Lingua 6 p u t e r. Soluziuns. Purziuns da ler

Transkript

1 Lingua 6 p u t e r Soluziuns L 6, 29 L 6, 48 L 6, L 6, 96 L 6, 104 L 6, 108 L 6, 109 L 6, 113 L 6, L 6, 116 L 6, 123 L 6, 126 L 6, 127 L 6, L 6, 134; Qu 6, L 6, 136 L 6, 137 Purziuns da ler Ler comics Repasser sbözs Ir culs skis da pü bod ed hozindi: Texts da lexicon in puter Frasas e proposiziuns Proposiziuns interruottas proposiziuns interchaledas Proposiziuns interruottas proposiziuns interchaledas in poesias Frasas Proposiziuns Discuors direct Frasas e proposiziuns i l text d üna scolara Temps grammaticals Perfet u imperfet? Parts da la proposiziun Il subject üna part speciela da la proposiziun Las parts da la proposiziun i'l text d ün scolar Il conjunctiv illa proposiziun subordineda Las spezchas da pleds Las spezchas da pleds: Famiglias da pleds

2 PURZIUNS DA LER L 6, 29 Progress Da pü bod pudaivan ils iffaunts fer chesinas süls bös-chs. Hozindi paune implanter bös-chins süllas chesas. Kurt Hutterli Serius Pluffer at nomnane perche cha tieus ögls as piglian il temp per contempler ün muond in terribla prescha.* Beat Weber *L originel es sainza punct. Da la vart sumbrivainta Naschieu in benestanza u in poverted, in Europa u in America, in Asia u in Africa, nair u alv, mellan u cotschen, naschieu in mincha cas scu umaun, prezius, unic! Ma tschertüns crajan, ch els sajan pü prezius u pü unics. Perche? Rainer Haak

3 LER COMICS L 6, 48 FAMIGLIA TROMP: CHE SURPRAISA! Chau mamma! Chau mia chera! Inua sun tieus ögliers? Ruots, mamma. D'he gieu ün pô disfurtüna Ma quauntas voutas es que già capito? D'heja da dir aunch'üna vouta: Iffaunts cun ögliers haun da fer pü bain attenziun cu oters! Ma eau nu m'imposs, propi na! E uossa? Vainsa darcho da cumprer nouvs ögliers per te? Ils raps nu'ns croudan be giò da tschêl! La vita vain adüna pü chera. E che dscharegia bap? Pover bap ho già avuonda pissers e lura aunch'üna figlia, chi rumpa adüna darcho ögliers! A nun es uschè simpel cun te. Ufff! Be cha füss già damaun. Curaschi! Ün duos trais Chau mamma! Tü est ün'impussibla! Chau mia chera! Inua sun tieus ögliers? Ruots, mamma. D'he gieu ün pô disfurtüna. Ruots?! Mo bain, oramai, fat es fat! Bap ho inamöd dit, cha tü druvessast plaunet oters ögliers!

