SP 11 S- 40 era vegnir duvraus, p.ex. tier la parada: Cumpignia, dretg entuorn, marsch! Ei dat lu denton era exempels cun 'enturn' ch'ein pli difficul

Transkript

1 SP 11 S- 39 Nus vein entschiet la davosa gada cun il paragraf d'introdudziun dallas particlas. Quel ei relativamein cuorts en sia versiun actuala. El definescha las particlas e numna las sutgruppas da quellas, illustrescha denton mo quellas sutgruppas cun exempels, senza descriver, nundir definir las gruppas. Nus vein viu, ch'ins savess forsa schon aunc precisar quei paragraf empau, quei che vess denton la consequenza, ch'ins stuess prender ils adverbs sco davos, perquei che lezs ein ina sort gruppa da rest, nua ch'ins metta tut ils plaids invariabels ch'ins vegn buc suttetg enzanua auter cun tut. Ei dat lu aunc ina differenza terminologica denter quella grammatica e grammaticas pli modernas, che numnan la gruppa dallas conjuncziuns mo 'juncziuns', e differenzieschan lu denter 'conjuncziuns' e 'subjuncziuns' enstagl da 'conjuncziuns da coordinaziun' e 'conjuncziuns da subordinaziun'. Fabian ha reagau sco jeu era igl emprem: star tier las denominaziuns veglias. Mo denton sun jeu lu meins segirs ch'el en quei grau. Mo igl ei clar, ch'ins sto revegnir a quei paragraf, cu ch'ins ha lu tractau las differentas gruppas; forsa san ins lu tuttina silmeins descriver ellas, sche buc definir. Il 253 fa lu gest attent sin in problem che jeu sai aunc buc propi sco sligiar. El indichescha sco exempel pliras particlas che san ver funcziuns differentas ella frasa. 'dador' ei p.ex. preposiziun ed adverb, tut leusuenter sch'ei suonda aunc enzatgei ni buc. Igl exempel funcziuna buc dil tut pil sursilvan, nua ch'ins schess 'prefereschan da far termagls giuado' en quei cass. Mo ils exempels da 'sisum' valan per tut ils idoms, ton sco jeu vesel: Tier 'sisum la maisa' suonda ina gruppa nominala, quei ch'ei tipic per preposiziuns. Tier 'el stat sisum' suonda nuot, e 'sisum' indichescha il liug, quei ch'ei tipic per in adverb. Tier ils exempels 'star si' e 'leger tras' vein nus preposiziuns che san vegnir duvradas sco particlas verbalas, ina funcziun che certs adverbs san era ver. En quels cass ei lu la damonda, sch'ins sto tractar tut quels cass en domisdus loghens, sut preposiziun e sut adverb? Sin quella moda vegn ins lu secapescha spert inaga sin 120 preposiziuns, sco quei ch'il 515 dalla GS enumerescha, e probablamein tonscha era gliez lu buc, sche ins less veramein ver tuttas. Ch'ei dat denton aunc problems da definiziun, ves'ins era relativamein spert, schegie pér tier ils dus davos exempels, 'davent' ed 'enturn'. Tier 'ella curra davent' stat mo 'davent'; sco preposiziun denton 'davent da', pia ina preposiziun cumbinada. Cheu astgass ei esser aschia, che 'davent' persul ei adverb, 'davent da' denton preposiziun, aschia ch'ins savess en scadin cass schon far ina distincziun formala denter 'davent' sco adverb e 'davent da' sco preposiziun. 'davent' persul sa denton era vegnir duvraus sco interjecziun, 'Davent cun quai!' "Weg damit". Igl ei lu denton igl "adverb" 'davent' che vegn duvraus aschia, buc la preposiziun 'davent da'; lezza san ins buc duvrar senza ina indicaziun supplementara suenter 'da'. Tier 'enturn' ei la caussa aunc pli difficultusa. Il diever sco preposiziun tier 'entuorn culiez' ei clars. Tier 'enturn 200 persunas' eis ei era clar, ch'ei sa buc esser la preposiziun. La significaziuns ei gie buc ina indicaziun locala, p.ex. ch'ei seigi dar ir "um 200 Personen herum", mobein "ungefähr 200 Personen". Ei dess era exempels pli clars dil diever sco adverb, p.ex. sco particla verbala tier 'Els èn currids enturn', senza ch'ei stoppi aunc star in cumplement tier 'enturn'. Sco interjecziun sa 'enturn' effectivamein

