Palacký-Universität Olomouc Philosophische Fakultät Lehrstuhl für Germanistik

Ähnliche Dokumente
Vo r d ä c h e r-ca r p o r t s. Vo r d ä c h e r-ca r p o r t s a u s Sta h l Ed e l s ta h l u n d. Gl a s. En g i n e e r i n g

Re ch n e n m it Term e n. I n h a l t. Ve re i n fac h e n vo n Te r m e n Ve r m i s c h t e Au fg a b e n... 8

Klaus Kremer, der Küchenchef des Luxus-Ozeanliners Queen Mary 2 macht das Schlemmen im Weingold zum kulinarischen Erlebnis

JUBILÄUMSTAFEL. 18. Ju l i. 18: 0 0 U hr. 125 Jah re IG Met all Gaggenau 50 Jahre Le be nshilfe Ra sta tt/m ur gta l


Silbenmosaike. KapB_Silbenmosaike

N n. k m e d i h. H n e e. W e w r d e e K e n. U d i m r läc e n. I h e i n r m c n c a d s V r p e h n a. W r s l e a l s kön e. H N- N L!

Der Bereich Wirtschaftswissenschaften der Ernst-Moritz-Arndt- Universität Greifswald

Welche Informationen N e w s K o mpa s s G mb H s a m melt und wie wir die D aten verwenden


Übersicht über die systematischen Hauptgruppen

1000 Dinge, an die zu denken ist, wenn Microsoft Office SharePoint Server 2007 implementiert werden soll

HINWEISE ZUR ANTRAGSTELLUNG GASTSPIELFÖRDERUNG THEATER

Michaelsmesse von A. Tobias. Zu Beginn. Fehlt noch


J. Gedan. KLAVIER SPIELEN Heft Ib. Kinderlieder im Fünftonraum. Edition Pian e forte

DOWNLOAD. Sinnentnehmendes Lesen üben: Wortebene 1. Übungen in 5 Schwierigkeitsstufen. Katrin Wemmer. Downloadauszug aus dem Originaltitel:

Hi er werden di e Überrest e mei ner Spi el zeuge oder anderer Di nge, di e unge wollt dazu wurden, gesa mmelt und dann zu m Fli cken übergeben. So er

Sechs Module aus der Praxis

MIT VIELEN ANGEBOTEN VOM 18. BIS EINSCHL. 26. APRIL 2015

J J J. j j J 0 3 J

Grundlagen der Allgemeinen und Anorganischen Chemie. Atome. Chemische Reaktionen. Verbindungen

...t e c h n o l o g y g i v e s c o m f o r t

Jörg Hilbert und Felix Janosa. Ritter Rost. Leadsheets. Carlsen Verlag GmbH, Hamburg

ev. Jugend Böckingen Freizeit Programm 2015

Wie schön leuchtet der Morgenstern Johann Kuhnau ( ) 1.

Ihr seid das Salz der Erde

Periodensystem. Physik und Chemie. Sprachkompendium und einfache Regeln

Grosses Fach und kleines Fach


Udo Jürgens - Medley 2000/2001 für gemischten Chor mit Klavierbegleitung

Inhaltsverzeichnis.

Der zweiundzwanzigste Psalm ¹ ¹. Ich heu le, a ber mei ne Hül fe ist fern Recit. Recit. Ï. Tutti

Analysen und Ergebnisse der Qualifizierungsberater im III. Quartal 2010

I n h a l t 1 J o b R o t a t i o a l s u e a r b e i t s m a r k t p o l i t i s c h e S t r a t e g i e E s t u s P r o b l u V w u s t V g l h d R

u m ei n i nt eressa nt es, vi elfälti ges Ange bot für u nsere L eser zu errei c he n. Hall o! So begrü ßt Rossi i nje de m Cockerbot e n sei ne Fa n

CANES SILVER HANDMADE STERLING

Fußball - WM für gemischten Chor a cappella. D D7/F Gmi'9 Gº7. œ œ œ œ œ œ œ œ œ bœ. ding ding ding ding ding ding ding ding ding

DOWNLOAD. Sinnentnehmendes Lesen üben: Satzebene 1. Übungen in 4 Schwierigkeitsstufen. Katrin Wemmer. Downloadauszug aus dem Originaltitel:

Trace Analysis of Surfaces

Trauer und Trost Ein Friedrich Silcher-Zyklus. Probepartitur. Das Fotokopieren und Abschreiben von Noten ist gesetzlich verboten


Aufkleber der Gruppe:

M a r c e l d e r M a l e r, e i n R ü c k b l i c k

Aufenthalts- und B e s chäftigung srecht für drittstaat s an gehörige K ün stler_innen

Eingangsgebete mit Hinführung für Heiligabend

10 Das Mittelalter das Werden Europas

Erfolgreiche homöopathische Behandlung. Dr.med. Fredy Fuchs Arzt für Allgemeinmedizin FMH Arzt für Homöopathie SVHA

Gott ist tot C 7 . " C maj. will. reich . E D 7. Bü- cher B O 7/9. ich. krits. des. halt. Sans- Je- sus. und. wahr- war. maj. ist. Gott. geht.

Fußball - WM für Männerchor a cappella. A A7/C Dmi'9 Dº7. Œ <#> œ œ. A Dmi6 A Dmi7 A Esus4. œ œ œ œ œ œ œ œ œ nœ

Vier Gesänge für Frauenchor

Schneidstoff DIN. Typ. Beschichtung. Schneidenzahl. Seite. Werkstoffgruppe m/min. Stähle bis 850 N/mm2. Stähle bis. Stähle. bis 1400.


S a ra h C. J one s Ph y sik a m S a m st a g 4. J uni

5. Periodensystem der Elemente 5.1. Aufbauprinzip 5.2. Geschichte des Periodensystems 5.3. Ionisierungsenergie 5.4. Elektronenaffinität 5.5.

Stabat Mater (dt. von Heinrich Bone 1847)

Phonologische Bewusstheit. Silben 4

Kauderwelsch Japanisch Wort für Wort


2_Sem provisorisch Klassenplan 3aLS Mo Di Mi Do Fr aSPF. 3ahiSP SPM_301. Wv SPK_301 T20. 3ahiSP SPM_301

lgenommen haben lgende Entscheidung: Gründe:

ma me mi mo mu mo mu me mi ma am em im om um im em am um om

G e s a m t p r o s p e k t. Ü b e r w e n d l i c h

> H i l f r e i c h e Links zur Unterkunftssuche/ Helpful links fo r f i n d i n g a n a c c o mo d a t i o n :

richtig schreiben richtig schreiben Wa tte & Himmel Wa tte & Himmel kurze Selbstlaute kurze Selbstlaute

F Gm7 C Am und neu be gin nen ganz neu, da berühren sich Himmel und. C Am7 Dm7 Gm7

Herbert Grönemeyer. für Frauenchor und Klavier. Musik und Text: Herbert Grönemeyer. Chorbearbeitung: Peter Schnur (

j œ œ œ. œ j œ œ j œ œ œ œ œ œ œ w w œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ g œ œ œ œ œ œ œ œ. r œ œ œ œ. œ œ œ œ œ œ œ œ

ACHTUNDZWANZIG LACHGESCHICHTEN

Stundenplan 2016/2017 ab Mo Di Mi Do Fr D LEE 105 SP TS SW M HZ 105 A *LRS GI 105 *LRS WI 104 E5 FOL 105

Geringfügige Beschäftigung und Beschäftigung in der Gleitzone. Ar beits recht Steu er recht Bei spie le

MISSION UNBEKANNTE BERUFSWELT

VORSCHAU. 1. Wer ist Jesus? Die Kinder kennen die wichtigsten Informationen zu Jesus und füllen einen Jesus-Steckbrief aus.

Sachsen-Anhalt 2013/2014. Volksbanken Raiffeisenbanken

Broschüren Kampagnen Anzeigen Mailings Präsentationen

Intro: Op NS03AH

ACO Selbstbau. Mehr Raum durch Licht ACO Nebenraumfenster

Herbert Grönemeyer. für gemischten Chor und Klavier. Musik und Text: Herbert Grönemeyer. Chorbearbeitung: Peter Schnur (

Bundestagswahlkreis 083

Inflair Lounge Set - Superior. Inflair Lounge Set - Deluxe. Inflair Couch. Inflair Duo Set

MISSION UNBEKANNTE BERUFSWELT

Ein neues Weihnachtslied

Chorpartitur Du Gott Lieder einer Messe mit Neuer Geistlicher Musik von Wolfgang Biel

Die sieben Worte Jesu Christi am Kreuz Heinrich Schütz ( )

H Wasserstoff. O Sauerstoff

Gott ist unsre Zuversicht

BIG SING: Mendelssohn, Bach and the Chorale

Guten Morgen, wie heißt du?

Jetzt auch als E-Journal 5 / Besuchen Sie uns: glogistikprozesse. Logistiktrends.

Advent und Weihnachten

Ausgleichendes 4-Backen-Spannfutter Compensating 4-jaw chuck. Unbeatable flexibility

Durchgang. Teilgebiet 3. Begrünte Stelen mit Baumscheibe Naphtastrasse (Maag Strasse) Teilgebiet 2 3.

