander. Die werklikheid was vir hom verandering, wat innig met die tyd verbind is. Die veranderende werklikheid was vir hom konkrete lewend-vloeiende tyd, wat hy durée genoem het.... ons innerlikste lewe is suiwer durée; die psigiese toestande rol in die tyd af en konstitueer die durée (Einführung in die Metaphysik, Diederichs, Jena, 1920:27,28). Volgens Bergson gaan die ware durée vanuit die verlede die toekoms te gemoed. Die durée is n reële werkingskrag, wat die toekoms ontdek en verower deur telkens die absoluut nuwe opnuut te skep; die durée is voortbrenging, verwekking, skepping van die absoluut nuwe, dit is skeppende suksessie, dit skep nuut of niks nie (Zeit und Freiheit, Diederichs, Jena, 1920:144). Juis daarom is die toekoms onbepaald en onbepaalbaar, onvooruitsienbaar en onvoorspelbaar. Hierdie ongedetermineerdheid van die toekoms maak ware skepping en ware vryheid moontlik, iets wat die mens bereik as hy hom in sy eie durée versink, van homself besit neem en in sy diepste grond een met homself word (Zeit und Freiheit, Diederichs, Jena, 1920:182). Materie dien as prikkel vir n voortgaande ontwikkeling, groei en vooruitgang. Aan hierdie grensloos voortskrydende groei en ontwikkeling het die hele universum deel. Die voortgang ontwikkel nie siklies nie, maar vorentoe, opwaarts en na bowe, sonder einde en sonder grens (Einführung in die Metaphysik, Diederichs, Jena, 1920:9; Zeit und Freiheit, Diederichs, Jena, 1920:102). Hierdie aanhalings, wat op Bergson se psigiese insigte berus, het hulle parallel in die kwantumfisika, op grond waarvan Heisenberg sy onsekerheidsbeginsel geformuleer het. Dit kom daarop neer dat volgens die kwantumfisika prosesse in die natuur nie kousaal-deterministies beskryf kan word nie, maar dat daar n waarskynlikheid is dat n massadeeltjie, wat nie voorheen daar was nie, deur n kwantumproses uit die natuur tevoorskyn kan tree. Net so kom Bergson se beredering van durée as n reële werkingskrag daarop neer dat deur grenslose voortskrydende groei en ontwikkeling n (meer gevorderde) spesie met n kwantumsprong uit evolusionêre prosesse natuurlikerwys tevoorskyn kan kom. Dit is skeppende evolusie as n natuurproses. SAMEVATTING 1. Die mens sien voortgang (ontplooiing) as n proses waardeur gebeurtenisse en veranderinge uit die natuur en deur menslike handelinge voortkom. God word

6 6 deur die wetenskap nie gesien as n Bestuurder van tyd en van voortgang nie, maar word gesien as n superwese wat in tyd en in voortgang (geskiedenis) verskyn. Hierdie siening is dikwels bepalend vir ons wetenskapsbeskouing, ook vir ons tydsbeskouing. 2. Fiktiewe tydstippe word gevind deur tyd uit die werklikheid te abstraheer. Hierdie fiktiewe tydstippe het daarom nie reële werkliklikheidsbetekenis nie, maar moet kongrueer met reële tydstippe. Reële tyd kan die mens nie kwantifiseer nie. 3. Die ouderdomme wat die NWe bereken vir die aarde en die aanvang van biodiversiteit verreken die tyd van 6 skeppingsdae asof dit ontplooingstyd is, uitgaande van n tydsverloop soos ons dit vandag ervaar. Hierdie ouderdomme is gevolglik spekulatief en kan die rede wees waarom die ouderdommme wat bereken word, in die miljoene tot duisende miljoene jare is. 4. Die tydsverloop, wat die NWe bereken, is n abstrakte en daarom fiktiewe tydsverloop. Die mens het die horlosie uitgevind om hierdie tydsverloop in sy daaglikse lewe te gebruik. Ons rig ons daaglikse lewe volgens horlosietyd in, maar ouderdomme word in die geologiese en biologiese wetenskappe ook daarvolgens bereken. Omdat horlosietyd fiktief is, is hierdie ouderdomme ook fiktief maar is waardevol vir die natuurwetenskappe. Die natuurwetenskaplike waarde is geleë in die tydsberekeninge vir gebeure in die verlede, waardeur n tydbeeld verkry word om n verskeidenheid van waarnemings in die geologie, biologie en kosmologie met mekaar in verband te bring. Daardeur word n geloofwaardigheid geskep vir hierdie wetenskappe, wat die verlede in terme van die hede beskryf. P H Stoker 19 Februarie 2004