4 REPASSER SBÖZS FÖGL DA LAVUR: L 6, 64 tenor «la metoda dals trais pass» 1. PASS: CONTROLLER LA SUCCESSIUN DALS IMPISSAMAINTS ED ILS PARAGRAFS - STRICHER, QUE CHI NU FO DABSÖGN, AGIUNDSCHER, QUE CHI MAUNCHA - Qu 4, 30 CONTROLLER L INTERPUNCZIUN Qu 6, 35.1 Text cun fals: La lavina In schner da l an 1951 vaiva que do navaglias in tuot nossa bella Svizra. Eir sül Gottard regnaiva grand prievel da lavinas. Ils lavuraints vaivan enormas difficulteds cun spaler liber, ils binaris da la viafier dal Gottard. Que d eira vi pel zievamezdi, cha s udiva l üerlöz permanent da las sirenas d alarm fin giò la val. Il capostaziun observaiva güst ils lavuraints, cur cha l signel dad Amsteg ho annunzcho, cha l tren direct saja partieu. Il capostaziun ho guardo tuot preoccupo traunterour ils fils sü vers il tschêl. El es ieu cun pass vi tar l indriz da distribuziun ed ho interruot la forza, uschè cha l maschinist ho gieu da frener il tren. Cotres es resto il tren in ün lö, nempe sülla punt dal «Chärstelenbach». E già es gnida la lavina sfrantunand da suringiò ella ho piglio cun se tuot il god, scu scha ls bös-chs füssan zurplins. Massas da naiv haun zuglio ils binaris. Ils lavuraints haun auncha schaschino eivnas a l inlungia, perche cha, melapaina cha la naiv eira alluntaneda, srantunaiva già la prosma lavina. Il tren ho gieu da turner ad Amsteg, perche cha l traget eira uossa zuglio cun massas da naiv. Lo haun ils passagers stuvieu ubain spetter, fin cha l traget es darcho sto liber, ubain ir inavaunt sur oters pass per river in Italia. Text corret: La lavina In schner da l an 1951 vaiva que do navaglias in tuot la Svizra. Eir sül Gottard regnaiva grand prievel da lavinas. Ils lavuraints vaivan enormas difficulteds cun spaler liber ils binaris da la viafier. Que d eira vi pel zievamezdi, cha s udiva l üerlöz permanent da las sirenas d alarm fin giò la val. Alura ho annunzcho il signel dad Amsteg, cha l tren direct saja partieu. Il capostaziun ho guardo tuot preoccupo traunterour ils fils sü vers il tschêl. El es ieu cun pass decis vi tar l indriz da distribuziun ed ho interruot la forza electrica, uschè cha l maschinist ho gieu da frener il tren. Cotres es resto il tren in ün lö protet, nempe sülla punt dal «Chärstelenbach». E già es gnida la lavina sfrantunand da suringiò. Ella ho piglio cun se tuot il god, scu scha ls bös-chs füssan zurplins. Massas da naiv haun zuglio ils binaris. Uschè ho il tren gieu da turner ad Amsteg. Lo haun ils passagers stuvieu ubain spetter, fin cha l traget es darcho sto liber, ubain ir inavaunt sur oters pass per river in Italia. Ils lavuraints haun auncha schaschino eivnas a l inlungia, perche cha, melapaina cha la naiv eira alluntaneda, srantunaiva già la prosma lavina.

5 REPASSER SBÖZS FÖGL DA LAVUR: L 6, 65 tenor «la metoda dals trais pass» 2. PASS: CONTROLLER ILS CUMANZAMAINTS DA LAS FRASAS CONTROLLER, SCHA LAS FRASAS SUN CORRECTAS (LAS DRETTAS CONJUNCZIUNS, LA DRETTA SINTAXA) Text cun fals: L utschè cun l ela ruotta Ün di d he eau dumando a Lorenz, ch el vegna cun me a pas-cher. El ho dit da schi. El ho dumando: «A las quauntas partinsa?» Eau al d he respundieu: «A l üna e mez, scha per te que vo.» Cura nus essans rivos giò Gravatscha, d eiran già bgers pas-cheders lo. Per furtüna vainsa üna bella plazzina be per nus chatto. Il prüm vainsa ün süerv Rivella bavieu, alura vainsa preparo nossas perchas. Alura vainsa cumanzo a pas-cher. Tuot in üna vouta ho strivlo ün utschè mia percha. Dalum d he eau vis, ch el nu rivaiva dad inandret svuler. Lorenz ho piglio l utschè precautamaing in maun. El nun es davent svulo. Nus il vains pavlo, el ho maglio fich svelt. L utschèin paraiva d esser tuot cuntaint. In viedi ans vainsa vers las tschinch e mez miss. Lorenz ho luvo l utschè sün sieu portabagagl. Fin sü tal binari dal tren nu s ho l muvanto. Ma dandettamaing è l svulazzo cun stainta giò sül pro. Nus il vains lascho lo. Nus essans ieus a chesa. Eau d he fadia gieu da m indrumanzer. Eau d he penso, il vessans gieu da piglier a chesa ed al magister purter? Text corret: L utschè cun l ela ruotta Ün di d he eau dumando a Lorenz, sch el vegna cun me a pas-cher. El ho dit da schi ed ho dumando: «A las quauntas partinsa?» Eau al d he respundieu: «A l üna e mez, scha que vo per te.» Cur cha nus essans rivos giò Gravatscha, d eiran lo già bgers pas-cheders. Per furtüna vainsa chatto üna bella plazzina be per nus. Il prüm vainsa bavieu ün süerv Rivella e preparo nossas perchas. Alura vainsa cumanzo a pas-cher. Tuot in üna vouta ho strivlo ün utschè mia percha. Dalum d he eau vis, ch el nu rivaiva da svuler inandret. Lorenz ho piglio l utschè precautamaing in maun. El nun es svulo davent. Nus il vains pavlo ed el ho maglio fich svelt. L utschèin paraiva d esser tuot cuntaint. Vers las tschinch e mez ans vainsa miss in viedi. Lorenz ho luvo l utschè sün sieu portabagagl. Fin sü tal binari dal tren nu s ho l muvanto. Ma dandettamaing è l svulazzo cun stainta giò sül pro. Nus il vains lascho lo ed essans ieus a chesa. Eau d he gieu fadia da m indrumanzer. Il vessans gieu da piglier a chesa e l purter al magister?

