Lois Shawver über Sprachspiel, Paralogie und Transvaluation Protokoll eines wegweisenden Seminars Karin Roth

Größe: px
Ab Seite anzeigen:

Download "Lois Shawver über Sprachspiel, Paralogie und Transvaluation Protokoll eines wegweisenden Seminars Karin Roth"

Transkript

1 1 Los Shawv üb Spachspl, Paalog und Tansvaluaton Potokoll ns wgwsndn Smnas Kan Roth Zusammnassung Was hat postmodn Thap und atung mt abgchttn Hundn zu tun und mt Vhxung? Mt dm Aushaltn von Paadoxa. Mt Wdstt. W splt sch n Spl ohn AutoIn? Was mnt Lgtmung ds Wssns duch Paalog? Was st d Untschd zwschn postmodnm mtnand Spchn und»zuhön, um zu spchn«? Und was hat das alls mt (Mß)vsthn zu tun? In dsm Smnabcht wdn zust d thotschn Gundlagn d Tansvaluaton nach Los Shaw vogstllt. Danach wd anhand von spln das Modll slbst päsntt. Unt andm Dda s déanc augnd st Tansvaluaton n Modll, das s Mnschn möglchn kann, paalysnd Spachspl zu vlassn und Halt zu ndn n d Haltlosgkt. D Los Shawv s Dnkn mmannt Wtschätzung d Vlstmmgkt und d hm Modll mplzt Entsslung dslbn, st n tag zu vsöhnnd Vständgung m Umgang mt Wdstt. I. Enltung Unt dm Ttl»Impotant Concpts and Pactcs o Postmodn Thapy and Consultaton«gstaltt Los Shawv 1 vom Apl 2003 n dtäggs Smna n Mabug. Es wa das st sognannt Foum m Rahmn d Wtbldung n»rlxv systmsch Thap und atung«am Mabug Insttut ü C-Studn/vsa 2. D olgnd Atkl st n cht üb dss Smna, das n nglsch Spach stattand und abwchslnd von Klaus G. Dssl, Roswtha Schug, Thomas Kll und Thomas Fdch übstzt wud. Mn hzlch Dank glt Los Shawv ü h tschat, dsn cht zu Vöntlchung zugbn und ü h Entggnkommn: s hat sch ds Zusammnassung übstzn lassn, Koktu glsn und m wtvoll Impuls ggbn. Und m Namn d TlnhmInnn d Wtbldung an ds Stll n Dank an das Tam ds Mabug Insttuts, ncht nu ü d Ogansaton d Smna, sondn vo allm ü d Snsbltät n dn Wtbldungn n Atmosphä zu schan, nn Raum, n dm Paalog glbt wd. D Potokoll-ähnlch blassn Fom dss chts st von m babschtgt. Damt vbundn st d Honung, dass möglchws wngstns n Ansätzn twas von Los Shawvs Stl dutlch wd, h At, ü vl Mnschn doch ot abschcknd komplzt schnnd Inhalt n vständlch, anschaulch Fom und Spach zu päsntn. 1 Los Shawv, Ph. D. (USA), st Gast-Lhthaputn am Mabug Insttut ü C-Studn. 2 Vband ntnatonal Insttut ü systmsch Abtsomn; sh