Lasst sie in die Zukunft schauen

G u t fü r m ic h e in L e b e n la n g. M a rin a D ie in g S e ite 1

So schaffst du deine Ausbildung. Ausbildungsbegleitende Hilfen (abh) INFORMATION FÜR JUGENDLICHE. Bildelement: Jugendliche in der Schule

BÜROZENTRUM FALKENBRUNNEN. Chemnitzer-Str. 48, 48a, 48b, 50 / Würzburger Str Dresden

Kreisler: Weihnachten ist eine schöne Zeit

C. Spale, Marken im Szenesport, DOI / _2, Springer Fachmedien Wiesbaden 2015

DER AZUBI-ÜBUNGSLEITER (AÜL)

Udo Jürgens. für Männerchor a cappella. Text: Wolfgang Hofer Musik: Udo Jürgens. Chorbearbeitung: Pasquale Thibaut. Singpartitur

Transkript:

Palacký-Universität Olomouc Philosophische Fakultät Lehrstuhl für Germanistik Hexen, Zauber und Zauberer in der hochmittelalterlichen Epik (Tristan, Iwein, Parzival) Witches, magic and warlocks in the High Middle Age epic (Tristan, Iwein, Parzival) Betreuerin: Mgr. Kristýna Slámová, Ph.D. Bearbeitet von: Kateřina Jurášková Olomouc 2008

Erklärung Ich versichere, dass ich die vorliegende Arbeit selbstständig verfasste und keine anderen als die angegebenen Quellen und Hilfsmittel benutzte. Alle Stellen der Arbeit, die dem Wortlaut oder dem Sinne nach anderen Werken entnommen sind, sind in jedem einzelnen Fall unter Angabe der Quellen deutlich gekennzeichnet. Olomouc, 24. 4. 2008 2

Annotation In meiner Diplomarbeit bemühe ich mich um eine Hexen-, Zauber- und Zaubererdarstellung in der hochmittelalterlichen Epik. Den Ausgangspunkt bilden zwei Artusromane (Iwein, Parzival) und ein höfischer Roman (Tristan) von drei bedeutendsten Dichtern dieser Epoche (Gottfried von Straβburg, Hartmann von Aue und Wolfram von Eschenbach). Ich verfolge, wie die Hexen und Zauberer in der Literatur charakterisiert werden, welche Zauberkräfte sie besitzen und zu welchen Zwecken sie sie benutzen. 3

Abstract This thesis is concerned with witches, magic and warlocks in the High Middle Age epic. The initial point is connected with two Arthur s Novels (Iwein, Parzival) and romaunt (Tristan) from three important authors of this era (Gottfried von Straβburg, Hartmann von Aue und Wolfram von Eschenbach). There is examined, how are witches and warlocks characterised in literature, what kind of magic power they possess and what are the aims they use it for. 4

Mein besonderer Dank gilt Mgr. Kristýna Slámová, Ph.D., für ihre Empfehlungen und Kommentare zu dieser Arbeit. Ich schätze ihre geduldige Leitung und Hilfsbereitschaft. 5

Inhalt 1. Hinführung zum Thema...7 2. Entwicklung und Begründung der Fragestellung...8 3. Begriffserklärung: Was sind Hexen, Zauber und Zauberer?...10 4. Tristan Gottfrieds von Straβburg...18 4. 1. Die Hexenfiguren im Tristan...20 4. 2. Das vergiftete Schwert...20 4. 3. Die Königin als Hexe...22 4. 4. Tristan als Zauberer?...25 4. 5. Die giftige Drachenzunge, Isolde als Hexe, Brangäne...27 4. 6. Der Liebestrank...34 4. 7. Der zwingende Zauber...37 4. 8. Die Blutverwandschaft und das Frauenelement...39 4. 9. Versuch um den Zauber zu brechen...42 4. 10. Das Hexendreieck...43 4. 11. Tristans Tod der Zauber wurde gesühnt...44 4. 12. Das Urbild der Hexenfiguren...45 5. Iwein Hartmanns von Aue...48 5. 1. Der Zauberbrunnen...50 5. 2. Der Zauberring und die Bahrprobe...62 5. 3. Die Zaubersalbe...69 5. 4. Die Hexenverbrennung...75 6. Parzival Wolframs von Eschenbach...87 6. 1. Herzeloydes Alptraum, Gachmurets Tod und der Blutzauber...88 6. 2. Parzival als Narr und die Tarotsymbolik...93 6. 3. Heiliger Gral und die Gralsburg Munsalwäsche...99 6. 4. Die Gralsbotin Cundry...104 6. 5. Der Zauberer Clinschor und Schastel marveile...107 6. 6. Die Heilmittel im Parzival...112 7. Zusammenfassung...126 8. Literaturverzeichnis...129 6

1. Hinführung zum Thema D e r T i t el me i n er Di pl o ma r b ei t l a ut e t H e xen, Z au ber un d Z au ber er in d er d eu ts ch en h oc hm it t el a lt er l ic he n Ep ik ( T r is ta n, I w e in, Par ziv a l ). I ch wä hl t e di e Ep o ch e de s Ho ch mi t tel al ter s wi l l kü r l i ch au s, d en n ma n s pri ch t of t v on fi n s ter e m M i t tel al ter u nd ma n bri ng t di e s e Ep oc he mi t H e xe n i n V erbi nd ung. Do ch d a s i s t ei ne Lai en vo r s tel l u ng, wei l di e He xe np r o ze s se un d der H e xe n wa hn vi el me h r Ph än o me n e de r M od er ne si n d. D en kt ma n a n di e kl as si s c he Gl i ed eru ng de r mi t t el al t erliche n Ep oc he - F r üh mi t tel al ter ( 8 00-1 050 ), H oc hmi t t el al t er ( 11 70-1 250 ) u nd s c hl i eβl i c h Sp ät mi t tel al te r ( 1 25 0-1 50 0) un d wen n ma n di e D a te n mi t d e m H ö h ep un kt d er He xe n ver fol gu ng i n De ut sc hl a nd ( 15 80-16 50 ) 1 v er gl ei c ht, wi r d d as s t er eo ty pe A n se hen d es fi ns te r e n M i t tel al ter s zer s tör t. 2 I ch be mü h e mi c h i n me i n er D i pl o ma r bei t fe s tz u st el l en, ob es i n der ho ch mi tt el al terli che n E pi k He xe n-, Z a ub er- un d Z a ube r e r d ars t el l ung en gi b t, wi e wu r de n si e g es c hi l der t un d ob si e d en s t ere ot ypi s ch en H e xen -, Z au ber - un d Z au be r er v or st el l ung en en t spr e ch en. D a s T he ma i s t z wa r f as zi ni ere nd u nd at tr ak ti v, a be r i ch wu r de b ei m S c h r ei be n me i ne r Ar bei t mi t vi el e n Pr obl e me n k o nfr on ti e r t. Z u m G e ge ns ta nd H e xe n i m M i t tel al te r gi b t e s n ur we ni g pa s sen de n S ek un dä r l i te r a tur. Ü ber di e H e xe n ver fol gun ge n, ü be r de n hi s t orische n Hi n ter gr un d un d ü be r di e Op fer fi nd et ma n i n d e r Li te r a tur l ei c ht vi el e I n for ma ti on en. Ab er ei n Li t er at urlexi on mi t d er He xe nt he ma ti k o de r mi t Au tor en, di e si c h di e sem T h e ma wi d me te n, gi bt e s l ei d er ni ch t. Di e l i t er at ur wi s sen s ch af tl i c he Sei t e di e se s P h än o me n s wu r d e we ni g ber üc ksi c hti g t un d e s fe hl t ei n gl ob al e s Üb erbl i ck üb er di e l i te r ari sc he H e xe n-, Z a ub er- u nd 1 Vgl: Tarnowski, Wolfgang: Hexen und Hexenwahn. Nürnberg: Tessloff Verlag, 1994. S. 38-39. 2 Anmerkung: Europas letzte Hexe, Anna Göldi, wurde in der Schweiz am 13. Juni 1782 hingerichtet. In: http://www.limmatverlag.ch/default.htm?/hauser/hauser.goeldi.htm 7

Z au ber er dar s tel l u ng, wa s mei n e F or sc hu ng na türli ch k o mp l i zi e r t e. F ür me i n e F or s ch un g wä hl t e i c h 3 be r ü h mt e un d a ng e seh en e Di c ht er a u s, un d z wa r G ot tf r i e d v on S tra βb ur g, H a r t ma n n v on Au e und W ol fra m v o n E s ch en ba ch, de nn i c h hal te i h r e h öfi s che R o ma ne un d A r tu sr o ma ne fü r di e r ep r ä se nt ati e v st en W er ke d e s H och mi t tel al ter s. Di e W erke si n d c hr on ol o gi s ch, al s o n a ch i hr e m E n t st eh un gs da tu m g e gl i e de r t. O b wo hl ma n da fü r k ei n e kon kr et en B e wei se h at un d ma n v er mu t e t bl oβ di e E nt s te hu ng sd ate n, b eh au pt et ma n, T r is ta n e nt s ta nd a m A n f an g de s 1 3. J ah r h un de r t s ( 12 00-1 210 ), I we in wu r de u m 1 2 02 g es ch r i eb en u nd P a r ziv a l e nt st an d z wi s ch en 1 20 0-12 10. 2. Entwicklung und Begründung der Fragestellung W enn i ch da s Ha up tzi el me i n er D i pl o ma r bei t n en ne n s ol l t e, wü r de i ch s age n: I ch b e mü he mi c h u m ei ne H e xen -, Z au ber - un d Z au be r er da r s tel l u ng i n au s ge wä hl t en h o ch mi tt el al t erliche n epi s che n W e r k en. Es i st a be r ei n e o be r fl äc hl i ch e D efi ni ti o n. De sh al b f or mu l i er e i ch zu di es e m H a up tzi el n o ch Tei l zi el e i n F or m v on 4 W - F r a ge n. D i e wi ch ti gs te F r ag e l a ut et : W arum? W a r u m s c h r ei be i ch ü be r h au pt ei n W er k üb er He xe n, Z ub er u nd Z au ber er? M ei n e M o ti va ti o n i st mei ne l a ng jä hri ge In te r e s se u nd di e T a ts ac he, di e F or s chu ng wur de n o ch ni c ht ab s chl i e βe nd g ekl ä r t. I ch wi l l z ei g en, wi e di e H e xe n u nd Z a ub er er i n d er h o ch mi tt el al t erliche n Li t era t ur da r ge s tel l t wu r de n, wei l ma n z u di es e m B e r ei c h nu r we ni g e B ei tr äg e fi n den ka nn. M an c he H e xe ne r f or sc he r sa m me l n bl oβ F a k te n un d D at en ü ber di e H e xe np r o ze s se, ma n ch e un ter su c he n d as g es c hi ch tl i c he K o n te xt. M edi ävi st en er fo r s ch en di e Sp r a ch e, d as p oe ti s ch e S ti l un d M oti ve d er ei ng el n en W er ke n. I ch wi l l i n me i ne r Ar bei t 8