6 REPASSER SBÖZS FÖGL DA LAVUR: L 6, 66 tenor «la metoda dals trais pass» 3. PASS: CONTROLLER LA TSCHERNA DA PLEDS ED EVITER REPETIZIUNS CHI DISTURBAN CONTROLLER ILS TEMPS E LAS FUORMAS DALS VERBS Text cun fals: Il champ dals 1. avuost A nu d eira bell ora, ün mer da nüvlatschas staiva sur la val. Tuots eiran ieus aint il god a ramasser lains pel fö dals 1. avuost, cha spettaivans bramus. A la fin eira saira! Üna not s-chüra rumpaiva aint e nus vains brassieu nossas liangias. Que d eira u il plausch da pudair manger nossas liangias dadourvart. Ün pêrs da nus haun impizzo las fuschellas, ch els haun piglio cun se. Cura las prümas raketas sun partieus, haun tuots trat ün sagl. Zzzzz-toing!! Auncha lönch essans restos tschanto intuorn il fö e chantaivans ad ün chanter. L ultim ho que auncha do crema da vaniglia. Mmm! La plövgia es steda gentila, pervi da ella es gnida pür cura nus eirans in noss sachs da durmir. Per furtüna! Che sfrachs, cha que ho do e las sajettas faivan tuot cler nossas vistas. Eau craj, cha bod tuots haun gieu fiffa quella not! Quist champ ho dürieu trais dis e trais nots. Per me d eira que il pü bel champ da quist an. Text corret: Il champ dals 1. avuost A nu d eira bell ora, ün mer da nüvlatschas pendaiva sur la val. Tuots eiran ieus aint il god a ramasser laina pel fö dals 1. avuost, cha spettaivans cun brama. A la fin eira saira! Sül fer not vainsa brasso nossas liangias. Que d eira la cana e mez da pudair manger dadourvart. Ün pêr da nus haun impizzo las fuschellas, ch els vaivan piglio cun se. Cur cha las prümas raketas sun partidas, haun tuots trat ün sagl. Zzzzz-toing!! Auncha lönch essans restos tschantos intuorn il fö e vains chanto ad ün chanter. L ultim ho que auncha do crema da vaniglia. Mmm! La plövgia es steda gentila, perche ch ella es gnida pür cur cha nus eirans in noss sachs da durmir. Per furtüna! Che sfrachs, cha que ho do e las sajettas haun iglümino nossas vistas. Eau craj, cha bod tuots haun gieu fiffa quella not! Quist champ ho düro trais dis e trais nots. Per me es que sto il pü bel champ da quist an. Remarcha: Las correcturas in reguard a la tscherna da pleds sun propostas.

