DE SANCTO NICOLAO DEQUE VIRO NATALICIO

DE SANCTO NICOLAO DEQUE VIRO NATALICIO 1. Praefatiuncula Vix alius vir sanctus hodie hominibus sive Christianis sive a fide Christianâ alienis tam bene notus tamque gratus est quam Sânctus Nîcolâus. Scilicet hodie eundem in tantâ gratiâ populi non esse propter patronatûs christianos multiplices, qui sapienti illi episcopo Myrensi olim sunt addicti. Idem enim vir sanctus, quem Christiani antiqui atque mediaevales venerabantur summâ pietate imbuti, sub nomine Vĭrî Nâtâlicii iam pridem mutatus est in personam profanam, quae figmentis plus minusve ineptulis ridiculisve exhibita adhibeatur ad merces commendandas. Licet ritê vituperetur talis pietatis Christianae profanatio, quae redoleat quandam animarum egestatem; tamen ne obliviscamur nomine Sancti Nicolai adhûc multos homines aliquatenus moneri dulcis teneritudinis beatitudinisque familiaris, quam olim aetate puerili experti sint aut experiri desideraverint; necnon inde apparere bona humana Sancti Nicolai colendi nondum omnia esse perdita. Nihilominus in indagationis sequentis processu videbimus temporibus illis transactis, quae bona dici solent, etiam mores Sanctum Nicolaum colendi nequaquam semper fuisse tam bonos, quam fuisse hodie multi homines sibi animo fingere soleant, sed iam medio aevo haud raro sub praetextu Sancti Nicolai colendi excessûs factos esse vehementer impios necnon puerorum puellarumque donationem persaepe factam esse cum minis et poenis inhumanis atque crudelibus.. 2. Quaestiones Sanctus Nicolaus et mores varii, quibus idem vir sanctus temporis processu colebatur, quamvis his centum annis a viris doctis saepe investigati sint, tamen propter testimonia obscurê et intricatê tradita multae quaestiones historiae Sancti Nicolai colendi nobis relictae sunt insolutae. In hac commentatione tractaturi sumus quaestiones, quae sequuntur: - De personâ Sancti Nicolai: - Quatenus demonstrari potest Sanctum Nicolaum esse personam historicam, id est reverâ vixisse? - Quae sunt piae fabulae Nicolai gravissimae et qui patronatûs Nicolai, id est munera tutandi specialia, ex iisdem derivati sunt? - E piis fabulis et patronatibus exorti sunt mores ad Sanctum Nicolaum spectantes, quos tractaturi quaeramus: Qui sunt mores ad Sanctum Nicolaum spectantes praecipui, idem unde exorti et quomodo tempore procedente mutati sunt? - Dies Sancti Nicolai onomasticus quamvis sit sextus mensis Decembris, tamen donatio natalicia fieri solet Sanctô Vespere, id est die vicesimo quarto. Sanctus Nicolaus Vir Natalicius Chrîstus puer quis donat et quando? - Unde exorta est illa imago notissima, qua Sanctus Nicolaus est laetus vetulus Vir natalicius, luxuriente barbâ candidissimâ, ruberrimo amiculo pilleoque pellito indutus, qui paululum obesus, laetus et hilaris, sclodiâ tarandrorum de caelo vectus per caminum in medianum miro modo pervenit (num solet irrepere?). Quatenus haec imago Nicolai spectat ad illum episcopum Myrensem gravem et venerabilem et sanctum? 2

Imago 1: Sanctus Nicolaus. Opus tectorium a Magistro Leonhardo pictum, circiter a.1460 in Taisten, in Tiroli australi, in Ecclesiâ Sancti Georgii. 3