b ei d es zu sa m me n k n üp fen un d e t wa s ga n z N eu es u nd O r i gi n el l es sc hr ei be n. Ic h wi l l Li ch t i n de n du nkl en u nd u ne r f or sc he ne n Be r ei ch der H e xe nd ar st el l un g i n de r h o ch mi tt el al t erliche n Li t era tu r bri ng en. Es i s t mei ne r M ei n un g n a ch wi c hti g g era de di e se s Bi l d zu e nt de c ke n, de nn es s pi eg el t di e W urz el n u nd di e A n fä ng e d e s He xe n kul t e s u nd i hr e W ahr ne h mu ng wi de r. Der n ä ch st e G r u nd d af ür, da s s i ch mi c h di es e m T h e ma wi d me, i s t au ch di e W i eder ge bur t de r E so te r i k u nd de s H e xen k ul te s i n h eu ti ge m E u r o pa. D er He xe ngl a ub e i s t i mme r n o c h l e be ndi g u nd vi tal und i c h fi n de he r a us, es l o hn t si c h di e W ur zel n di es es Gl au be ns zu ke nn en. W as wer de i ch u nt er su ch en? Es wu r d e s ch on an ge deu te t, d a ss i c h a us ge wä hl t e ho ch mi t tel al te r l i ch e W er ke an al y si er e. E s h an del t si ch u m e i n en hö fi s ch en Ro ma n, T r is ta n Go tt frieds v on S t r a βb urg u nd z wei Ar tu sr o ma n e, Iw e in Ha r t ma n ns vo n A ue un d P a r ziv a l W ol fr a ms v o n E s ch enb a ch. In di e s en W er ke n we r d e i c h ver fol ge n, wi e di e He xe nfi gur en un d di e Z a ub er dar ge s tel l t wu r de n. E s si nd fü r mi ch d a s Aus s eh en der H e xen od er d er Z au ber er, i hre Z au ber k un st, i hr Ve r h al t en, i h r e M oti va ti on zur Z au ber be nu tz un g un d an de r e Me r k ma l e wi c hti g. W as di e Z au ber b etri ff t, we r de i ch v er fol ge n, ob e s si ch u m S c h ad en sz au be r o de r u m we i βe M a gi e h an del t, wi e wu r de n si e a ng e wa nd t un d wa s v eru r s a ch te n si e. W i e we r d e i ch i n me i ne r Ar bei t f or ts et ze n? W el c he M e t ho de n wer de i c h b en ut ze n? De r Z u tri tt zur He xe n th e ma ti k i s t o hn e di e In te r di szi pl i nari tä t ni ch t mö gl i c h. W i e s ch on frü he r g e sa gt wu r d e, ve r k nü pf e i ch i n mei ner A r b ei t M edi ä vi sti k mi t d er H e xe ner fo r s ch un g. Di e H e xe nu nt er su ch un g wä r e ni ch t mö g l i c h o hn e Ge s chi ch te, Me di ä vis ti k, P sy ch ol o gi e, S ozi ol ogi e u nd Rel i gi on sl e hre, d en n di e se geh ör en me i n er Mei nu ng n a ch z ur Hi l fs wi ss en sc ha ft en, we nn wi r di e H e xe nl eh r e al s ei n e s el b s ts tä ndi g e Di s zi pl i n an se hen. B ei mei ner F o r s ch un g b en ut z e i c h d es hal b me hr er e M e t ho de n. Di e wi ch ti g st en M e t ho de n si nd für mi c h An al y se, S y n th es e, K o mp ar ati on und 9

G en er al i si e r un g. Je de s W er k an aly si ere i c h ei n zel n u nd a m E n de f ol gt ei n e Z u sa m me n f a ss ung de r He xe n-, Z a ub er- un d Z au ber er dar s tel l u ng i n de n an al y si e r t en W erk en. D i e l e t zt e F r ag e l a ut et : W ann? W el ch e E po ch e s te h t i m M i tt el pu n kt me i n er In te r e ss e? Ic h ga b sc ho n frü he r z u v er s te he n, e s ha nd el t si ch u m di e E p o ch e de s Ho c h mi t tel al te r s. E s wu r de a uc h a ng ed eu te t, di e Hö he pu nk te d er H e xe n ver fol gun g de c ke n si c h mi t de m M i t tel al ter ni ch t üb er u nd d a ss di e Vo r s tel l u ng vo m fi ns te r e n Mi tt el al t er st er eo ty pi s ch i s t. Di e se T a t sa ch e bi l de t den A us g an gs pu nk t me i n er A r b ei t. I c h b e mü h e mi c h u m z u z ei ge n, wi e di e He xe n, Z a ub er un d Z au ber er i n de r Z ei ts pa nn un g z wi s c he n 11 70 1 25 0 i n d er Li te r a tur d arg e st el l t wu r de n un d wi e we i t en t spri ch t di e se i hre S c hi l d eru ng der tra di ti onel l e n H e xen v or st el l un g. Ku r z zu sa ge n, i c h we r d e i n di e ser A r b ei t di e kl a s si s ch en un d s te r e ot yp en V o r s tel l u ng en u nd M ei nu ng en z er stö r e n. 3. Begriffserklärung: Was sind Hexen, Zauber und Zauberer? D a s W ort He xe ge hö r t mei ne r M e i nu ng na ch zu d en me i s t be nu t zt en u nd f r e kv en ti e r s te n W örte r n jed er Sp r a ch e. D a s W ort t r ä gt zu gl ei ch me hr er e K o nn ot ati on en mi t si ch und je d er k an n de sh al b un ter di es e m W or t et wa s an de r e s v er s te he n. D es hal b hal t e i ch f ür no t we ndi g, gl ei ch a m A n f a ng ei ni ge H e xen - u nd Z a ub ere r d efi ni ti o ne n be ka nn t z u ma c h en, u m z u z ei ge n, wi e vi el B ed eu tun ge n di e s es W ort tr ag en k an n un d we l ch e F i gu r e n ma n i n d er Li ter atu r al s H e xen ode r Z a ub ere r a n se hen dar f. M e i ne A u f me r ks a mk ei t ko nz en trier t si ch a uf H e xen, Z au ber u nd Z au ber er i m H oc h mi tt el al t er u nd d es hal b i n te r pr eti ere i c h di es e B egri ff e zue r s t au f mi tt el h oc hd eu ts ch. Di e B e zei ch nu ng H e xe tra t al s S a m me l be griff er st s ei t de m B e gi n n de s 15. Ja hr hu nd ert s, wohl i n de r S ch wei z, au f. I hr e e t y mol ogi sc he He r l ei t un g i st u n si c her. Vor he r ga b e s 10