7 IR CULS SKIS DA PÜ BOD ED HOZINDI L 6, 96 TEXTS DA LEXICON IN PUTER Ski, (dal norveg. = Scheit; pl. skis), eir numno s-charpa da naiv, oget per as muvanter sülla naiv (gnieu druvo in Scandinavia daspö il temp da bruonz), hozindi oget da sport; fat da lain elastic e lam (fraisner/fraischen, hickory u vduogn), da metal u da materiel cumprimo. La lungezza vain adatteda a la grandezza dal skiunz (il piz dals skis da turas, da slalom e da cuorsa aval vessan da river cun bratsch stendieu fin illa mited dal maun); ils s. haun üna largezza da 6 10 cm, üna cheva da direcziun sülla vart suot dal ski e pizs vouts insü; grazcha als urs d atschel u da materiel cumprimo as po eir ir sün naiv inglatscheda. Skis da passlung, largezza da 5 7 cm, sun fats in möd fin, nun haun üngüns urs d atschel. Neir ils skis pesants per saglir nun haun üngüns urs d atschel. Els haun üna lungezza da cm, üna largezza dad 8 12 cm ed haun trais chevas. Tecnica: Fer passlung es stumpler inavaunt ün ski zieva l oter, puzzand il pais dad üna chamma sün l otra e dand svung culs bastuns. Fargun: stumpler ourdaglioter la part davous dals skis, tgnair insembel ils pizs, ir, scha pussibel, tgnand ils skis plat sülla naiv. Mettand il pais d üna chamma sün l otra as po fer stüertas a cuogn. Müdand pü svelt il pais d üna vart a l otra e vulvand a listess temp il corp, as fo stüertas pü cuortas, pü sveltas (p.ex. la cristiania). Per ir lung la spuonda as tegna ils skis parallel, il pais sül ski suot, il ski sur spusto ün pô inavaunt. Cuorsa rapida: Ir giò per la spuonda tgnand ils skis parallel, chaschuna la pü granda sveltezza; spartir il pais sün tuots duos skis, der pais sülla vart davaunt dal ski. Impü auncha variantas da sagls. Equipamaint: Il ski vain francho cun üna liadüra vi dal pè. Il pè ho dad esser fixo bain. Tals skis da passlung vain francheda be la part davaunt da la s-charpa, il chalchagn es liber per fer il pass. Ils bastuns dessan taundscher incirca fin poch sur il pet. Els sun fats our da lain da nitschouler u da channa u da metal liger. Grazcha a la roudina, ca. 20 cm sur il piz dal bastun, nu sfuondra il bastun memma fop aint illa naiv. Aunzas da chüram permetten ün bun tegn. Ils bastuns güdan a puzzer, a der svung, a tgnair l equiliber ed ad amegldrer la tecnica. Per ir insü as drouva tschaira chi tacha u pels da chauns da mer, voul dir tschintas, chi vegnan fixedas vi da la vart suot dal ski (pels cun fivlas u pels per tacher). Per ir aval e per sglischer pü ligermaing, as metta sü tschaira da skis. Disciplinas: Tal sport da prestaziun as disferenzchescha la cumbinaziun nordica e la cumbinaziun alpina. Illas cuorsas aval as po ragiundscher sveltezzas da passa 100 km l ura. Il slalom es üna disciplina, chi pretenda indschegn per river traunterour bgers pêrins da binderas. Passlung as fo sün ün traget indicho, fand pass grands e dand energicamaing svung culs bastuns. Saglir culs skis: partenza in tschaint, saglir davent da la schanza, as stendand ferm, «giaschair sül ajer», fand muvimaints arduonds culla bratscha u tgnand la bratscha stendida u vi dal corp. Placher cun ün pass da s-chaluneda. Lungezza dal sagl fin a 139 meters sün schanzas da svoul.

8 FRASAS E PROPOSIZIUNS L 6, 104 Lezcha 2 e 3: Partir aint il text in frasas, definir las proposiziuns e controller l interpuncziun 1. Quista vouta rivi. 2. Eau stögl. 3. Que es ün otezza, 4. ch eau nu sun auncha mê saglida in üna concurrenza. 5. A la fin d heja treno lönch, 6. per ch eau hegia success. 7. A tuot quista bgera glieud i l stadion vögli musser, 8. che ch eau se. 9. Eau craj, 10. cha tuots spettan quelo eir da me. 11. Eau se(,) 12. ch eau riv. 13. Eau sun sgürischma. 14. Eau sun buna. 15. Eau vögl river. 16. Eau m allegr d udir il grand applaus. 17. Eau l od già uossa! 18. Scha l sagl gratagia, 19. schi stuni süsom il podest. 20. Que es alura la peja per tuot mias fadias. 21. Eau d he guadagno. 22. Eau sun la granda vandschedra! Remarcha: Proposiziuns ho que in tuot 22, la comma traunter la proposiziun 11 e 12 es facultativa. Qu 6, 35.1 Las frasas cuortas, stereotipas sustegnan quist möd da trenamaint autogen.