2 SP 11 S- 40 era vegnir duvraus, p.ex. tier la parada: Cumpignia, dretg entuorn, marsch! Ei dat lu denton era exempels cun 'enturn' ch'ein pli difficultus da definir. Tgei ei p.ex. 'enturn mezdi' en ina frasa sco 'Els èn turnads enturn mezdi'? Da declarar 'enturn' sco adverb fa problems cheu. Ils adverbs modificheschan in plaid ella frasa, e normalmein duess ins saver schar naven els, sch'ins vul buc modificar. 'El cuora spert' modifichescha 'cuorer', e sche jeu vi buc modificar, sai jeu schar naven igl adverb e dir mo 'el cuora'. Tier 'enturn mezdi' sai jeu buc schar naven 'enturn'. *Els èn turnads mezdi' dat numnadamein negin senn. Tier 'Enturn 200 persunas' sai jeu schar naven 'enturn'. Lu dat quei '200 persunas èn sa participadas', ina frasa dil tuttafatg correcta. Leu sto 'enturn' pia esser adverb, fetont ch'ei sa praticamein mo esser preposiziun el cass da 'enturn mezdi', e 'mezdi' sto lu esser in nomen. Sils problems da determinaziun da quels cass vegnin nus lu aunc a revegnir. Il problem da dievers differents dalla medema particla ei en scadin cass buc specificamein romontschs. Il Schülerduden ha era in paragraf che tracta "Nicht flektierbare Wörter mit mehr als einer Gebrauchsweise" ( 377). Per 'zu' indichescha el p.ex. buc meins che 4 funcziuns: - preposiziun: Die Eibe zählt zu den Nadelbäumen. - adverb: Garfield ist zu fett. - particla verbala: Ich mache die Tür zu. - particla tier igl infinitiv. Der Bücherstapel droht zu stürzen. Il Schülerduden dat mo in pèr exempels da tals dievers multifars e la cunzina: "Wenn man ein nicht flektiertes Wort genau bestimmen will, muss man sehr genau auf die Umgebung achten, in der es steht." Quei ei lu era aunc repriu cheu alla fin da quei paragraf. Quei vul lu denton era dir, ch'ins sa savens buc semplamein dir, ch'in plaid seigi adverb ni preposiziun; ei dependa da siu diever ella construcziun, co ch'el ei da definir. Quei ei buc fetg cumadeivel, mo ei para buc dad ir auter. Ei dependa lu mo aunc, sch'ins anfla era criteris relativamein clars, per ch'ils scolars ed il scolast sappien eruir, da tgei particla ch'ei setracta el context specific. Da dir ei forsa aunc, ch'il Schülerduden ha quei paragaf pér alla fin dil capetel "Nicht flektierbare Wörter" e ch'el introducescha el cun l'indicaziun: "Manche Wortformen sind uns in den vorangehenden Abschnitten mehr als nur einmal begegnet. Der Grund dafür: Sie können im Satz verschiedene Rollen übernehmen." Mo tut priu creig jeu ch'ei seigi nuota mal dad indicar quei gia cheu per far attent sin quei problem. Gest fetg cuntenteivel ei quei buc, ch'ins sa buc dir claramein, ch'in plaid seigi ina preposiziun ni in adverb ni schiglioc enzatgei. Jeu vess giu pli bugen, sch'ins vess saviu definir in plaid sco enzatgei, p.ex. sco preposiziun, e lu indicar, che quella preposiziun sappi era vegnir duvrada en autras funcziuns, p.ex. sco adverb. Mo quei fuss probablamein tuttina empau difficultus, era sche las grammaticas tradiziunals fan quei per part aschia. 'dador' e 'sisum' mettess jeu spontan tier ils adverbs. Quei fuss pia adverbs che san era vegnir duvrai sco preposiziuns. Mo tgei ei lu 'si'? Il diever il pli frequent ei probablamein quel sco particla verbala: 'arver si, rumper si, dar si, far si' etc. 'si cuolm' e 'si d'alp' dat ei era, e 'si Danis' era. *si clavau', *si combra' *si finiastra' va buc; leu ha quei num 'sin'. La preposiziun ei pia en sesez 'sin', auter ch'en dievers tradiziunals. Pia stuess 'si' esser adverb. Mo igl ei schon negin che vegn ad interpretar il 'si d'alp'