u nt er s chi e dl i ch e Na me n, di e v on v er sc hi e de ne n As pe k te n h er r ü hrt en. H e xer ei i m we i t ere n Si nn e i st di e B en ut zu ng n at ürliche n u nd übe r n at ürliche n Kr ä f te, me i st en s u m s c h ädl i c he W i r ku nge n zu e r r ei ch en ( mal efi ci u m). Di es e so gen an nt e s ch wa r z e M a gi e wu r d e vo n d er wei βe n un te r s chi ed en, di e d a s W ahr sa gen, di e A st r ol o gi e, Hei l k ün st e u. a. u mf a s st e. D er Gl au be an K r ä f te, di e al l g e mei n ni ch t er kl är bar e Er ei g ni s se h er vo r br a ch te n, l ä ss t si ch wei t i n di e An ti k e z urü c kv er fol g en. E r wa r au ch i m M i t tel al t er st ar k ve r br ei t et, e be n so der p r a kti zi er te S c h ade n sz au ber. T ho ma s v o n A qui n, d er da s a ug u sti ni sc he M o del l de r T he se v o m T e u fel sp ak t au fn ah m, s y s te ma ti si er te di e he te r o ge ne n El e me n t e de s Ab ergl au be ns i m B e gri ff der H e xer ei un d d er ke t zeri s ch en He xe r ei. S ei n e S u pe r s ti ti on ss y st e ma ti k l eg te di e th eo r e ti s ch en Gr un dl ag en fü r di e L eh r e v on T eu fel sb ün dni s u nd S a t an sk ul t un d tru g da dur ch we s e ntl i ch zur E nt wi ckl ung de s s p ät mi tt el al t erliche n u nd f r ü hn eu zei ti s ch en He xe n wah ns, der He xe nv er fol g un g un d de r E i n r i ch tu ng d er I nq ui si ti on bei. W ei te r e wi ch ti ge B e s ta nd tei l e d e s H e xen gl au be n s si n d d er z ei ch enh af t i n F or m d er E h e sc hl i eβ un g un d dur ch Ge sc hl e ch t sv er ke hr mi t d e m I nc ub us o de r Su cc ub u s v ol l zo ge ne P ak t sc hlu s s s o wi e di e T ei l n ah me a m H e xe n sab ba t: di e V or st el l un g vo m d ä mo ni sc he n Na ch tfl ug wa r je d o ch ni c ht un u ms tri tt en ; wä hre nd de r M al l eu s mal efi ca r u m 3 i h n z ur Gl a ub en ss a che er kl ä r t e, b e tra c ht et e ma n i h n i m M i tt el al t er al s s at ani sc he Il l u si o n o de r al s T r a u m. S c hl i e βl i ch i s t di e I de nti fi zi e r u ng d er H e xer ei mi t de m S c h ad en sz au be r i m M i tt el al t er l ä ng s t b ek an nt. Di e T r e nn ung z wi s c he n Ma gi e mi t t el s d ä mo ni sc he s Bei st an ds ( ma gi a da e mo ni a c a, i l l i ci ta ) u nd d er ma g i a na tu r al i s ( ma gi a l i ci ta ) er kl är t, d as s et wa di vi n at orische P r a kti ke n sel te n zum G e g en st an d ne uz ei tl i c he n H e xe np r o ze s se ge ma c h t wur de n. V o r wü r f e a n di e mal e fi ci b et r a fe n da s Gi ft mi s ch en, di e Her s tel l un g v on Li eb es tr än ke n 3 Anmerkung: Malleus maleficarum, auch Hexenhammer genannt, stammt aus dem Jahre 1487. Seine Verfasser sind die Inquisitroren Heinrich Insitoris (Krämer) und Jakob Sprenger. 11

( phi l t r a) un d S al b en, u. a. a us m e n sc hl i ch en Lei c he n( tei l e n), di e d en He xe nfl ug e r mö gl i c he n s oll t en, d as W et ter ma c h en un d d en Mi l ch za ub er. H e xen wu r d e e s f er ner zu ge s chri eb en, T i e r g es tal t an ne h me n ( L yk an th r o pie ) un d dur c h Ne st el k nü pf en, T ür sc h wel l e n- un d Bi l d za ub er an de r e M e ns c he n wi l l e nl o s, s e xu el l h örig u nd kra nk ma c he n ode r so ga r tö te n zu kö nn en. 4 D i e z wei t e D efi ni ti o n si eh t d en B egri ff He xe al s ei n kul tur - u nd r el i gi on sg es c hi ch tl i c he s P hän o me n un d bringt z ugl ei ch ei ne k na pp e H e xen dar s tel l u ng i n de r Li t era tu r. D er Be gri ff He xe i s t ei n S a m me l be gri ff, d er zu m T ei l a uf s e hr al te m Z au be r - u nd Ge sp en ste r gl a ub en ber uh t. U nz ähl i g e G e st al t en au s M är c he n, S ag e un d M y t h o s h ab en T ei l a m B i l d d er H e xe. W ah r s ag er un d Z a ub ere r g ab e s b ei al l e n Völ ke r n d e s Al te r t u ms, Z au ber sp r ü ch e u nd B an nf or me l n f a szi ni er te n d en M e n sc he n sei t Jah r h un der te n u nd J ah r t eu se nd en. Di e F r a u al s T r äg erin ge hei me r M a ch t, ei n El e me n tar ge da nk e vi el er V öl ke r, be ge gn et un s al s Mo nd gö tti n H ek at e i n d er M y th ol ogi e e be n so wi e di e T ot en be sc h wör erin o d er He xe v on E n- Dor i m A l t en T e st a me nt od er al s Li l i th, di e Ur ver fü hr erin de r al t jü di s ch en Ü be r l i ef eru ng. F e en un d D ä mo ne n, Kr äu te r wei b er u nd Si r en en, wei s e F r a ue n un d Ge s pe ns te r, Ny mp h en, Ni xe n u nd Go r g on en gi bt es, sei t de r M en s ch be ga nn, f ür di e K r ä ft e s ei n er U mwe l t E r kl äru ng en zu fi n de n u nd si e i n da s Bi l d me n s c h ähnl i ch er W ese n zu b ann en. Di e E nt wi ckl u ng de s B e gri ff es H e xe i n s ei n er be so nd ere n B ed eu tu ng al s Gr un dl a ge d er g r o βen He xe n ver fol gu nge n u nd pr oz e ss e de s 15. bi s 17. J a hrh un de r t s er fol gt e du r c h di e T he ol o gi e d er mi t tel al te r l i ch en K i r ch e. Di e Au s fü hru ng en der mi ttel al t erlich en T he ol o ge n, di e a nti ke n un d orient al i sc he n V ol ks gl a ub en i n ei n gel ehr te s S y s te m v e r arb ei t et ha tt en, wur de n i n de n je wei l i g en Lä nde r n a uf Gru nd ähnl i ch er Vor s tel l u ng en i m V ol ke l ei c ht a ng en o mme n, u nd di e du r c h di e F ol t er erp r e s st en G es t änd ni s se 4 Lexikon des Mittelalters. München: Deutscher Taschenbuchverlag, 2003. S. 2201-2203. 12

wu r de n d ur ch ei ge ne n Vol ks gl au ben er gä nz t u nd e r wei t er t. F äl l t d a s W ort H e xe, s o den k t a u ch ei n je de r vo n u n s wa hrs c hei nl i ch z u nä ch st a n di e M ä r c he nh e xe, di e un s a u s Ki nd er ta ge n wo hl v ert r a ut i st : a n je n en T yp u s de r al t en F r a u mi t r ot ge r ä nde r t en T r i ef au ge n un d kr umme r N a se, di e geb ü ck t a m S t o ck ei n he r hu mp e l t, a uf d ere n Sc h ul te r ei n sc h war ze r Ra be o de r K at er ho c kt. M ei s t i st si e i m I n ne r e n de s W al de s b eh ei ma te t, ver bu nd en u nd v ert r a ut mi t d e m g e h ei mni sv ol l st en u nd u nh ei ml i c hs te n T ei l der Na tu r. Si e spri ch t mi t d en T i e r en u nd ke nn t di e Kr ä f te d er Kr ä ut er. O f t ve r wan del t si e vor al l e m v eri r r t e Ki nd er i n T i ere o de r l oc k t si e mi t v or ge tä us c ht er F r eu ndl i ch kei t i n i hr K nu sp erh äu s ch en, u m s i e z u t öt en u nd zu v er z ehr en. Ei ne a nd er e F or m d er M ä r c he nh e xe i s t di e b ös e S ti ef mu t t er, de r e n ab gru nd ti e fe r H a ss si c h ge ge n ga n z b e sti m mt e P er so ne n, be so nd er s geg en i h r e S ti ef ki n de r r i c ht en. D a s M är ch en z ei gt u ns al s o da s B ö s e o hne M i t wi r ku ng de s T eu fel s i n Ge st al t d er H e xe, ei ner n eg ati v ge zei ch ne te n F r a u v o n a us ge sp r o ch en er H äs sl i c hk ei t, di e au s Gi er, Bo sh ei t, Nei d u nd Ha s s i h r e n un sc hul di ge n Op fer n u m je d en Pr ei s Sc ha de n z u fü ge n wi l l. B ei den He xe n sage n, di e i m G eg en sa t z zu m M ä r ch en se hr i ndi vi du al i si er en de Z ü ge au f zei g en, si nd e be nf al l s z wei H au pt gru pp en z u u n te r s ch ei d en : In ei ni g en F äl l en i st di e H e xe e nt s ta nde n au s G e st al te n ei ns t s el b s tä ndi g er S ag en gru pp en, die di e Z ü ge de r He xe n a nn ah me n o de r der en Ei ge ns c haf t en de n He xe n bei ge fü gt wu r de n. Z u n en nen si nd di e W i nd- un d W et ter he xe n, di e a us al te n Ge wi t te r dä mo n e n e nt s ta nd en, s o wi e di e Sa ge n vo n b ö se n H a us gei st er n, v o m W er wol f, vo n Al p u nd T r ud e. In d en mei st en S a ge n ha nd el t e s si ch jed oc h bei d en He xe n u m we i bl i c he P e r s on en, di e i hre M a ch t u nd i h r e be so nd ere n F ä hi g kei te n ei ne m B ü n d ni s mi t d e m S a t a n ver da n ke n. I m G e g en sa t z zu d en H e xe np r o ze s sen ab er, d ere n He xe nb eg r i f f i m A n s c hl u ss zu c h ara k teri si er en i s t, tri tt de r e n H a up tu r s ac he, nä ml i ch di e M i t wi r k un g d es T eu fel s, i n d en H e xe n sag en s tar k i n de n 13