9 PROPOSIZIUNS INTERRUOTTAS PROPOSIZIUNS INTERCHALEDAS L 6, 108 Lezcha 1 El es, d'he udieu, tuot cuntaint cun nus. El es, scu ch'eau d'he udieu, tuot cuntaint cun nus. El es uschè d'he eau udieu tuot cuntaint cun nus. El es (que d'he eau propi udieu) tuot cuntaint cun nus. Ella ho, craj eau, inclet bain quists exaimpels. Ella ho, scu ch'eau craj, inclet bain quists exaimpels. Ella ho eau craj almain inclet bain quists exaimpels. Ella ho (que craj eau propi) inclet bain quists exaimpels. Lezcha 2 A+B: Quista frasa, managia la magistra, nun es cumpletta. Il scolar, cuntuot ch'el as do granda fadia, nu riva da scriver bel. Il magister, el es be ün giuvnin, plescha a las mattas. Las fluors, a las quelas nus vains do ova, as remettan svelt. La duonna, ch'ella salüda amiaivelmaing, es sia tanta. Il pulizist, chi regla il trafic, porta mangettas alvas. Püssa roba, cha nus vains da fer mincha di, ans fo plaschair. Mincha gö, eir quel cunter giuveders debels, stu il prüm gnir guadagno. Il fleter glüschaint, cha tü hest chatto, es mieu. La lecziun da gimnastica, eir sch'eau nu sun ün bun sportiv, giodi listess. Il cudesch, eau l'he be güst cumanzo a ler, am pera enorm interessant. Stincals, eir scha sun auncha uschè da rir, nu rivi da tegner adimmaint. 6, 35.1

10 PROPOSIZIUNS INTERRUOTTAS PROPOSIZIUNS INTERCHALEDAS IN POESIAS L 6, a 1.2 Scha ün, chi cun schaschin rampcho es sün ün pign, 1.1b voul esser già ün merl, 1.3 schi's sbaglia'l quel tamberl. tenor Wilhelm Busch 1.1a 1.2 Als undraivels giuvenils, dals quêls eau nu cugnuosch ils noms, 1.3 chi eir quist an haun l'intenziun dad invuler mieus pairs e'ls poms, 1.1b am permet da giavüscher da nu zapper düraunt quist giodimaint fich rer sün mias eras cun arvaglia e rischmelnas zuond da vaglia. tenor Theodor Storm Tuot il mel at giavüschi, Tuot il mel at giavüschi dalöntsch davent dalöntsch davent possast rester. Possast rester mieu! 2 3 Mieu ödi at resta. Ödi at resta luntaun. 3 4 Luntaun per adüna (es) Per adüna (suni) tia Laura. versin per albums tia Laura. versin per album

11 FRASAS PROPOSIZIUNS DISCUORS DIRECT L 6, 113 Il luf e l'agnella 1.1a b Ün luf, chi vaiva üna said da murir, es ieu tar ün ovel Dalum ho el vis ün'agnella, chi bavaiva ova ün töchet pü ingiò «Perche tuorblast tü l'ova, ch'eau vuless baiver?» 4.1a b L'agnella, udind quelo, ho respundieu tuot stutta: «Cu mê possi turbler l'ova, chi cula davent da te giò tar me?» «Ma in mincha cas se eau», ho dit il luf, «cha tü hest discurrieu dal mel da me avaunt tschinch mais.» «Que nun es niauncha pussibel», ho respundieu l'agnella, «da quel temp nu d'eiri niauncha auncha sül muond.» u: muond!» «Alura es que sto tieu bap», ho sbragieu il luf e l'ho maglieda sü. tenor Aesop L 6, 109 e 111; Qu 6, 24