3 SP 11 S- 41 sco enzatgei auter che 'sin' da 'sin noss'alp'. Malgrad che la fuorma 'si' ei pia probablamein pli frequenta sco particla verbala che sco preposiziun, vegn ins tuttina strusch a saver metter 'si' tiels adverbs ed indicar leu, ch'il plaid sappi era vegnir duvraus sco preposiziun. Ei vegn pia buc a restar bia auter che da quintar cun in 'si' preposiziun ed in 'si' adverb. Cun quei ein lu denton buc tut ils problems sligiai aunc; problems da delimitaziun dils differents dievers, sco tier 'entuorn miezdi', vegn ei schon aunc a dar in ni l'auter. Aschi lunsch tier l'introducziun ellas particlas. Aunc damondas tier quels dus paragrafs? Lu savessen nus ir tier l'emprema sutgruppa dallas particlas. Sche ins pren la sutgruppa dils adverbs sco gruppa da rest, sto lezza vegnir il davos. Igl ei lu logic d'entscheiver cun las preposiziuns. Quei ei segir la gruppa la pli frequenta suenter ils adverbs, e tuttina buc gest aschi cumplexa sco las conjuncziuns. Cun las preposiziuns entscheivan lu era il Schülderduden e la 'Deutsche Grammatik' las particlas, ferton che las grammaticas tradiziunalas ed il Duden griess entscheivan culs adverbs. Las preposiziuns hai jeu schon tractau inaga en in seminari, schegie en emprema lingia per auters motivs che pervia dalla grammatica pintga, mo nus vevan lu tuttina aunc surluvrau las preposiziuns dalla grammatica pintga viers la fin da gliez seminari. Cun lezzas savein nus pia far empau pli cuort, perquei che nus stuein buc aunc mirar mintgamai en tut las grammaticas, tgei che lezzas fan; quei vein nus schon fatg inaga. Sco eis ei dil reminent iu cun las conjuncziuns ellas grammaticas romontschas? - Lu mein nus tier las indicaziuns davart las preposiziuns ella grammatica pintga. Igl ei mo duas paginas en tut, perquei che negina preposiziun vegn tractada en detagls, sco quei che las grammaticas dils idioms fan. Ellas grammaticas ladinas vegnan surtut ils differents dievers dallas preposiziuns 'a' e 'da' indicai cun biars exempels, medemamein ella GS, leu denton aunc 8 autras preposiziuns che ein pli frequentas. En sesez fuss quei plitost caussas che s'udessen en in vocabulari e che vegnan lura era buc tractadas ellas grammaticas tudestgas. Las grammaticas tudestgas han denton schiglioc ina massa da dir dallas preposiziuns. Tgei ston lezzas p.ex. indicar, che las grammaticas romontschas ston buc da far? Indicar, tgei preposiziun che pretenda tgei casus. Quei ei lu era quei che drova normalmein il pli bia plaz tier las preposiziuns ellas grammaticas tudestgas. Ei ha lu era igl avantatg ch'ins sa definir las preposiziuns sin basa dil fatg, che quei che suonda sto star en in casus. Il Schülerduden di lu era: "Präpositionen weisen ihrer Nominalgruppe immmer einen Kasus zu." Effectivamein stat quei che suonda la preposiziun per tudestg adina en in casus, mai el nominativ. Quei funcziuna buc el romontsch, aschia che tut quellas indicaziuns scrodan ellas grammaticas romontschas. Il diever dil casus correct suenter la preposiziun ei p.ex. enzatgei che jeu sun mai vegnius d'emprender endretg tier quellas preposiziuns che san ton ver in casus el dativ sco egl accusativ. Els cass concrets, nua ch'ins sa dumandar, schebein ei setracti d'in liug fix ni d'ina direcziun, va ei per ordinari, mo sche la situaziun ei abstracta, sai jeu mai propi, tgei casus prender. Ei ha era dau discussiuns denter ils linguists, schebein ei detti insumma preposiziuns en lungatgs ch'han buc casus, mo la finala fan ils linguists ozildi per ordinari buc dependent las preposiziuns dils casus pli. Sch'ins vul pia tractar las preposiziuns en general, senza descriver las funcziuns da singu-