H i n ter gr un d, ja ver s ch wi n de t fa s t g an z. M ei st t r ei bt di e H e xe a u s ei g en e m A n trieb, au s d e m al l g e mei ne n W uns ch na ch i r di s ch en Gü te r n ( me i st na ch Gel d), a us U nz uf r i ed en hei t, B o s hei t u nd R ac h su ch t, al so au s se hr me n s c hl i ch en M o ti v en i hr U n we s en. A us F ur ch t, i hr e s ozi al e S tel l u ng zu v erlier en, u nt er ni mmt s i e v on Ge hei mh al tun g, V e r wa ndl u ng i n T i er ge st al t, A n na h me ei ner S c hei ng es tal t bi s zu m B e s u c h der Ki r c he al l e s, u m v o n i hr er U mwe l t ni ch t al s H e xe er ka nn t zu we r d en. Is t d er T eu fel de nn oc h ei n ma l i m S p i el, s o e r wei st e r si c h al s eh r l i ch er P a r t ne r, der s ei ne V er sp r e ch ung en ei n häl t, wä hre nd di e H e xe np r o ze s se i hn al s B etr üge r en tl ar ve n. Di e v öl l i ge V e r me n sc hl i c hun g d e s Be griffs, n un au c h i n Ve r bi n du ng mi t d er V o r s tel l u ng vo n s ch ädl i c he m Z a ub er, i st ob erd eu t sc he n U r sp r un g s: So wi r d da s W ort He xe, da s n un ei n e n a ch tf ahr en de, s ch ädi g en de Z a ub eri n be zei ch ne t, er s t sei t de m 1 3. J ah r h un der t vo m s c h wei ze r i s ch- al e ma n ni s ch en S p r a ch ge bi e t her g eb r ä uc hl i ch. 5 H e xen si n d i n S ag en, Mä r c he n, M y t he n und i m H i nbl i c k a uf i h r e S y mb ol ge s tal t zu nä ch s t ni ch t mi t d er s c ha uerli che n R e al i tä t de r mi tt el e uro päi sc hen He xe n ver fol gu ng en z u v er bi n de n. Bei za hl l os en e xoti s c he n Völ k er n e xi s ti er en H e xe ngl aub e und di e Ü ber z eu gung v on de r D ä mo ni e ma n c he r F r au en, di e al s Ka nni b al i nn en, Z au be r i nn en, Mö r d erinne n un d V e r ni ch te r i nn en mä nnl i ch er P o tenz ( z. B. M i t tel s i h r er mi t Z äh ne n ve r s eh en en Sc hei de, l at. v agi n a d en ta ta) ang e se hen we r de n. H e xe nge s tal t en di e se r Ar t s i n d Sy mb ol e der ne ga ti v en S ei te de s W ei bl i ch en, i h r e s d unkl en A s pe kt e s, de n d er n eu r o ti s ch e M a nn f ür ch te t. Er be k ä mp ft si e d ah er mi t wü t e nd er A gg r e ssi on un d ve r s u ch t, s i e d ur ch F e uer k on s equ en t z u ver ni c ht en, wen n d as r ei n e Ele me n t, W ass er si e b ei de r W as ser pr ob e ni ch t i n si c h au fg en omme n h a t ( so i n d er N eu zei t i n Eu r o pa). Di e T i e f enp s yc hol ogi e i m S i n ne vo n C. G. J un g 5 Jilg, Waltraut: Hexe und Hexerei als kultur-und religionsgeschichtliches Phänomen. In: Schwaiger, Georg: Teufelsglaube und Hexenprozesse. München: Verlag C.H. Beck,1992. S. 37-41. 14

si eh t di e He xe n ge st al t al s i ma gi nä r e V e r k örp er un g d er d un kl e n S ei te de r Ani ma, d es we i bl i c he n A sp e kt s i m M a n n e, d arg es tel l t e t wa du r c h di e s c h war ze Gö t ti n K al i i n d er i ndi s c he n M y t hol ogi e o de r du r c h di e H e xe R an gd a i n i n do ne si s ch en d r a ma ti s ch en V or fü hr ung en. Z u sol c h en F e hl en t wi c kl un ge n sol l i n e r s te r Li ni e ei n e ge st ört e Mu tt er be zi e hun g de s h er an wa c hs en de n M a nne s f üh r e n. Z u den ch ar ak te r i s ti s ch en S y mb o l e n d e s g ef ür ch te te n He xe nwe s e n s g eh ör en N ac ht vö gel ( E ul e n, Kä uz ch en ), i n di e si c h H e xe n v er wa nd el n k önn en, K r öt en, S chl an gen, s ch wa r z e K at z en, da nn ei n er sei t s i hre v er fü hr erische Sc hö nh ei t, ab er a nde r e r s ei t s ab st oβ en de H ä s sl i ch kei t, ni ch t s el t en a u ch i hre N ac kt hei t bei Ri t ual e n, di e si e u n ter V or si t z d e s T e uf el s o ft i n G es t al t ei ne s d ä mo ni sc he n B oc ke s au ft r e te nd a u f ei n sa me n B er ge n ( Bl oc k sbe r g ) zel ebri ere n s ol l en. Di e se s H e xen bi l d, wi e e s di e e ur op äi s ch e V ol k st r adi ti o n d ar st el l t, i s t l edi gl i c h ei n S on de r f al l ei ner fa s t wel t wei t v er brei te te n F ur ch t v or de m we i bl i ch en G e sc hl e ch t, di e si ch i n ma n c he n K ul t ure n mi t an der en ä uβ erliche n V ariant en ma ni fe sti er t ( i n Al t ja pan et wa v er wa n del n si ch d ä mo ni sc he F r aue ng e st al te n i n F üc h se, bei si bi r i s c hen S t ä mme n i n W öl fe u s w. ). Di e e uro päi sc he H e xe ni n qui si ti on h at di e se V o r st el l un gs wel t mi t p s eu do wi s se ns c ha ftl i c he m A p p ar at a u sge s ta tt et un d i n ei n e mö r d eri sc he P r a xi s u mg e s et z t. In d en l et z te n Ja hre n i st di e G e st al t d er He xe z u m S y mb o l ma n c h er S trö mu n g en i n de r F r au en be we g ung g e wor den, ei n Z ei ch en de s P r o te st es ge ge n di e ge sel l sc ha ftl i c he He r r s c ha ft d er M ä nn er wel t. 6 D i e nä ch st e De fi ni ti on ma c h t be kan nt, wa s ma n u nt er de m B e gri ff Z a ub er ei ver s te ht. U ng ef äh r i n der Mi tt e de s 4. J a hrh un de r t s wur de n di e ma gi sc h en Pr ak ti k en i n B y za nz v er bo te n, di e si c h g eg en den M e n s ch en r i ch te te n ( T öt un g mi t t el s ma gi s ch en H an dl un ge n, V e r f üh r u ng). V ert r e te r n de r 6 Biedermann, Hans: Knaurs Lexikon der Symbole. München: Droemer Knaur, 1989. S. 189-190. 15

S ch wa r ze n Ma gi e dr oh te di e T od es st r a fe. G ed ul de t wa r hi ng eg en di e Z a ub er ei, di e d e m W ohl der M en sc he n di e nt e ( S ch ut z de r Er nt e, G es und hei t). I n de r e r s te n K i r ch enr e ch ts sa m ml u ng ( Mi t te 6. J a hrh un de r t s) ha t si c h di e A n si ch t, da s s e s si c h bei Z au be r ei u m A p o st a si e ha ndel t, b er ei t s du r c hg e se tz t. Hi n te r de r M a gi er n v er mu t e te ma n d un kl e M ä c ht e o de r D ä mo ne n, wä hr end i n de r H an dl u ng ei ne s c hri stl i ch en W und er tä te r s W un der od er Hei l i g en Gö ttl i che s a ng en o mme n wu r de. I m A l l t ag v er we nd et e ma n al l erlei ma g i sc he G eg en st än de u. a. au ch i n d er M edi zi n ( I at r o ma gi e). O b je kt e d er F r ü hz ei t ( A mul et te, Z et t el mi t ma gi sc he n Z ei ch en ) wu r de n al l mä hl i c h d ur ch chri stl i che S y mb ol e er se tz t ( K r eu z e, R el i q ui ar e). Di e Ki r ch e ko nn te di e M a gi e z war ma r gi nal i si er en, ni ch t ab er v er drä ng en. 7 A n di e ser S tel l e wür de i c h g ern e n oc h ei ni g e B e me r k un ge n z u de r l i ter ari sc he n G a tt un gen ma c h en, i nd e m i c h di e G ege n st än de h öf is c he r R oma n u nd Ar tu sr om an n äh er b e sti m me. Z ue r s t e r kl ä r e i c h, wa s ma n u nt er d e m A r tu sr o ma n v er s te ht. De r Ar tu sh of i m Z us t an d d er Ha r mo ni e un d F es tf r e ud e zu O st ern od er P fi ng st en, mi t J ag d o de r T u r ni e r i s t Au s ga ng s- und Z i el or t der âve nt iu r e. Di e Ro ma n h andl un g b egi nn t mi t ei ne r St ör ung de r Or dnu ng de r h öfi sc he n W el t. Di e â v en t iur e g eh t vo m A r t u sh of a us u nd f ühr t do r t hi n wi e der z ur ü ck. Der Ri t te r ma c ht si c h a uf d en W eg i n s Un ge wi s s e un d s u ch t â v en t iur e ml at. a d ve nt ura : d a s, wa s au f i h n zu ko m mt e r s e tz t si ch de m Z u fal l ei ner B e ge gn un g a us, di e al s u n vor he r g es eh en e vo n vor nh erei n ei n Ge fa hre n mo me n t e nt häl t. D e m A r t us r o ma n ei gn et p r i n zi pi el l ei ne e pi s odi sc he S tru k tur. 8 I m I w e in be gi nn t di e Ro ma n ha ndl un g a m A r tu sh of, wo a m P fi ng sf e st I wei n s Ve tt er K al og r en an t b el ei di ng t wur de. Er e r z ähl te ei ne sei n e â ve nt iu r e u nd d ab ei wu r d e er vo n Ri t te r 7 Vgl: Lexikon des Mittelalters. S. 483. 8 Weddige, Hilkert: Einführung in die germanistische Mediävistik. München: Verlag C. H. Beck, 1997. S. 195-199. 16