12 FRASAS E ROPOSIZIUNS I L TEXT D ÜNA SCOLARA L 6, Lezcha: Repassa l interpuncziun illas frasas segnedas cun i.. Il seguaint text es gnieu scrit d üna matta da sesevla.* Chalandamarz Chi chi craja, cha Chalandamarz cumainza als 1. marz, as sbaglia. Chalandamarz cumainza in quel mumaint, cha la prüma matta da la classa scutta a sia amia: L ho dumando! Que es eir il mumaint, cur cha cumainza tar l üna u l otra ün curius mel il vainter ed ün spettöz sainza fin. Tü hest ün pô da güder zieva!, m ho Linda dit ün di. Quella ho bun dir, ad ella saglian zieva tuot ils mats. Eir. Per furtüna es Clodi sto pü svelt ed ho dumando a Linda, sch ella fess las rösas per el. Ma eir Rita al fo bels öglins, quella blaguna, a tuots fo la bels öglins. Que nu bada ed el passainta las posas adüna darcho cun ella. Quist Chalandamarz da merda, rösas e tuot insembel! Eau vegn a ster giò la Bassa, lo nu do que da quist plunder!! Üna saira, cur ch eau sun turneda da l ura da clavazin, que d eira precis ils 13 october (,) ed eir aunch ün venderdi, d he chatto üna bustina aint in nossa chartera. Mieu cour ho cumanzo a batter fin sü tal culöz: Que es SIA scrittüra!!! Ma nun es que pü moda da salüder?, d he auncha udieu a clamer a mia mamma, currind sü da s-chela. Serrer l üsch - esser tuot suletta. Mieus mauns tremblaivan scu quels d üna duonnetta da tschient ans, cur ch eau d he aviert la busta: Am fest las rösas? Que füss bel! Hu-u, la tschaina es pronta. Vè, cha bap ho da fer prescha, el stu ir ad üna tschanteda importanta! Schi, schi, important m es uossa tuot qualchos oter. Mieu corp paraiva d esser implieu cun chürallas, cur ch eau d he cumanzo a scriver: Cher, grazcha per... Ma fo e vè, bap vain uschigliö grittischem, d heja udieu a clamer da dalöntsch. Grittischem, hoz, venderdi als 13? Na na na, que nun es pussibel!!!! Auncha quella saira d heja scrit a mia amia da Kappel: Chera Ruth, che di hoz! Tü nu crajast,... Ma spraunza nun est permaleda, sch eau at confess per glivrer: Mê nu vuless eau ir a ster giò la Bassa, m inclegiast? Hoz suni steda a cumprer palperi da saida illas pü bellas culuors. (P.S. per la magistra: TEXT SECRET, HO DA RESTER ANONIM!!) * Que s tratta dal Chalandamarz da Samedan, pel quêl a s fuorman minch an pêrins pel Chalandamarz. Mincha mat (scha pussibel) ho üna marusa da Chalandamarz, chi fo per el las rösas. Que s tratta da rösas, fattas cun palperi da saida. Cun quellas decoreschan ils mats lur s-chellas, chapütschas u chapels. A la fin dal bal da Chalandamarz ho lö la polonaisa, chi vain fatta culla marusa da Chalandamarz.

13 TEMPS GRAMMATICALS L 6, 116 Silvia: Das sind Steine in einer kleinen Bucht am Meer. Wir waren auf Bornholm in den Ferien. Das ist eine Insel in der Ostsee. Silvia: Que sun craps in üna pitschna baja al mer. Nus essans stos in vacanzas a Bornholm. Que es ün isla i l Mer da l Ost. Beat: Das ist eine wunderschöne Fotografie. Wie tief war das Wasser dort? Beat: Que es üna bellischma fotografia. Quaunt foppa d eira l ova lo? Silvia: Ich schätze etwa einen halben Meter. Silvia: Eau stim incirca ün mez meter. Beat: Diese Fotografie gefällt mir wirklich gut. So etwas könnte ich nicht (machen). Du hattest aber immer schon eine Superkamera. Beat: Quista fotografia am plescha propi bain. Qualchosa uschè nu rivessi da fer. Tü vaivast però già adüna üna supercamera. Silvia: Gar nicht. Die Hauptsache ist, dass man ein Gefühl für gute Motive bekommt. Das kann jeder lernen, auch du. Silvia: Dafatta na. Important es, cha s clappa ün sentimaint per buns motivs. Que riva d imprender minchün, eir tü.

14 PERFET U IMPERFET? L 6, 123 Ün anecdota Ün Inglais eira in viedi tres la Scozia. A pluvaiva a tschêl ruot dis a l inlungia. «Plouva que insè adüna in quist pajais?», ho el dumando ad ün pester scozzais, chi tschantaiva a l ur da la via. «Na, na», ho respundieu quel, «minchataunt naiva que eir.» Dand dal cho, es ieu l Inglais per sieu fat. La corniglia indschegnaivla tenor üna fabla dad Aesop Üna corniglia muriva mez da la said. Ella nu savaiva bod na pü che fer. Ella svulaiva d ün lö a l oter, ma sainza success. Tuot in üna vouta ho chatto la povra corniglia ün buchel cun aint ün mielin ova. Ella ho pruvo e pruvo da river giò cul pical per pudair baiver quist süerv grandius. Ma sieus sforzs nun haun güdo ünguotta. Tuot varsageda ho ella plaunt: «Che dür cha que es da vzair ova, chi m pudess salver da la mort, e nu river da la baiver!» Ma alura l es gnida ün ideja. Ella s ho missa a bütter crappins aint il buchel e poch a poch s ho uzeda l ova, uschè ch ella ho pudieu baiver e stüzzer sia said.