4 SP 11 S- 42 las preposiziuns, drov'ins buc la massa plaz per quellas el romontsch ed en autras grammaticas dils lungatg romans. En quella grammatica cheu, ch'ei la grammatica da standard dall'universitad da Friburg, han ellas 5 paginas da 646, aschia che duas paginas da 132 dalla grammatica pintga ei procentualmein schizun dapli. Mo perquei eis ei lu ton pli impurtont, che quei che vegn indicau constetti. Legi inaga in 254, che vus veis aunc sil fegl dallas particlas. Ei vegn pia indicau treis caracteristicas dallas preposiziuns. L'emprema da quellas ei, ch'ei precedan in plaid ni in gruppa da plaids. Ch'ellas fuorman lu cun quels ina gruppa preposiziunala ei segir era correct, mo ch'ei gida buc la massa. Tgei ch'ina gruppa preposiziunala ei, ei schon indicau ella GP en 28: Ina gruppa preposiziunala ei ina gruppa ch'ha sco nuschegl ina preposiziun. Ins sto pia saver, tgei ch'ina preposiziun ei per ch'ins sappi dir, ch'enzatgei seigi ina gruppa preposiziunala. Quella indicaziun gida pia nuot per anflar or, tgei ch'ina prepoisziun ei, era sch'ella ei correcta e sa perquei era star. Mo en scadin cass precedan ellas in plaid ni ina gruppa da plaids. Tgei plaids resp. gruppas da plaids ch'ellas san preceder, vegn lu indicau en 256 (reparter): in nomen ni ina gruppa nominala, in adverb ni ina gruppa adverbiala ni in infinitiv. Pli bia detagls lu, cu nus vegnin tier quei paragraf. La secunda indicaziun ei ina indicaziun sintactica. En ina frasa san ellas vegnir spustadas mo ensemen cul plaid u cun la gruppa da plaids che dependa dad ellas. Ins sa pia bein dir tier igl emprem exempel da 252: 'I na dat pli naginas cabinas da telefon dador il vitg', pia stuschar la part 'dador il vitg' alla fin dalla frasa. Ins sa denton buc sparter 'Dado' ed 'il vitg'. Pia *Dador na datti pli naginas cabinas da telefon il vitg' ni aschia enzatgei va buc. Quei numn'ins l'emprova da spustada, tud. 'Verschiebeprobe', scientificamein era 'Permutationsprobe'. Schon udiu inaga enzatgei da quellas emprovas? Ellas grammaticas tudestgas vegnan quellas savens tractadas en in liug prominent. Ella 'Deutsche Grammatik' stattan ellas gest all'entschatta, ed era el Duden gries stattan ellas gest all'entschatta dil capetel 'Das Wort' ( 208ss.). El carnet accumpignont dil cudisch da socla per la scola secundara 'siat otg nov' vegnan ellas plitost pér alla fin, sut il tetel 'Operaziuns lingusiticas'. El Schülerduden vegnan ellas buc indicadas enzanua spezialmein tuttas ensemen, mobein mo mintgamai, nua ch'ei fa da basegns. Ella GP ein ellas era aunc buc, perquei che jeu savevel aunc buc propi, nua vegnir sut tetg cun ellas. Effectivamein ein ellas buc aschi semplas da manischar sil scalem dalla scola secundara aunc. Mo silmeins quellas ch'ein indicadas el Carnet accumpignont vegn ins schon era a stuer integrar ella GP. Jeu vevel plitost previu ellas alla fin dalla sintaxa che all'entschatta, mo ins metscha buc dad ellas, scochemai ch'ins va vi dall'analisa dallas parts dalla proposiziun, p.ex. per eruir las gruppas preposiziunalas. Cu nus duvrein lu talas emprovas, declar jeu lu mintgamai ellas, sche jeu emblidel buc. La pli currenta vein nus gest cheu; l'emprova da spustar. Damai che quella ei necessaria per eruir las parts dalla frasa, ei quella schon declarada el 27 dalla Grammatica pintga. Nus vegnin lu aunc a vegnir tier auters exempels, aschia che jeu mon buc en pli bia detagls cheu. Effectivamein san ins pia spustar ina preposiziun mo cul plaid ni culla gruppa da plaids che suonda ella, schioglioc eis ei buc ina preposiziun.