2 2 II. Ludwg Jos Johann Wttgnstn (östchsch-btsch Phlosoph, * Wn , Cambdg ) D mstn»postmodnn Thapn«gündn h Abt au Idn aus dm Spätwk Wttgnstns. Wttgnstns spät Phlosoph s n Zuückwsung d ühn/ältn, btont Los: AnhängInnn ds ühn Wttgnstn dnkn h n Zahln und Enhtn, wähnd Fundnnn und Fund ds spätn Wttgnstn sch h zu postmodnn Dnkn hngzogn ühln. Das zntal Konzpt Wttgnstns st das Spachspl, n ot mssvstandns Konzpt, das Los m Folgndn vostllt: "[Nanntn d Ewachsnn gndnn Ggnstand und wandtn s sch dab hm zu, so nahm ch das wah und ch bg, dass d Ggnstand duch d Laut, d s ausspachn, bzchnt wud, da s au hn hnwsn wolltn. Ds ab ntnahm ch aus hn Gbädn, d natülchn Spach all Völk, d Spach, d duch Mnn- und Augnspl, duch d wgungn d Gld und dn Klang d Stmm d Empndungn d Sl anzgt, wnn ds gnd twas bght, od sthält, od zuückwst, od lht. So lnt ch nach und nach vsthn, wlch Dng d Wöt bzchntn, d ch wd und wd, an hn bstmmtn Stlln n vschdnn Sätzn, ausspchn höt. Und ch bacht, als nun mn Mund sch an ds Zchn gwöhnt hatt, duch s mn Wünsch zum Ausduck.] In dsn Wotn haltn w, so schnt s m, n bstmmts ld von dm Wsn d mnschlchn Spach. Nämlch dss: D Wöt d Spach bnnnn Ggnständ Sätz snd Vbndungn von solchn nnnungn. In dsm ld von d Spach ndn w d Wuzln d Id: Jds Wot hat n dutung. Ds dutung st dm Wot zugodnt. S st d Ggnstand, ü wlchn das Wot stht. (Wttgnstn) 3 D Txt n dn ckgn Klammn st n Auszug von Augustnus. Es handlt sch b dsm Ztat um das Engangsztat aus dn Phlosophschn Untsuchungn Wttgnstns. Was n ds Sntnz dutlch wd, st das sog. wstlch Duchnand 4, so Los, d sog. wstlch At, Spach zu lnn: Man bnnnt Dng und zgt au s. Los ght duch dn Raum und bttt jmandn von uns, h duch nnnn und Zgn Wot bzubngn. En Tlnhm zgt au n Mask an d Wand und sagt»mask«. Dss Zgn, so Los, st ncht päzs. Vllcht hat d Tlnhm d Fab d Mask gmnt, od das Holz? W wssn s ncht. W lnn also Knd? Wttgnstn schbt dazu: "2. (...) Dnkn w uns n Spach: D Spach soll d Vständgung ns aundn A mt nm Ghln dnn. A üht nn au au aus austnn; s snd Wül, Säuln, Plattn und alkn vohandn. hat hm d austn zuzuchn, und zwa nach d Rh, w A s baucht. Zu dm Zwck bdnn s sch n Spach, bsthnd aus dn Wötn:»Wül«,»Säul«,»Platt«, 3 Wttgnstn, Ludwg (1999). Wkausgab and 1: Tactatus logco-phlosophcus. Tagbüch Phlosophsch Untsuchungn. 12. Aulag. Fankut am Man: Suhkamp, S (All aus and 1 d Wkausgab zttn Txt n dsm cht snd dn Phlosophschn Untsuchungn Wttgnstns ntnommn, S ). 4 Wttgnstn vwndt dn g»wwa«daü.