15 PARTS DA LA PROPOSIZIUN L 6, 126 Exercizi cul text «Il minz dal pair» 1. Ün hom vaiva invulo üna pipa. 2. El eira gnieu clappo. 3. Uossa tschantaiva'l in üna praschun. 4. El ponderaiva di e not. 5. Ün di ho dit il leder al guardiaun da la praschun: 6. «Eau vuless der qualchosa a nos raig.» 7. Il leder ho pudieu surder ün paquettin al raig. 8. Aint il paquet eira be ün minz d'ün pair. 9. Il raig es sto fich stut da quist regal. 10. «Da quist minz crescharegia ün pairer tuot speciel. 11. El purtaregia pairs in or pür.» 12. Il leder ho giavüscho buna furtüna al raig.

16 IL SUBJECT ÜNA PART SPECIELA DA LA PROPOSIZIUN L 6, 127 Chattast ils subjects da quistas proposiziuns? 1. Il raig eira perplex, perche cha d iffaunt vaiva l eir già invulo l üna e l otra robetta. 2. Perque ho l propost da der il minz a sieu cusglieder. 3. Il cusglieder es gnieu. 4. Ma apaina ch el vaiva udieu, da che cha que s trattaiva, ho l propost da dumander al generel. 5. El svess vaiva nempe fat svanir raps d impostas. 6. Il generel es gnieu. 7. Ma quel ho propost da der il minz al directer da la praschun. 8. El svess vaiva nempe tgnieu per se la mited da la peja dals sudos. 9. Ma eir il directer da la praschun s ho dusto, cur cha l generel l ho spüert il grandius minz dal pair. 10. El vaiva nempe accepto raps da singuls praschuners e tratto perque a quels meglder cu als oters. 11. Sün que ho il leder cumanzo a rir ed el ho rieu uschè lönch, fin cha l raig ho inclet perche. 12. Alura ho dit il raig: «Che ho fat il leder? 13. El ho invulo üna pipa. 14. E l cusglieder? 15. Il sar generel? 16. Il sar directer da la praschun? 17. Pü gugent laschainsa sainza dumander! 18. Leder, tü est liber! 19. Tü poust ir, inua cha tü voust.» «Grazcha, majested», ho dit il leder. 21. «Tü est ün hom sabi 1.» 22. Cuntaint è l ieu davent dal chastè. 23. In praschun nun è l mê pü rivo. 1 «ün hom sabi» nun es ün subject, dimpersè ün cumplemaint predicativ. Que chattainsa in cumbinaziuns dal subject culs verbs copulativs esser, parair, dvanter, gnir, rester, as crajer. Qu 7-9

17 LAS PARTS DA LA PROPOSIZIUN I'L TEXT D'ÜN SCOLAR L 6, 128 e 129 Lezchas: 1. Guarda, cha'ls cumanzamaints da las frasas varieschan. Cun spuster las parts da la proposiziun chattast eventuelmaing üna megldra sintaxa. 2. La fin d'üna frasa stu s'affer bain cul cumanzamaint da la prosma frasa. Üna varianta pussibla: Nos(s) giat(s) Nus vains già dalöntsch ün giat. El ho nom Zorro, sieu pail es cotschen ed alv. Zorro es fich attacho ed ho enorm gugent, sch'el vain charezzo. Zieva ün mez an vainsa vulieu ün seguond giat. Tuot la famiglia es ida tar ün hom, chi vendaiva giats. Eau d'he tschernieu ün bel alvin. Intaunt d'heja schmancho sieu nom. Zorro l'ho dalum accepto. Bainbod vainsa bado, ch'el eira orv, e nus il vains purto inavous. Turnand a chesa vains nus decis da nun ir pü in tschercha d'ün oter. Ün di vainsa fat ün gir cul velo. A giaiva bel gualiv. Da dalöntsch as vzaiva già la plazza aviatica. Tuot in üna vouta ho clamo mia mamma: Frenè, guardè vi lo! No da l ur dal god vainsa udieu vuschs agitedas. Üna matta tgnaiva in maun ün bel giattin alv. Nus essans ieus pü dascunter e l'hom ans ho declaro: Ün auto s'ho fermo be güst aunz. Qualchün ho alura bütto our da fnestra quist giattin. Nus nu'l pudains piglier cun nus, perche cha in nossa chesa nun es que permiss d'avair bes-chas. Vessan Els interess Schi gugent, vainsa clamo be gust. Mieu bap ed eau essans filos a chesa. Zorro ho savuro vi dal nouv giattin e l'ho alura licho giò. Quel ho cret, cha Zorro saja sia mamma. Que nu füss sto pussibel, perche cha Zorro d'eira ün mes-chlin. El ho tuottüna lascho tschütscher vi da sias pattas. Ma nus vains stuvieu nudrir il giattin cun lat, perche ch'üngün nu riva da's saduler da pattas. A nos giattin vainsa battagio Minusch. El vaiva il prüm adüna temmunas da tuot. Be dasper Zorro as sentiva'l bain. Intaunt ho'l però pers sia temma. Tuots duos giats sun pel mumaint sauns e cuntaints.