5 SP 11 S- 43 Lu aunc il tierz criteri: ellas san buc star persulas, mobein mo ensemen cun in plaid ni ina gruppa da plaids. Cunquei ch'ei precedan quei plaid ni quella gruppa da plaids, eis ei lu era logic, ch'ei san buc star alla fin dalla proposiziun. Quei ei mo detg specificamein, perquei ch'ei dat autras particlas che san far quei, numnadamein tgeininas? - Ils adverbs. Sch'ina particla stat persula alla fin dalla proposiziun, sa quei lu mo esser u in adverb ni lu ina particla verbala, denton buc ina preposiziun. Cun quei criteri savess ins schon dir, ch'il secund 'dador' ed il secund 'sisum' da 253 san buc esser preposiziuns. Cunquei ch'ei san era buc esser conjuncziuns ni interjecziuns en quella posiziun, ston ei lu esser adverbs. En cass sco 'Jon stat en l'abitaziun il pli sisum' savess ins pia schon dir sin basa dil criteri, che la preposiziun sappi buc star alla fin d'ina proposiziun, ch'ei sappi buc setractar d'ina preposiziun. Era egl exempel 'Ella curra davent' savess 'davent' pia en scadin cass buc esser ina preposiziun. Il problem, che 'sisum' ei in adverb, 'davent' denton probablamein ina particla verbala, stuess ins lu sligiar tier ils adverbs, buc en connex cun las preposiziuns. Cheu tunschess ei semplamein da constatar, che ni 'sisum' ni 'davent' san esser ina preposiziun en quei connex, perquei ch'ei stattan alla fin dalla proposiziun. Quella posiziun ei schon era curclada cun l'indicaziun 'Ellas na pon betg star sulettas'. Lezza ei segir pli generala, mo era in pulit tec pli abstracta che "sa buc star alla fin dalla proposiziun", aschia che quella indicaziun gida segir meglier ils scolars e scolasts per distinguer preposiziuns ed adverbs. Ils exempels da 'dador' e 'sisum' dil 253 san ins pia declarar cun la definiziun da 254. La damonda ei uss mo, schebein quei funcziuna era per ils auters cass numnai en 253. Il proxim exempel da quei paragraf ei: Nus vulevan ir si munt, surs. si cuolm. e Damaun stos star si ad ura. En 'si munt' ni 'si cuolm' preceda 'si' in plaid e sa formar cun quel ina gruppa preposiziunala che sto vegnir spustada ensemen: 'Si cuolm levan nus ir damaun, [buc oz]'. Cheu ei 'si' pia ina preposiziun. El secund cass star 'si' avon 'ad ura', ch'ei ina gruppa preposiziunala cun la preposiziun 'a' e ch'indichescha il temps. Gruppas preposiziunalas ch'indicheschn il temps san adina vegnir remplazzadas in'autra operaziun linguistica cun in adverb. Cheu savess ins p.ex. remplazzar 'ad ura' cun igl adverb 'baud', pia: Damaun stos alura star si baud. Sch'ins pren in adverb dil temps enstagl 'ad ura' vessen nus en scadin cass in adverb suenter il 'si', ed in adverb sa en principi star tier preposiziun tenor 256. Ins sa denton buc spustar 'si baud' ensemen: *Si baud stos alura star damaun'. Il 'si' sa pia buc esser preposiziun. Il 'si' denton sa era buc vegnir eliminaus, aschia ch'ins sa era buc tractar el senz'auter sco adverb. Il secund 'si' ha pia ni las caracteristicas dallas preposiziuns ni quellas dils adverbs. Enzatgei funcziuna pia buc senz'auter cheu. Dil medem gener, denton aunc pli difficultus da giudicar sin basa da quellas indicaziuns, ein ils proxims exempels da 253: Nus chaminain tras la chavorgia. e Ella legia tras l'artitgel. Che vessen nus lu pia in 'tras' che stat en domisdus cass avon ina gruppa nominala, ch'ei denton inaga ina preposiziun, l'autra gada in adverb tenor 253. Mo formalmein sa la preposiziun pia buc vegnir