3.Disquisitio 3.1 De personâ Sancti Nicolai 3.1.1 Quatenus demonstrari potest Sanctum Nicolaum esse personam historicam, id est reverâ vixisse? Antequam quaeremus, utrum Sanctus Nicolaus reverâ vixerit necne, breviter explicemus oportet etymon nominis: forma huius nominis Graeca originalis est Νικόλαος; nomen compositum est ex νίκη i.e. victoria, et λαός, i.e. populus. Nomen integrum quid valet? Videtur esse ambiguum: aut valet eum, qui populum devincit i1 aut eum, qui pro populo victoriam parit. Altera explicatio videtur esse probabilior. Vita Sancti Nicolai subtilissimê indagata est a Gustavo Anrich. Qui omnibus Graecis fabulis Nicolai perquisitis cognovit haec 2 : Si quis neget aliquem episcopum Myrensem Nicolaum [...] fuisse personam historicam, idem falsâ methodo utatur. Fortasse fuerit episcopus huius nominis, fortasse idem patriae suae multum valuerit. Necnon fortasse idem die sexto mensis Decembris mortuus aut sepultus sit. Haec omnia fieri potuerunt, et licet aliquatenus verisimile sit haec reverâ facta esse. At ultra haec non venimus. At unde accepimus testimonia (qualia dicuntur) de vitâ Sancti Nicolai tradita, quibus idem vir sanctus in tantam claritudinem perveniret? Testimonium omnium antiquissimum episcopi miracula efficientis dicitur Prâxis dê stratêlatîs, quia spectat ad duces militum (Gr. στρατηλάτης est dux militum). Quae prâxis (âctiô sc. mirabilis) Sancti Nicolai facta esse narratur aetate Caesaris Constantini (306-337). Gustavus Anrich computat hanc piam fabulam scriptam esse post annum quadringentesimum sexagesimum (460) et ante quingentesimum octogesimum (580). Imago 2: Quomodo a Nicolao serventur tres viri innocentes capitis damnati (ecce prima pars piae fabulae stratelatarum). Opus tectorium scholae pictorum Brixiensis, circiter a.1475 pictum, in Klerant/Tiroli australi, Ecclesiâ Sancti Nicolai. 1 cfr Lutz Mackensen: Das große Buch der Vornamen, 4.Aufl., Südwestverlag. München (Monaci) 1978, p.131. 2 Gustav Anrich: Hagios Nikolaos, vol.2, Leipzig/Berlin 1913/17, p.514: Die Geschichtlichkeit eines Myrensischen Bischofs Nikolaus [...] in Abrede stellen zu wollen, wäre ein methodischer Fehler. Es kann einen Bischof dieses Namens gegeben, es kann derselbe sogar große Bedeutung für seine Heimat gehabt haben. Es kann auch der 6.Dezember der Tag seines Todes oder seiner Beisetzung gewesen sein. Das alles sind Möglichkeiten, denen man sogar eine gewisse Wahrscheinlichkeit wird zugestehen können. Weiter ist nicht zu kommen. 4

Argumentum Prâxeôs de stratêlatîs breviter comprehendamus: Tres duces militum (Nepotianos et Ursos et Herpylion (qui in versionibus Latinis dicitur Eupolio vel Apilio) a Caesare Constantino iussi sunt in Phrygiâ seditiones profligare, sed ventis adversis aguntur in Lyciam, ubi prope Myram ad lîtus appelluntur. Cum hi duces visitent Nicolaum episcopum, vident, quomodo idem tres viros innocentes a praefecto corrupto capitis damnatos ultimo momento temporis servet eo quod carnifici e manu eripit gladium iam sublatum. Romam reversi tres duces ipsi insidiis cuiusdam aulici quia falso accusati sunt, quod cum hostibus collaboravissent, capitis damnati in carcerem coniciuntur. Tum episcopum Myrensem eiusque facinus mirabile recordati eundem orant, ut se adiuvet. Deinde ipsâ eâdem nocte Nicolaus et Caesari Constantino et aulico insidioso somniantibus apparens minatur iisdem factum