3 3»alkn«. A ut s aus; - bngt dn Stn, dn glnt hat, au dsn Ru zu bngn. - Fass ds als vollständg pmtv Spach au." 5 Wttgnstn vdutlcht n dsm Ztat, was»pmtvs Spachspl«6 nnnt. Spach st komplzt und zust lnn w»pmtv Spachspl«: A ut»hamm«und bngt dn Hamm, wnn A das Wot ausspcht - das Spachspl unktont. Ab w? W bngt man nm Hund b, dn Stock zu holn, agt Los? Eklän w dm Hund, was zu tun hat? Nn. W ghn mt dm Hund zu dm Stock, lgn hm dn Stock zwschn d Zähn...tc. W unktont das Spachspl? En Oma stzt mt hm Enklknd vo nm ld, au dm n ä zu shn st. D Oma zgt au dn än und sagt»ä«. Ds wdholt s mm wd. Das Knd sagt mstns schlßlch gndwann»ä«, wnn d Oma au das än-ld zgt. Und dann st d Oma übglücklch! S hat d Illuson, so Los, das Knd hab nun glnt, was n ä s. Dab hab das Knd d Spachspl-Id zuolg ldglch glnt, w dss Spachspl unkton. Mh ncht. Mt andn Wotn: Wnn w anangn Spach zu lnn, kann uns nmand klän, w Spach unktont, dnn w habn ja noch kn Spach. Und ds bäuchtn w, um Ekläungn vsthn zu könnn. Aus dsm Gund bzchnt Wttgnstn dsn anänglchn Pozss ds Spchn-Lnns als»abchtung«. E vwndt n dsm Zusammnhang ncht g w»lhn«od»bngn«, dnn ds schnn hm ncht als ggnt, um dsn anänglchn Pozss ds Spchn-Lnns zu bschbn. Wnn man n 2-jähgs Knd lht, w alt s st, w macht man das, agt Los? En Möglchkt wä, zw ausgstckt Fng zu zgn. Das Knd lnt dann, zw ausgstckt Fng zu zgn, wnn s nach snm Alt gagt wd. Hat das Knd nn mathmatschn g von 2 ntwcklt? Wttgnstn dazu: "6. W könntn uns vostlln, dass d Spach m 2 d ganz Spach ds A und st; ja, d ganz Spach ns Volksstamms. D Knd wdn dazu zogn, ds Tätgktn zu vchtn, ds Wöt zu gbauchn, und so au d Wot ds andn zu agn. (...)" 7 "7. In d Paxs ds Gbauchs d Spach (2) ut d n Tl d Wöt, d and handlt nach hnn; m Untcht d Spach ab wd sch ds Vogang ndn: D Lnnd bnnnt d Ggnständ. D.h. spcht das Wot, wnn d Lh au dn Stn zgt. - Ja, s wd sch h d noch nach Übung ndn: d Schül spcht d Wot nach, d d Lh hm vosagt - bds spachähnlch Vogäng. (...)" 8 Folgnd Zwschnag wd gstllt: 5 Wttgnstn, Ludwg (1999). Wkausgab and 1: Tactatus logco-phlosophcus. Tagbüch Phlosophsch Untsuchungn. 12. Aulag. Fankut am Man: Suhkamp, S sh hzu auch: Shott, John (2000). Wttgnstn und d Wuzln d sozaln Pos n spontann Köpaktonn: D dtt ch. In Klaus G. Dssl & Shla McNam (Hsg.), Phl und Soph au d Couch ( ). Cal Au Systm Vlag : Hdlbg. 7 Wttgnstn, Ludwg (1999). Wkausgab and 1: Tactatus logco-phlosophcus. Tagbüch Phlosophsch Untsuchungn. 12. Aulag. Fankut am Man: Suhkamp, S bd., S. 241.