K ei e v er sp ot te t. E s wu r d e al so di e O r d nu ng de r h öfi s c he n W el t g e st ört un d e s be ga nn I wei ns Ab en te ue r. De r A r t us ho f un d s ei n e S chi l d er un g t r i t t i m I w e in d r ei mal v or. Z ue r s t al s A u s ga ng sp un kt de s R o ma n s, d an n al s I wei n sei ne ei n jäh r i ge Z ei t frist ve r s äu mt e u nd d ur ch L audi ne s B oti n L un et e ve r fl u c ht wu r de un d s c hl i eβl i c h b ei de r Z wei k a mp f s dar s tel l u ng, al s I wei n mi t G a wei n i m D i en st f ür di e Gr äfi n v o m S c h wa r ze n Dor n k ä mp f te. Au c h i m P ar ziv a l s pi el t d er Ar t us ho f ei n e wi ch ti g e R ol l e. Z ue r s t verl an gt e Pa r zi val von A r tu s It her s r o te R üs tu ng, d an n wu r de er i n di e T a fel r un de auf ge no m me n u n d k ur z d an ac h wu r de er v on C un dr y v erfl uc ht et, wa s f ür i hn d er Anl a s s zu m S u c he n de s H ei l i gen G r al s wu r d e. A u s di e s en Gr ün de n we r d en I w e in u nd Par ziv a l al s Ar tu sro ma n e an ge s eh en. T r is t an Go tt fri ed s vo n S tra βb urg h al t e i c h fü r ei ne n h öfi s ch en Ro ma n, wei l s ei n V erf a ss er b ek an nt wu r d e un d wei l i n di es e m W erk di e Ar tu sh o fda r se tl l u ng f ehl t. De r hö fi s ch e R o ma n b au t au f der V o r a us se t zu ng, da s s der H el d ni ch t me h r i n de r s el b en W ei se wi e i n de r ch an s on au f ü be r p er sö nl i ch e G e me i n sc ha ft si d eal e hi n ge ord ne t i s t. Z wa r si nd au ch di e Id eal e d e s r o ma n - H el d en ( m inn e, ê r e u s w. ) ü ber pe r s önl i c h, ob je k ti v, a be r si e we r d en ni c ht me h r nu r v o m H el de n ge tr ag en und v er tr et en, s on der n v er wi r kl i ch en si c h i n i h m s el bs t. De r Me ns c h i s t ni ch t me hr au s sc hl i eβl i ch al s Gl i ed ei ne r Kol l e kti vi tä t d e m S c hi ck sal ve r bu nd en, son de r n al s E i n zel ner, a n d e m si c h da s G e sc hi c k der G e mei ns ch af t en ts ch ei d et. De r Ro ma n hel d a uf d er A v en ti ur ef ah r t e r s ch ei n t al s Su c he nde r, d e m d e r Si nn de r W el t un d sei ner sel b st i n i hr zu fi n de n au fg eg eb en i s t. 9 9 Weddige, Hilkert: Einführung in die germanische Mediävistik. S. 240-241. 17

4. Tristan Gottfrieds von Straβburg D e n er st en Tei l mei ner Ar bei t we r de i c h de m W er k vo n G o tt fried vo n S tr aβ bur g T r is ta n wi d me n. Di e ser h öfi sc he R o ma n un ter s ch ei de t si ch v on al l e n an de r e n zei tg en os si s ch en W erk en i n de m, da s s di e m inn e hi e r ga n z ei n zi ga r ti g g e sc hi l der t wu r de. Der ma gi sc he Li eb es tr an k, d er f ür Ma r k e un d I sol d e b e sti m mt wu r de, ma c h te di e s es W er k z u m S c hi c ks al s r o ma n. 10 E r h at ver ur sa ch t, da ss di e Li eb e zwi s ch en Tri st an u nd I sol de ni ch t nu r pl a toni s ch bl i e b. D er Za ub er s te h t al so i m M i t tel pun k t d er Ha ndl u ng. Di e se r A uf sa t z sol l An t wo r t en g eb en au f Fr ag en, di e mi t de r H e xen th e ma ti k n ah e ve r b un de n si n d. I c h we r d e v er fol ge n, wi e di e H e xen fi g ure n da r g e st el l t wu r d en u nd wel c he Z au ber k ün st e si e a us üb te n. W ei ter k o nz en trier e i c h mi ch a uf b e sti m mt e Fi gur en ko n st el l ati o ne n un d na tü r l i ch a u ch a uf di e Z au ber fol ge n. W i e i ch s pä te r zei ge, v er kn üp ft G ot tf r i ed i n s ei n e m W erk Mä r c he n mo ti v e mi t Sag en el e me n te n. D a s T r i s ta nt he ma wa r a be r ni ch t g an z n eu. Bei sei ner D i c ht un g wä hl t e er al s V orlage d en n ur i n Br u c hs tü c ken e r h al t ene n al t fr an zö zi s ch en T r i s tan - Ro ma n de s T ho ma s v on B r i ta n je. Di e se n ha t er ab er ni ch t nu r ei n fa ch ü ber s et zt, s o nd ern e r ha t i hn i m Pr ol o g un d i n ei g en en E xk urs en g an z n eu a u sg el eg t. Di e G er ma ni st en de s 1 9. Ja hrh un de r t s ha be n di e G e sc hi c ht e de r ve r bo t ene n Li e be de s L eh en s ma nn e s T r i s ta n u nd d er Kö ni gi n I sol de al s un mo r al is c he s, sc hl ü pfri g-el eg an te s E r oti ko n an ge se he n. 11 Go t tfri ed s tel l t di e wa hr e Li e be al s h ö ch st en W ert un d er z ei g t, wel che S c h wi erigkei te n di e Li eb en de n a m H of ü ber wi n de n mü s s e n. H eu t zu ta ge wi r d di e se s W erk mei s te ns al s mo d er n un d kri tis c h an ge se he n, wei l di e Li eb e al l e K on ve nti on en un d Be sc hr än ku ng en d ur ch ge bro c hen h at. D er Li e be s tra nk ha t da s ge me i n s a me S chi ck sal f ür Tristan u nd Is ol de vor be r ei t et. 10 Vgl.: Gottfried von Straβburg: Tristan und Isolde. Berlin: Verlag der Nation, 1970. S. 602. 11 Ernst und Erika von Borries: Mittelalter, Humanismus, Reformationszeit, Barock. München: Deutscher Taschenbuchverlag GmbH&Co. KG, 1991. S. 103. 18

W i r k en ne n vi e r B ear bei tu ng en d es an gl on or ma n ni s ch en U r gedi ch t s: Di e de s Ei l h ar t vo n O be r g e. Sei n u m 11 90 v er fa s st es Ge di ch t gi b t di e Vorl ag e a m v ol l s tä ndi g s te n un d g en au es t en wi ede r. W ei ter d as al tf r a n zö zi s ch e Ge di c ht d es B é r ol, u m 11 80 e nt s ta nd en. Z wei Br uc h st üc ke d a von bl i ebe n e r h al t en. B érol u nd Ei l har t v er tre ten di e vol k st ü ml i c h-d er be S pi el ma nn s ver si o n, si e bl ei b en d em O r i gi n al i m we s en tl i c he n t r e u. Di e dri tt e B ear bei tu ng s tel l t de r hö fi s ch e R o ma n de s T ho ma s dar, de r z wi s ch en 1 15 5 und 1 17 0 v erf a ss t un d i n B r uc h st üc ke n er hal t en wu r de. U nd s c hl i eβl i c h de r al tf r a nz özi sc he Pr os ar o ma n, u m 123 0 en t st an de n. Th o ma s u nd d er Ro ma n e nt fe r n en si ch zi e ml i c h we i t vo n de r V orlage. 12 Go tt fri ed s chl os s si ch e ng a n T homa s a n; sei n e Ä n de r u ng en b ezi e he n si ch i n de r Ha up t sa ch e au f S ti l u nd D a r s tel l u ng, ni c ht a be r au f de n In hal t. Er h at d as fra nz ö zi s ch e G edi ch t s o ve r d eu ts ch t, da ss ei ne ei ge nar ti g e un d h o ch bed eu te nd e N eu di ch t ung d ar aus wu r d e. G ot t fried ha t v ol l e nd et, wa s Th o ma s b eg an n: di e hö fi s c he u nd z ugl ei ch kl a ssi sc he Fo r m d er T r i s ta n sa ge. 13 Go tt fri ed s W er k i st u nv ol l en de t gebl i e be n. Z wei F or ts et ze r ha be n di e Di ch tu ng z u En de g ef üh r t, Ul r i ch v on T ürn hei m ( u m 1 23 0) un d H ei nri ch vo n F r ei be r g (u m 1 2 90). 14 W ei l fü r me i n e F or s ch un g di e Lö sun g de s Za ub er ban n s vo n B e de ut un g i st, mu s st e i ch mi c h an di e W i ede r g abe der F as su ng U l r i c hs vo n T ür nh ei m we nd en. D a ab er s ei n e F a ss un g au s de m M i tt el ho c hde ut s ch en i n s Ne uh o chde ut s ch e vo n Gü n the r K r a me r ü be r t r a gen wu r d e, f ehl e n i n me i n er Ar bei t di e Z i ta ti o ne n au f M i tt el ho c hde ut s ch. 12 Vgl: Gottfried von Straβburg: Tristan und Isolde. Berlin: Verlag der Nation, 1970. S. 603-604. 13 Gottfried von Straβburg: Tristan und Isolde. S. 605. 14 Ebd. S. 606. 19