iri maxima mala, si de tribus stratêlatîs supplicium sumptum sit. Imperator autem cum hôc insomnio maxime territus sit, Nepotiano Urso Apilioni liberatis cum dona dederit pretiosa, eosdem sinit iter facere Myram, ut ibi gratias agant servatori suo. Imago 3: Quomodo Nicolaus servet tres duces militum (Ecce secunda pars piae fabulae stratelatarum). Opus tectorium scholae pictorum Brixiensis, circiter a.1475, in Klerant/Tiroli australi, in Ecclesiâ Sancti Nicolai. Ergo secundum Prâxin dê stratêlatîs Sanctus Nicolaus duo miracula effecit: primum ultimo momento temporis tres viros innocentes servavit a gladio carnificis, deinde stratêlatâs e carcere liberavit eo quod apparuit Caesari Constantino somnianti. De vitâ Sancti Nicolai pia haec fabula nos docet eundem aetate Caesaris Constantini fuisse episcopum Myrae: haec est urbs in Asiae Minoris regione sita, quae appellabatur Lycia. Huius regionis indigenae, quibus nomen fuit Lyciorum, propriâ loquebantur linguâ Indogermanicâ. Eadem antiquâ iam aetate est emortua; tamen nonnulla eiusdem testimonia nobis relicta sunt 3. Itaque sermo Sancti Nicolai (si idem vir quidem umquam vixit) patrius fuit Lycius, non Graecus. Hodie Myra appellatur Demre, pertinet ad Turciam. Quae urbs sita est 15o chiliometris in occidente urbis Antalya sita, quae est hominibus philotheoris frequentatissima. Manfredus Becker- Huberti de Demre, id est Myra moderna, refert haec 4 : 3 cfr Wolfgang Jenniges: Mystagogus Lycius sive De historia linguaque Lyciorum. Bruxellis, in Aedibus, quae appellantur Melissa, a.1996. 4 Manfred Becker-Huberti, Lexikon der Bräuche und Feste. 3000 Stichwörter mit Infos, Tipps und Hintergründen. Herder Verlag. Freiburg/Basel/Wien 2001, p.274: Demre liegt nicht mehr unmittelbar am Meer, ist aber noch an der Küstenstraße gelegen. Die alte Basilika in der jetzt islamischen Stadt ist einige Meter unter dem heutigen Niveau ausgegraben. Vor einigen Jahren haben 5

Urbs Demre non iam ad ipsum mare sita est, sed adhuc ad viam litoralem. Vetus ecclesia basilica huius urbis, quae nunc est islamica; nonnullis metris infra altitudinem hodiernam est effossa. Nonnullis annis ante viri urbi praepositi Sancto Nicolao per totum orbem terrarum illustri monumentum posuerunt, quo idem vir proh dolor monstratur aspectu illo viri natalicii, quo sunt figurae Nicolai socolateae in pluteis supervenaliciorum collocatae. In Museo Demrensi adhûc asservantur costa et dens, qui dicuntur esse sacrae reliquiae Sancti Nicolai. Etiam alius magnus vir sanctus aliquando fuit Myrâ in urbe. Paulus enim, cum captus Romam transferretur, Myrae Lyciorum moratus transcendit in navem, quae in Italiam erat vectura (Acta Apostolorum 27.5). Vitae Sancti Nicolai descriptio vetustissima est Vita per Michaelem, quae confecta est Constantinopoli inter annos 750 et 850. Quae descriptio exemplo fuit vitae Nicolai paulo recentioris, quae inscribitur Methodios ad Theodorum et primâ parte dimidiâ saeculi noni composita est. 5 At iam paulo ante ambas has vitas episcopi Myrensis vita alîus episcopi Lycii conscripta erat, qui etiam nomine fuit Nicolai: Idem alter Nicolaus Lyciorum fuit Nicolaus de Sion, archimandrites (i.e. abbas) Pinorae. Eundem d.10.m.dec. mortuum esse notum est. Eodem tempore, quo Praxis de