4 4 Hßt ds, dass laut Wttgnstn vo dm Elnn d vbaln Spach twas ands st, z.. d nonvbal Intakton zwschn Mutt und Knd, das, was s ohn Wöt mtnand tun? Los Antwot: Ja, ab Wttgnstn ght ncht näh daau n. Wnn w ält wdn, so Los, wd d Spach komplzt, ab s unktont dnnoch manchmal noch gnauso w damals, als w noch Knd wan und Phasn wdholtn, ohn vl zu vsthn. En spl von Wttgnstn dazu: "31. Wnn man jmandm d Köngsgu n nm Schachspl zgt und sagt»das st d Schachköng«, so klät man hm daduch ncht dn Gbauch d Fgu, - s s dnn, dass d Rgln ds Spls schon knnt, bs au ds ltzt stmmung: d Fom n Köngsgu. (...) W könnn sagn: Nach d nnnung agt nu d snnvoll, d schon twas mt h anzuangn wß. (...) 9 " Nu wnn w z.. wssn, dass Mnschn Namn habn (»pmtvs Spachspl«), könnn w d Fag»W hßt Du?«stlln bzw. bantwotn. Und Schach könnn w nu lnn, wnn w voh bts au bstmmt Wsn abgchtt wudn. Dss AbgchttWodnSn st d Gundlag unss Vsthns. Los Shawv dückt ds so aus: And w can only lan chss onc w hav had ctan p-chss tanng. Ths tanng ppas us to lan chss much as chldhood languag tanng ppas us to thnk n mo complx adult oms. "7. (...) W könnn uns auch dnkn, dass d ganz Vogang ds Gbauchs d Wot n (2) ns jn Spl st, mttls wlch Knd h Muttspach lnn. Ich wll ds Spl»Spachspl«nnnn, und von n pmtvn Spach manchmal als nm Spachspl dn. Und man könnt d Vogäng ds nnnns d Stn und ds Nachspchns ds vogsagtn Wots auch Spachspl nnnn. Dnk an manchn Gbauch, d von Wotn n Rgnspln gmacht wd. Ich wd auch das Ganz: d Spach und d Tätgktn, mt dnn s vwobn st, das»spachspl«nnnn." 10 Dss st das Ztat, n dm Wttgnstn zum stn Mal dn g»spachspl«bnutzt. Voh spcht zwa daüb, vwndt ab dsn g ncht. 23. (...) Füh d d Manngaltgkt d Spachspl an dsn spln, und andn, vo Augn: hln, und nach hln handln schbn ns Ggnstands nach dm Anshn, od nach Mssungn Hstlln ns Ggnstands nach n schbung (Zchnung) chtn ns Hgangs Üb dn Hgang Vmutungn anstlln En Hypoths austlln und pün Dastlln d Egbnss ns Expmnts duch Tablln und Dagamm En Gschcht ndn; und lsn 9 bd., S bd., S. 241.

5 5 That spln Rgn sngn Rätsl atn Enn Wtz machn; zähln En angwandts Rchnxmpl lösn Aus n Spach n d and übstzn ttn, Dankn, Fluchn, Güßn, tn. (...) 11 En Knd muss lnn zu vsthn, was n Wtz st. Zu gnn mag s vllcht dnkn, n Wtz s ldglch n Fkton od n Gschcht. D Satz»Dss st n Wtz«wd ü n Knd st dann aussagkätg, wnn s vstht, was n Wtz st. Mt dm Konzpt d»pmtvn Spachspl«könnn w nach Spachspl untschdn. Ab wnn w von»wachsnn Spachspln«spchn, wd s twas komplx, s snd vwobn und das hßt auch, dass w mm au Übung angwsn snd, so Los. Ds s vglchba mt alltt: D Voausstzung ü das Elnn komplzt Tanzschtt st das vohg Enübn und olgch Vollbngn nach Schttolgn. Folgnd Zwschnag wd gstllt: M ällt dazu d g»supplmnt«n: d.h. Voausstzungn, Vhandlungn, Egänzungn wüdst du sagn: ohn supplmnt kn Vsthn? Los Antwot: Ja. Stll d zum spl olgnds vo: In n Famlnthapstzung odt n Tocht mh»fht«. Ab w wdn nu vag wssn, was s damt mnt, wnn w s ncht olgnds agn:»w vl zusätzlch Fht bauchst du und was snd dn Honungn bzüglch d Möglchktn, d ü dch mt ds nun Fht vbundn snd? Was wd d ds nu Fht laubn, zu tun?«ds Eötungn, Vhandlungn, Supplmnt vschdnst At vlhn unsn Vsthnswsn dutung. Wttgnstns g d»lbnsom«lnt jmand n Spachspl, lnt s od glchztg n Lbnsom. En spl ü n Lbnsom: "2. (...) Dnkn w uns n Spach: D Spach soll d Vständgung ns aundn A mt nm Ghln dnn. A üht nn au au aus austnn; s snd Wül, Säuln, Plattn und alkn vohandn. hat hm d austn zuzuchn, und zwa nach d Rh, w A s baucht. Zu dm Zwck bdnn s sch n Spach, bsthnd aus dn Wötn:»Wül«,»Säul«,»Platt«,»alkn«. A ut s aus; - bngt dn Stn, dn glnt hat, au dsn Ru zu bngn. - Fass ds als vollständg pmtv Spach au." 12 Uns Spach zu vsthn, hßt zu vsthn, w w uns Lbnsom gstaltt habn. "130. Uns klan und nachn Spachspl snd ncht Vostudn zu n küntgn Rglmntung d Spach, - glchsam st Annähungn, ohn ückschtgung d Rbung und ds Lutwdstands. Vlmh sthn d Spachspl da als Vglchsobjkt, d duch Ähnlchkt und Unähnlchkt n Lcht n d Vhältnss uns Spach wn solln." bd., S bd., S bd., S. 304.