18 IL CONJUNCTIV ILLA PROPOSIZIUN SUBORDINEDA L 6, 134; Qu 6, Chi riva da cumbiner inandret? Sar Duri aintra illa staunza da scoula. El vuless cumanzer la lecziun e disch: Quietezza, per plaschair. Eau tem, cha vus sajas culs impissamaints già tal viedi da scoula da puschmaun! Schi, ils iffaunts sun in plaina discussiun. A s oda la vusch da Claudia: Eau d he udieu hoz in damaun, cha que vegna da plouver. Eau speresch, cha tü hegiast inclet suotsur, respuonda Sergio a Claudia. Ma sar Duri ho dit, cha nus giajans forsa listess a nuder, eir cun trid ora, remarcha Burtel. Uschigliö giainsa da not, sainza cha l magister bada, blaga Sergio. Eau dubitesch cha que saja realisabel, quel oda nempe tuot!, managia Fabio da davous no. Burtel insista: Nus pretendains simplamaing, ch el ans lascha ir a nuder eir cun trid ora, uschigliö Ma, eau d he udieu, cha düraunt strasoras detta que uondas enormas, interrumpa Paulin a Burtel. A vain eir dit, cha chejinchotschas possan spetter a chesa, hest inclet, mieu cher Paulin!, sfrigna Sergio. Cha l ora saja, scu ch ella vöglia, eau m allegr d ir cun vus in viedi, as masda il magister i l discuors animo. Insè vulaivi repeter l adöver dal conjunctiv, ma scu ch eau d he pudieu udir, savais quistas fuormas già sü per la daunta, bravo!, managia l tuot cuntaint.

19 LAS SPEZCHAS DA PLEDS L 6, 136 La A particla (preposiziun) limpuda substantiv las och pronom (numerel) In particla (preposiziun) oza verb la ella pronom (persunel) chascha substantiv plaunin particla (adverb) la il limpuda substantiv pè substantiv vers particla (preposiziun) dret, adjectiv las alura particla (conjuncziun) ses pronom (numerel) il puda verb tschankin. adjectiv u substantiv e particla (conjuncziun) puda. verb A particla (preposiziun) las A particla (preposiziun) nouv pronom (numerel) las disch verb set pronom (numerel) ella pronom (persunel) pera verb da furba: particla (locuziun ella pronom (persunel) adverbiela) plaunsieu, particla (adverb) «La dad particla (preposiziun) chascha substantiv accepter verb niauncha particla (adverb) il nun particla (adverb) destin substantiv am pronom (persunel) sieu*. pronom (possessiv) disturba.» verb Fin la fin da la sesevla classa rivan buns scolars/bunas scolaras da definir tuot las spezchas, inclusiv suotgruppas. Locuziuns adverbielas es materia dal s-chelin ot. Böt pel rest da la classa: Las tschinch gruppas variablas (tals pronoms: las suotgruppas pronoms persunels, eir ils enclitics, possessivs, reflexivs e ls artichels), impü identificher il pled invariabel, la particla. Qu 6, 27 * sieu scu adjectiv (possessiv) es materia dal s-chelin ot. Qu 6, 31

20 LAS SPEZCHAS DA PLEDS L 6, 137 FAMIGLIAS DA PLEDS Tar che spezchas da pleds tuochan ils pleds da quista famiglia? vzair visuelmaing la vista vair la vzüda vzand visibel invisibel visuel il visier viser la visiun Furmer svess famiglias da pleds: scriver scrivlotter la scrittüra il scriptur tmücha tmair la temma tmieu la bellezza il bellet bellischem bellischem imbellir glüschir glüschaint la glüsch glüschanter sgrischus la sgrischur il sgrisch sgrischaivel sgrischaivelmaing