stratelatis est conscripta, haec vita Nicolai Archimandritae exorta est. Quattuor saeculis post (alterâ parte dimidiâ saeculi decimi) monachus quidam nomine Simeon Metaphrastes Vitam per Michaelem, id est vitam Sancti Nicolai vetustissimam, eo mutavit, quod eidem imposuit quasdam partes vitae Nicolai Archimandritae. Itaque vîtîs duorum virorum in unam compilatis Simeon Metaphrastes confinxit personam fabulosam Sancti Nicolai 6. Prima biographia Nicolai Latina a.880 Neapoli exorta, quae appellatur Vita Sancti Nicolai episcopi, cum sit versio biographiae Graecae supra memoratae, c.t. est Methodios ad Theodorum, nondum habet partes vitae Archimandritae per errorem Metaphrastis intermixtas. At plerique eorum occidentalium, qui postea de vitâ Sancti Nicolai Latine scripserunt, exemplo non usi sunt opere Methodii, sed Metaphrastis. Sic factum est, ut in ecclesiâ orientali et occidentali personae Nicolai Myrensis et Nicolai de Sion, i.e. Archimandritae inter se confunderentur 7 Fabula fert Sanctum Nicolaum circa annum 270 in urbe Patrarum (Patras) filium parentum divitum natum esse. Quod nullo modo demonstrari potest necnon valde dubium est, num idem Nicolaus particeps fuerit concilii Nicaeensis a.325 facti. Denique nullum testimonium certum exstat, quo appareat eundem episcopum Myrensem mortuum esse circa annum 342. Ex saeculo quarto vel quinto in ecclesiâ orientali, in ecclesiâ occidentali, si tardissimê, ex saeculo octavo vel nono, fabulae miraculosae de episcopo Nicolao Myrensi narratae sunt idemque cultus est ut vir sanctus 8. die Stadtoberhäupter dem weltberühmten heiligen Nikolaus ein Denkmal gesetzt, das ihn leider im Weihnachtsmann-Outfit der Schokoladenfiguren in den Supermarktregalen zeigt. Im Museum von Demre werden als Reliquien noch eine Rippe und ein Zahn des Heiligen aufbewahrt. 5 v. Werner Mezger: Sankt Nikolaus, Ostfildern. Schwabenverlag 1993, p.12. 6 Becker-Huberti, op.mem., p.293. 7 Mezger, loc.cit. 8 cfr Becker-Huberti, loc.cit. 6

3.1.2 Quae sunt piae fabulae Nicolai gravissimae et qui patronatûs Nicolai, id est munera tutandi specialia, ex iisdem derivati sunt? Piam fabulam, quae appellatur Prâxis dê stratêlatîs, supra iam fusê tractavimus, cum ageremus de vitâ Nicolai. Veniamus ad alteram, quae dicitur pia fabula virginum. 3.1.2.1 Pia fabula virginum 9 Aliâ fabulâ piâ, quae ad cultum Sancti Nicolai multum valuit, agitur de tribus virginibus dotandis. Quae iam invenitur in Vitâ per Michaelem scriptâ et in illâ biographiâ Nicolai, quam scripsit Methodios ad Theodorum. A.880 Iohannes Diaconos hanc fabulam piam a Methodio receptam transfert in hagiographiam occidentalem. Eadem fabula invenitur etiam apud Simonem Metaphrastem, compilatorem biographiarum ad duos Nicolaos varios, ad Myrensem et Pinorensem episcopos spectantium. In fabulâ autem virginum narrantur haec: Quidam vir filias suas vult facere meretrîces, quia pauperior est, quam ut easdem in matrimoniis collocet. Nicolaus iuvenis, qui a patre suo accepit magnam possessionem, tribus noctibus sequentibus iacit tres massas auri per fenestram domûs, quam inhabitant hae puellae. Tertiâ nocte pater puellarum Nicolao invento gratias agit. Imago 4: Pia fabula virginum. In alâ dextrâ (superiore parte dimidiâ) altaris Nicolai, saeculi sexti decimi primâ parte dimidiâ, Rottweil, in Ecclesiâ Sanctae Crucis ( Heiligkreuz-Münster ). 9 Cuius argumentum hic referam secundum Anrich, op.mem., t.2,p.369sqq. 7