4. 1. Die Hexenfiguren im Tristan 15 D i e Z a ube r p r a kti ke n si nd mi t d er F i g ur de r Kö ni gi n I sol de v er bu nd en. D e sh al b i s t i hre F ig ur für me i n e F o r s ch un g b e so nde r s wi c hti g. Si e wu r d e, wi e i ch sp ät er a n B ei s pi el e n z ei g e, ni e i m T e xt e xpl i zi t He xe ge na nn t. T r o t zd e m z wei fl e i ch ni ch t dar an, da ss si e i n de n Z au ber k ün st en ei n e g r o βe M e i s te r s ch af t be wi e s. S i e be r ei te te s o wo hl t ödl i che Gi ft e un d H ei l mi t tel al s au ch den Li e be st r a n k. W ei te r ha t te si e di e F ähi g k ei t di e W ahrh ei t i m T r a u m z u s eh en. W i e wi c hti g i h r e Z au ber f ür d en H an dl un g sabl au f si n d, d av on we r de i c h näh er b eri ch te n. A ber es i st ni c ht nur di e Kö ni gi n, di e für me i n e U n te r s uc hu ng b ed eu te nd i s t, so nde r n a uc h i hr e T oc h ter, di e s c hö ne Is ol d e u nd B r an gä ne, Kö ni gi ns Ni ch te. Es en t st eh t ei n F r au en dr ei e ck, wo di e Bl u tv er wa n ds ch af t u nd d as F r a ue nel e me n t ei n e en ts c hei d end e R ol l e s pi el e n. B r an gä ne, di e hi er ei ne V er mi t tl un gs po si ti on v er tritt, s c hl os s mi t der K ö ni gi n ei n en P ak t a b u nd si e wa r i hr b ei d er Ge sc hi c ht e mi t d e m Li eb es tr an k be hi l fl i ch. Sp ät er sc hl o ss si e au ch mi t de r s c hö ne n I sol de ei ne n Pa kt ab, al s Is ol de B r a ng än es J u ng fer n sc ha ft f ür M ar ke verl ang t e. Di e F i g ur d er Br an gän e i s t ei nzi gar ti g eb en so wi e d er Re s t d e s F r a ue n ver ei n s. S pä ter z ei g te si c h, da ss al l e dr ei F r au en ei n s on der ba r e s K r äu te r wi ss en ha be n. E s f üh r t mi ch z ur Hy po th es e, da s s si ch d a s F r au en dr ei ec k i m b e s ti mmt e n A u g enbl i ck i n ei n H e xe nd r ei e c k v er wa nd el t. D es hal b we r d e i c h di e K öni gi n, I s ol de u nd Br an gä ne al s He xe n an se he n. 4. 2. Das vergiftete Schwert W i e sc ho n an ge de ut et wu r de, si nd di e Z au be r i n di e se m W erk mi t d er K öni gi n I sol d e ve r kn üp f t. T r i s ta n ab er e mp f an d i h r e Z a ub er kun s t no ch b ev or er si e s a h. E r wu r d e vo n M or ol d s 15 Gottfried von Straβburg: Tristan. Stuttgart: Reclam, 2006. 20

S c h we r t, d as vo r h er di e Kö ni gi n ver gi f te te, i n ei ne m Z we i k a mp f v er wu n de t. I ch wü r de s ag en, di e S c h we r t er ne h me n ei ne n b ed eu t sa me n Pl at z i n d er mi t tel al t erliche n Li te r a tur ei n. Si e t r a ge n of t ei ne n Na me n ( Si e gf r i ed s B a l mu ng, Ar tu s E xc al i bur ). N a ch d e m A b er gl a ub en e xi sti ere n r eal nu r di e Di ng e, di e ma n mi t ei ne m N a me n be ne nn en ka nn. De r N a me sol l t e de sh al b a nd eu te n, d as s da s S ch we r t ei n e b e so nd er e Kr af t trä gt. Di e S c h we r t er sy mb ol i si er en i n d er ritterli che n M yt hol ogi e v or al l e m M a c ht, He r r sc ha ft, Ger ec hti gk ei t u nd E n ts ch ei d ung s fä hi g kei t. D i e se B ed eu tu ng wi r d bi s he ut e i n d en T ar ot ka r t en en th al t en. S i e h abe n au βer de m B e z u g au f da s F eu er el e me n t, wa s mi t si ch we i ter e V ors t el l ung en bri ng t. De n S ch mi ed en, di e di e S c h we r t er he r g es tel l t h ab en, wu r d e au ch ma n c h ma l ei ne a uβ er ge wö hnl i c he M ac ht zu ge sc hriebe n. M o r ol d wa r n te Tri st an : von wîbe noch von manne sone widerstû niemêr gesunt. du bist mit eime swerte wunt, daz toedic unde gelüppet ist. arzât noch arzâte list ernert dich niemer dirre nôt, ez entuo mîn swester eine, Îsôt, diu künegîn von Îrlande. diu erkennet maneger hande wurze und aller crûte craft und arzâtlîche meisterschaft. diu kan eine disen list und anders nieman, der der ist. diun ner dich, dû bist ungenesen. 16 Weder durch Mann noch durch Frau wirst du ansonsten geheilt. Ein Schwert hat dich verwundet, das tödlich und vergiftet ist. Ärzte und all ihr Können werden dich aus dieser Not nicht retten, auβer einzig meiner Schwester, Isolde, der Königin von Irland. Sie kennt zahlreiche Wurzeln und die Heilkraft der Kräuter und verfügt über ärztliche Meisterschaft. Sie allein beherrscht diese Kunst, sonst niemand auf der Welt. Wenn sie dich nicht rettet, stirbst du. ni ch t l og. E s d a uer te ni ch t l a ng e un d T r i s ta n e r ka nn te, da s s M or ol d arzâte man besandte, Man schickte nach Ärzten 16 Gottfried von Straβburg: Tristan. S. 420, V. 6940-6953. 21

von bürgen und von lande die allerbesten die man vant. wie dô? die wâren besant, die leiten allen ir sin mit arzâtlîchem liste an in. waz truoc daz vür oder waz half daz? im was doch nihtes deste baz. daz s alle samet wisten von arzâtlîchen listen, daz enmohte im niht ze staten gestân. daz gelüppe was alsô getân, daz sî z mit nihte kunden gescheiden von der wunden, unz ez im al den lîp ergienc und eine varwe gevienc sô jaemerlîcher hande, daz man in kûme erkande. dar zuo gevie der selbe slac einen sô griulîchen smac, daz ime daz leben swârte, sîn eigen lîp unmârte. 17 auf den Burgen und im Reiche, den besten, die man finden konnte. Was nun? Sie wurden gerufen und versuchten ihre ganze Weisheit in der Heilkunst an ihm. Was nützte und half es? Ihm wurde doch nicht besser. Was sie alle verstanden von ärztlicher Kunst, das alles konnte ihm nicht helfen. Das Gift war so beschaffen, dass sie nicht vermochten, es aus der Wunde zu entfernen, bis es seinen ganzen Körper durchdrang und er sich verfärbte so schrecklich, dass man ihn kaum noch erkannte. Zudem bekam diese Wunde einen so scheuβlichen Geruch, dass sein Leben ihm lästig wurde und sein eigener Körper ihn abstieβ. D a s v ergi ft et e S c h wer t ve r u r s ac ht e, da ss T r i s ta n kei ne a nd ere W ahl bl i eb, al s n ac h Ir el an d z u fa hr en, de nn n ur I sol de, al s di e ei nzi ge, k onn te i h n r e t ten. Mi t T r i st an s Verl et zu ng u nd mi t ei ne m Gi ft z au ber b egi nn t sei n e wi ch ti g e âv en t iur e. 4. 3. Die Königin als Hexe I s ol de ha tt e wi r kl i c h ei n r i e si g es K r äu te r wi ss en. W o di e M ä n ne r - Är zt e r atl os s te he n bl i e be n, h at te si e ei n ge hei me s R e ze pt b ei d er H an d. Si e i st ei n e F r au u nd ma n g l au b t, F r a ue n si nd mi t de r Na tur me h r ve r bu nd en al s M ä nn er. Di es e al l g e me i ne V or st el l un g s ta m mt v i el l ei ch t a us de r T a t sa ch e, d a ss F r a ue n Ki n der z ur W el t b r in ge n u nd da mi t ei n ne ue s L eb en g eb en kö nn en. Is ol d e wur de, wi e i ch s ch on frü he r 17 Ebd. S. 439-440. V. 7257-7278. 22