6 SP 11 S- 44 distinguida digl adverb en quei cass. Per tud. mass quei senza problems. Co fuss la fuorma egl emprem cass, 'tras la chavorgia? "[Wir wandern] durch die Schlucht." - Ed el secund cass? "[Sie liest] den Artikel durch". Quei muossa schon, che las dependenzas ein autras en quels dus cass. Cheu savess ins aunc argumentar, ch'ins sappi buc schar naven il 'tras' ell'emprema frasa: *Nus chaminain la chavorgia' fuss falliu. Tiel secund exempel mass quei: 'Ella legia l'artitgel'. Effectivamein san ins eliminar fetg savens ils adverbs, denton buc adina. Egl exempel cun 'star si' mass ei p.ex. buc. *Damaun stos alura star ad uras' ni 'baud' va era buc, aschi pauc sco *Nus vulevan ir munt'. Mo aunc sch'ei mass, duvrass ei in'emprova d'eliminaziun per eruir en quels cass la differenza; emprovas ch'ins fa mo, sch'ins anfla nuot pli sempel. Nus vein pia en scadin cass in problem en quels cass, nua che nus vein in adverb che s'auda tier in verb, pia tier 'star si' e 'leger tras'. Aunc pli difficultus eis ei, sche verb + preverb ensemen san ver in object direct 'leger tras in artitgel'. En quels cass vegn formalmein era la determinaziun sco preposiziun en damonda. Nus stuessen pia ver in criteri per determinar, cu che la particla s'auda tier il verb e cu ch'ella introducescha ina gruppa preposiziunala. Quei tip da verbs 'star si, leger tras' ei influenzaus dil tudestg. 'star si' ei 'auf-stehen', 'leger tras' ei 'durch-lesen'. Nus vein denton viu, che quei tip fa neginas difficultads da definiziun el tudestg. En general toscha ei da metter la frasa egl infinitiv, ed ins vesa claramein ch'ei setracta d'in preverb e buc dalla preposiziun. 'Wir wandern durch die Schlucht' dat, sch'ins eliminescha il subject, 'durch die Schlucht wandern', 'Sie liest den Artikel durch' dat denton 'den Artikel durchlesen'. Pia san ins eruir cun ina transformaziun relativamein sempla el tudestg, schebein ei setracta d'ina preposiziun ni d'in preverb, sco ch'ils adverbs ch'ein colligiai cun in verb han num per tudestg. Per romontsch san ins gnanc suprender il num 'preverb', perquei che quei adverb stat mai avon la fuorma verbala per romontsch. Ed igl ei lu clar, ch'il tric da metter egl infinitiv funcziuna buc per romontsch; ei ha gie num egl infinitiv ton 'chaminar tras la chavorgia' sco 'leger tras l'artitgel', pia senza differenziaziun. Era il tric cun '[wir wandern] durch die Schlucht' visavi '[Sie liest] den Artikel durch' funcziuna buc per romontsch, sco nus vein viu. Las transformaziuns las pli semplas dil tudestg per distinguer quels dus dievers van pia buc. El tudestg ei la differenza aschi clara, che quels cass vegnan gnanc tractai pli sut las 'particlas'. Els ein mo numnai cuort tier ils verbs sut il tetel 'Präfix- und Partikelverben'. Cunquei che las particlas vegnan screttas ensemen cul verb egl infinitiv, eis ei era buc necessari da definir ellas specialmein. El tudestg ston ins mo saver, schebein in verb ha in prefix ni in preverb, e gliez ves'ins scochemai ella flexiun dil verb: 'ersetzen' ha l'1.sg. 'ich ersetze', 'absetzen' l'1. sg. 'ich setze ab', pia ei 'er-' prefix ed 'abpreverb'. 'ab' ei lu era aunc preposiziun el tudestg, mo la differenza denter quels dus dievers ei clara.