In iconographiâ Sancti Nicolai ex medio aevo saepe alluditur ad hanc fabulam piam: tres massae sive sphaerae auri sunt res Nicolao saepissimê attributae. Ex piâ fabulâ virginum exortus est patronatus Nicolai peculiaris: Qui factus est patronus omnium hominum amantium et ad conubium paratorum. Inde etiam exortum est oraculum amatorium, quod sequitur 10 : Iuvenis, qui mâne Natalis Domini mâlum comedens ante portam aulae sederet, accipiebat, quam in matrimonium ducturus esset proximo anno futuro: quamlibet puellam, quae sive iussa sive non per viam praeteriret! Utrum iuvenes hoc modo vitam suam (amatoriam) voluerint reddere faciliorem, an hôc oraculo (ut ita dicamus) sponsam suam ad ceteros deduxerint, non traditur. E mutatione iconographicâ (e massis auri fiunt mâla aurea) apparet, quomodo e fabulis piis fiant mores, quibus homines sancti colantur. Nam in Bavariâ et Austriâ sunt imagines Sancti Nicolai mâla aurea tenentis 11. Infra videbimus secundum morem Nicolai, qui dicatur impositicius 12 mâla esse dona naviculis parvulorum saepissimê imposita. 3.1.2.2 Pia fabula scholarium vel dolii salgamarii Fabula scholarium est fabula omnium ad cultum Sancti Nicolai spectantium praestantissima. Quae duodecimo demum saeculo in Europa occidentali exorta est 13. Nos hanc fabulam afferimus secundum quandam homiliam Latinam tertio decimo saeculo exortam, sed per errorem Sancto Bonaventuro adscriptam 14 : Nam duo scholares nobiles et divites, multumque secum auri deferentes, Athenas ad philosophandum pergentes, prius S.Nicolaum videre volentes, ut se eius orationibus commendarent, in civitatem, in qua degebat episcopus, advenerunt. Quos hospes tam divites cernens, maligno spiritu pulsatus, eos occîdit et more porcorum in frusta concîdit et eorum carnes in vase salivit. Quod S.Nicolaus dum ab angelo cognovit, in domum hospitis mox accessit et quidquid fecerat, indicavit: eumque valde redarguit et tandem orando pueros suscitavit. Imago 5: Quomodo Nicolaus tres scholares interfectos resuscitet. Pictura vitrearia, circiter a.1320/30, Friburgi Brisigavorum, in Ecclesiâ Carae Nostrae Dominae ( Münster Unserer Lieben Frau ). 10 orig. Becker-Huberti, op.mem., p.12: Ein junger Mann, der am Weihnachtsmorgen, einen Apfel essend, vor dem Hoftor saß, erfuhr, wen er im nächsten Jahr heiraten würde: das erstbeste Mädchen, das den Weg bestellt oder auch nicht! entlang kam. Ob sich die jungen Burschen das (Liebes-)Leben nur leicht machen wollten oder aber mit diesem Orakel ihre Bräute öffentlich einführten, ist nicht überliefert. 11 cfr Karl Meisen: Nikolauskult und Nikolausbrauch im Abendlande, Düsseldorf 1981, p.209sq. 12 i.e. Theodisce Einlegebrauch ; mos contrarius, quo Sanctus Nicolaus (una cum servo Ruperto) devertit ad pueros puellasque examinandas et donandas aut puniendas, dicitur Einkehrbrauch ; quem Latine appellemus morem deversorium. 13 Textus vetustissimus invenitur in Londiniensi Museo Britannico: Liber Sancti Godehardi, 12.sc., additional manuscript 22414. 14 in: Sancti Bonaventuri...opera omnia. t.iii, Moguntiaci (i.e. Mainz) a.1609, p.220. 8