6 6 Wttgnstn wollt n snm Fühwk n pkt Spach ntwckln, so Los, wl: "115. En ld hlt uns gangn. Und haus konntn w ncht, dnn s lag n uns Spach, und s schn s uns nu unbttlch zu wdholn." 14 Wl w duch Spach vhxt snd, st s Tl uns Lbnsom, dass w vhxt snd. W wdn w vwt, vhxt? Duch Spachspl: Jmand sagt z.. twas üb dnn Schal und du wßt ncht: Güßt dch, st s n Komplmnt, n ldgung, n Schz? Du bst vwt, wßt ncht, wlchs Spachspl ds Pson gad splt. Vl uns Lbnsomn bsthn dan, untschdlch Spachspl zu vknüpn. En spl wä atsons doubl-bnd. Los nnnt Atn, w man Vwung schan kann: Ich zähl n Gschcht und h dnkt, ch wüd d Wahht zähln. Ich btt uch um twas und h dnkt, ch wüd uch humkommandn. En Mann sagt n Fau, dass s lbt und s dnkt, das s n Hatsantag. Vls n uns Lbnsom bstht dan, d Vhxung auzulösn, s»zu ntzaubn«. Gundlag daü snd d»pmtvn Spachspl«. Mtaphn snd n otgschttn Fom von Spachspln. Vl Knd bngn d lnt und d sog. mtaphosch Spach duchnand, btont Los. En Tlnhm mkt hzu an: En Psychat hab hm nmal gsagt, man könn schzophn Mnschn daan knnn, dass s konkt und mtaphosch Spach ncht untschdn könnn. Ab uns Vsthn s doch voll von Mtaphn! Knd tun ds, so Los, h Ausühungn otühnd, und w all tun ds. Uns Spach st voll von Mtaphn. Ds st n Mtaph. Ich w s d zu. Hast du s gangn? W? S zht an d vob? Ich möcht n Lcht au d Eahung ds Mtaphoschn wn. Ich wll uch bnduckn... "464. Was ch lhn wll, st: von nm ncht onkundgn Unsnn zu nm onkundgn übghn." 15 W hängn n nm Ntzwk von Mssvständnssn. Fü vl postmodn Thapn gltn ds vogstlltn Idn von Wttgnstn als Qull. Es s ab wchtg, s ü d thaputsch Paxs zu adaptn, so Los. W wdn von uns Spach vhxt und zwa n dm Snn, dass s bstmmt wllkülch ld von Dngn kt und w uns d Dng ncht ands vostlln könnn, als n d At und Ws, w w s bschbn. Vls n uns At zu lbn st duch ds Spachbld od Vhxungn schan. Das, was w n unsn pmtvn Spachspln glnt habn st sozusagn das Güst ü d At und Ws, w w Dng vsthn. Los nnnt spl ü Wot, d vschdn dutung habn: D dutung ds Satzs»Ich lb dch«od»es st nach«ändt sch n Abhänggkt davon, ob d Adssat n Knd st od n Ewachsn. In Wötbüchn wd d dutung ns Wots mt wtn Wotn klät. 14 bd., S bd., S. 424.