a ng ed eu te t ha be, ni e i m T e xt ei ne Hexe ge na nn t. Au ch M or ol d s pr a ch vo n i h r er ä r z tl i c hen M ei ste r s c ha ft. A ber a nd ere r s ei t s s pr a ch e r z ugl ei ch vo n i hr e m K r äu te r wi ss en. Da s er we c kt wi r kl i ch di e Vor s tel l u ng, da s s I sol d e ei ne He xe i st. Si e wur de i m T e xt di e wei s e Is ol d e gen ann t. Es i s t i n ter e ss an t, da s s ma n o f t di e H ei l eri nn en al s wei s e F r aue n b es ch r ei b t. Da s wä r e di e nä ch st e U nt er st üt z ung für d a s A r g u me nt, d as s I sol d e ei ne H e xe i s t. S pä te r, al s si e de n Li eb es tr an k zu ber ei t et e, i st o hn e Z wei fel, d as s si e si ch mi t d er M a gi e b es c hä fti g te un d d a ss ma n si e al s H e xe an s ehe n k ann. I n Irland v er kl ei d et e si ch T r i s ta n al s S pi el ma nn T a nt r i s, d er ve r wun de t war un d Hi l f e s u cht e. E r s pi el t e di e H ar fe so wu n d er sc hö n, d as s di e Kö ni gi n ti ef be we gt war u nd ver s pra ch i h m H i l fe. dar umbe wil ich dir dîn leben und dînen lîp ze miete geben wol gesunt und wol getân. diu mag ich geben unde lân, diu beidiu sint in mîner hant. 18 Ich will dir dafür dein Leben und deinen Körper als Lohn geben in völliger Gesundheit und Schönheit. Das kann ich tun oder lassen. Beides steht in meiner Macht. D e r ei gen e V org an g T r i s ta ns G en e su ng wu r d e n ur s c he ma ti s ch dar ge st el l t, eb en s o wi e ma gi sc he Pr a kti ke n de r K ö ni gi n. als verre als ichz bedenken kan, sô sol ich mich bewarn dar an, daz ich iu iemer wort gesage, daz iuwern ôren missehage und iuwerm herzen widerstê. ich spriche ouch deste minner ê von iegelîcher sache, ê ich iu daz maere mache unlîdic unde unsenfte bî Solange ich das verhindern kann, will ich mich davor hüten, jemals ein Wort zu gebrauchen, das Euren Ohren missfällt und Euren Geschmack verletzt. Lieber will ich weniger berichten von allem, als dass ich eine Geschichte unliebsam und unangenehm machte 18 Ebd. S. 472. V. 7855-7859. 23

mit rede, diu niht des hoves sî. umbe mîner vrouwen arzâtlist und umbe ir siechen genist wil ich iu kurzlîche sagen: si half im inner zweinzec tagen, daz man in allenthalben leit und nieman durch die wunden meit, der anders bî im wolte sîn. 19 durch eine Sprache, die den Regeln des Hofes nicht entspricht. Von der Heilkunst meiner Herrin und von der Heilung des Kranken will ich Euch nur kurz sagen: Innerhalb von zwanzig Tagen half sie ihm so weit, dass man ihn überall gerne sah und niemand ihn wegen der Verletzung mied, wenn er bei ihm sein wollte. D e r Hei l ung s vo r ga ng un d di e Z u ber ei t un g de s H ei l mi tt el s f ehl en hi e r, wei l es f ür d en Ad el ni c ht g en ug u nt erh al t sa m g e we se n wär e. Na ch Go tt frieds A nsi c ht g eh ör en s ol c he Sa c he n ni ch t hi er he r, si e s ei e n ni ch h öfi sc h. De r Au to r wi l l si ch ni c ht bl a mi e r e n mi t ei n er au sg ed a ch te n S al be nb er ei tu ng, sol ch e S a c he n i nt ere s si er en vi el l ei ch t das bä ue r l i ch e Pu bl i ku m, a be r ni ch t di e Ad el i ge n. F ü r un s i st a be r wi c h ti g, d as s T r i st an g en e sen wu r de, den n da s be st äti gt di e T at sa ch e, d as s Is ol d e s o wo hl Gi f te al s au ch H ei l mi tt el mi s c he n k on nt e. Si e b e sc hä fti gt e si c h so wo hl mi t der s c h war ze n al s a uc h mi t d er we i β en M agi e. Si e be nu tz t di e K r äu te r k r a ft so wo hl z u p osi ti v en al s a uc h z u n eg ati ve n Z we ck en. Si e bal a nzi er t an de r Gr en ze z wi s che n G ut e m u nd B ös en. Ob wo hl si e i h r e m B r u der M or ol d d a s v ergi ft et e Sc h wer t z u s ei ne r Ver tei di gu ng sc he n kt e, h an del t es si ch me i ner M ei nu ng na c h u m e i ne n S c h ad en sz au be r, d en ma n ne ga ti v b eu r t ei l en d ar f. E s i s t wei t er i n t ere s sa nt, d as s di e K ö ni gi n T r i st an al l ei n b eh an del te. Diu wîse küniginne diu kêrte alle ir sinne und alle ir witze dar an, wie sî generte einen man, umbe des lîp und umbe des leben si gerne haete gegeben Die kluge Königin setzte all ihre Kunst und ihren ganzen Verstand daran, wie sie diesen Mann heilen könnte, für dessen Leben und Gesundheit sie bereitwillig hingegeben hätte 19 Ebd. S. 478. V. 7945-7961. 24

ir lîp und alle ir êre. 20 ihr Leben und ihr Ansehen. D i e K öni gi n d ac ht e r ati o nal nac h, si e b en ut zt e den V e r s ta nd u nd ha nd el t e pra k ti s ch. I h r z we ck mä βi ge s De n ke n z ei g te si c h sp ät er a u ch b ei d er Be r ei tu ng von de m Li eb es tr an k. W enn M ar ke f ür i hre T oc ht er z u al t wär e od er o b er i hr ni c ht g ef äl l t? F ü r al l e F äl l e mi s ch te si e ei ne n Li eb es tr an k, u m d a s Gl üc k für Is ol d e z u ge wi n ne n. J ed en fal l s: mi t T r i st an s G en e su ng u nd mi t sei ner A brei se n ac h C orn wal l e nd et di es e â v en t iur e. Si e be ga nn mi t ei n e m Z au ber, mi t ei n e m a n de r e n Z au ber wu r de si e be en de t. 4. 4. Tristan als Zauberer? I n C or n wal l wur de T r i st an l a u war m e mp f a ng en. si begunden vil swinde reden ze sînen dingen und in ze maere bringen, er waere ein zouberaere. diu vorderen maere, wie er ir vînt Môrolden sluoc, wie sich sîn dinc z Îrlant getruoc, des begunden s under in dô jehen, ez waere ûz zoubere geschehen. 21 Sie begannen, boshaft ihn zu verleumden, und streuten über ihn aus, er sei ein Zauberer. Seine früheren Taten, wie er ihren Feind Morold erschlug und wie es ihm in Irland erging, seien, so meinten sie unter sich, durch Zauberei gelungen. T r i s tan wu r de d er Z au be r ei be kl ag t, wei l di e M e ns c he n s ei n e Hel d en ta te n u nd s ei ne Li s ti g k ei t ei ne r ma gi s ch en K r a ft z u sc hriebe n. Di e F r a u, di e i h m f as t d en T od bra c ht e, r et te te i h m z u gl ei ch sei n L ebe n u nd da s wa r f ür si e u nv or st el l ba r. Si e gl au bt en vi el l ei c ht so ga r, T r i st an s ei u ns te r bl i c h. Al s sei n O hei m M a r k e vo r d e m H o fr at ko n st ati e r t e, er wo l l e kei n e K ö ni gi n hei r at en un d h ab e al s s ei ne n Er ben T r i s ta n a u sg e wähl t, 20 Ebd. S. 476. V. 7911-7917. 21 Ebd. S. 498-500. V. 8328-8336. 25

hie mite wart aber des hazzes mê, des nîdes aber dô mê dan ê, den sî Tristande truogen, und begunde ouch an genuogen ûz brechen alsô sêre, daz sî z in dô nie mêre vor verhelen kunden und ieme ze manegen stunden die gebaerde buten und diu wort, daz er ervorhte den mort und was in den sorgen ie, daz s eteswenne und eteswie den rât in ein getrüegen, daz sî n mortlîche slüegen. 22 Dadurch steigerte sich der Hass noch, der Neid vergröβerte sich, den sie Tristan gegenüber hegten. Und häufig brach dieser Neid auch so heftig aus, dass sie ihn ihm gegenüber nicht mehr verbergen konnten und sich oft vor ihm in Taten und Worten so verhielten, dass er Mord befürchten musste und stets in der Angst lebte, dass sie irgendwann und irgendwie übereinkommen könnten, ihn zu ermorden. D i e Me n sc he n be ga nn en si ch v or Trista n z u fü r c ht en, de nn e r b es aβ ei ne au βe r g e wöh nl i ch e K r af t u nd M u t. De s hal b gl au bt en si e, er sei ei n b ös er Z a ub er er, de r f ür si e G ef ah r b ed eu te t. Da s wa r ei n e übl i che D en ke ns wei se, di e z u m kl a ssi sc he n He xe ns te r e ot yp fü hr te. W en n ma n ei n e r a ti o nal e, v er nü nf ti g e E r kl ä r u ng ni ch t fi nd en k an n, h at ma n ei n e sol ch e T en de nz di e E r kl äru ng i n d en g eh ei me n K ün st en z u su ch en. D i e se Pa s ag e s pi el t b ei G ot tf r i ed ei n e ge r i n ge Rol l e, do c h ei n e s ol ch e H e xer ei v erd a ch t o der ei ne V erl eu md u ng fü hr te n i m S p ä t mi t tel al te r vi el e u ns c hul di ge F r au en a uf d en S c h ei te r h au fe n. T r ot zd e m s c hei n t mi r i n di es e m F al l, d er Ad el b ef ür ch te t eh er T r i s ta ns T a p ferk ei t u nd K r a ft al s sei n e Z au be r. De s hal b wer de i c h T r i s ta n al s kei n en Z au ber er a n se hen, wei l e s ni ch t an ge deu te t wu r d e, d as s er ei n e ma g i sc he Kr af t be si t zt. 22 Ebd. S. 500-502. V. 8365-8378. 26