7 7 Typsch ü sog. wstlchs Dnkn s d Id, jds Wot soll möglchst nu n dutung habn. En Tl d Illuson d dutungsglchht hab damt zu tun, dass manch Wöt doch sh ähnlch schnn. Wttgnstn hat nn g daü:»famlnähnlchkt«. "67. Ich kann ds Ähnlchktn ncht bss chaaktsn, als duch das Wot»Famlnähnlchktn«; dnn so übgn und kuzn sch d vschdnn Ähnlchktn, d zwschn dn Gldn n Faml bsthn: Wuchs, Gschtszüg, Augnab, Gang, Tmpamnt, tc. tc - Und ch wd sagn: d»spl«bldn n Faml. Und bnso bldn z.. d Zahlnatn n Faml. Waum nnnn w twas»zahl«? Nun twa, wl s n - dkt - Vwandtschat mt manchm hat, was man bsh Zahl gnannt hat; und daduch, kann man sagn, hält s n ndkt Vwandtschat zu andm, was w auch so nnnn. Und w dhnn unsn g d Zahl aus, w w bm Spnnn ns Fadns Fas an Fas dhn. Und d Stäk ds Fadns lgt ncht dan, dass gndn Fas duch sn ganz Läng läut, sondn dan, dass vl Fasn nand übgn. Wnn ab En sagn wollt:»also st alln dsn Gbldn twas gmnsam, - nämlch d Dsjunkton 16 all ds Gmnsamktn«- so wüd ch antwotn: h splst du nu mt nm Wot. Ebnso könnt man sagn: s läut n Etwas duch dn ganzn Fadn, - nämlch das lücknlos Übgn ds Fasn." 17 W btachtn n Abbldung au d v Gscht zu shn snd. D v Gscht snd sch ähnlch, ab s gbt kn nzgs Mkmal, das s all mtnand tln. So vhlt s sch auch mt dn Wotn, d mh dutungn habn, btont Los. W lnn dutungn. En Wg, dutung zu lnn, st, s duch Mtaphn zu lnn. W taun Dng, gbn hnn nn Namn. Ds üh zu n äußst komplxn und nnand vwobnn Spach: "18. (...) Uns Spach kann man anshn als n alt Stadt: En Gwnkl von Gässchn und Plätzn, altn und nun Häusn, und Häusn mt Zubautn aus 16 Dsjunkton: [latnsch] d, Logk: n d mathmatschn Logk d Vknüpung zw Aussagn duch d logsch Vbndung»od«(nchtausschlßnd Dsjunkton, Altnatv) bzhungsws duch»ntwd-od«(ausschlßnd Dsjunkton, Antvalnz) 17 Wttgnstn, Ludwg (1999). Wkausgab and 1: Tactatus logco-phlosophcus. Tagbüch Phlosophsch Untsuchungn. 12. Aulag. Fankut am Man: Suhkamp, S. 278.

8 8 vschdnn Ztn; und ds umgbn von n Mng nu Voot mt gadn und glmäßgn Staßn und mt nömgn Häusn." 18 Ensts bstht bzüglch Spach dss Poblm d Msslchktn, ab andsts schnt s auch manchmal zu passn. Gnau zu passn, w n Handschuh. Los kht zuück zum Augustnschn Spachvständns, s gäb nu nn Namn ü jds Wot. Wnn das alls wä, dann wän potsch Momnt unmöglch. D Zaub, n Stück Spach zu nhmn und s woands nzupassn st n Wund ds Gsts. Dda sagt: Spach st mm mtaphosch 19. Hast du das gn (m Snn von bgn / to catch)? Knd vsthn ds, s st hnn nah noch. Mtaphn gündn au dm Abchtn, au dsn Übungn. W vbgn dn magschn Tl von Spach, ndm w»mtaphn«mt»abstaktonn«stzn. Das üht nach Wttgnstn zu zw Atn von Shn 1. W shn kn Aspkt. 2. W knnn Aspkt. "D olgnd Fgu, wlch ch aus Jastow* 20 ntnommn hab, wd n mnn mkungn d H-E-Kop hßn. Man kann hn als Hasnkop, od als Entnkop shn. Das ld mocht m gzgt wodn sn, und ch dan n twas ands als nn Hasn gshn habn. 18 bd., S vgl. Dda, Jacqus (1998). D Entzug d Mtaph. In Anslm Havkamp (Hg.), D paadox Mtaph ( ). Fankut am Man; Dda, Jacqus (1988). D wß Mytholog. D Mtaph m phlosophschn Txt. In ds., Randgang d Phlosoph ( und ). Wn. 20 *Fact and Fabl n Psychology.

9 9 Und ch muss zwschn dm»sttgn Shn«ns Aspkts und dm»auluchtn«ns Aspkts untschdn." 21 Sobald w nmal nn g glnt habn, vwn uns d untschdlchn dutungn. D untschdlchn dutungn schan ab auch Klaht: Man kann ncht glchztg dn Hasn und d Ent shn. So st s auch mt Mtaphn. S wn Lcht au Aspkt, au bstmmt Aspkt. Nu Mtaphn, nu Aspkt. Es kann sn, dass w von nm g bsh mm nu nn Aspkt gshn habn. En wt Aspkt: Ds H-E-Kop hätt kn Ähnlchkt mt n Ent od nm Hasn, wnn d Kontun ldglch mt n lsttln angdutt wüdn. Es st dann uns Lstung, nn Hasn od n Ent dan zu shn und zu vgssn, dass d Zchnung gntlch ga ncht so sh nm Hasn od n Ent ähnlt: Es st d kannthtsgad, d uns twas als twas shn lässt. Mt andn Wotn: W snd n Spachspln tant wodn (z.. duch Kndbüch), sonst hättn w dsn Entn- Aspkt ncht knnn könnn. W wüd jmand au n schmatst Stchzchnung ds H-E-Kops agn, d od d noch n nn Zchntcklm gshn hat? Mt andn Wotn: Was w shn, könnn w nu shn, wl w s glnt habn (und auch bstmmt Aspkt mm wd vgssn). D Fgu a) st d Umkhung d Fgu b) a) b) W d Fgu c) duf d Umkhung von d) Fud Ab zwschn mnm Enduck von c und d bstht n and Untschd möcht ch sagn als zwschn dm von a und von b. d sht z.. odntlch aus als c. (Vglch n mkung von Lws Caoll.) d st lcht zu kopn, c schw. 22 Uns Tanng lässt uns d Fgu d) kla schnn als c). D unsäglch Vschdnht all d tagtäglchn Spachspl kommt uns ncht zum wusstsn, wl d Kld uns Spach alls glchmachn. Das Nu (Spontan,»Spzsch«) st mm n Spachspl Wttgnstn, Ludwg (1999). Wkausgab and 1: Tactatus logco-phlosophcus. Tagbüch Phlosophsch Untsuchungn. 12. Aulag. Fankut am Man: Suhkamp, S bd., S. 527.

10 10 En Kultu, d sch nu n mündlch Spach bwgt, wüd ncht so lcht dazu ühn, dass uns Wot, d glch ausshn, glchbdutnd schnn. Ab w shn bn ot das Schtbld und dss vltt uns zu dnkn, dslbn Wot hättn dslb dutung, wl s vom Schtbld h dntsch snd. D Spach hat ü All d glchn Falln bt: das unghu Ntz gut gangba Iwg. Und so shn w also Enn nach dm Andn d glchn Wg ghn, und wssn schon, wo jtzt abbgn wd, wo gadaus otghn wd, ohn d Abzwgung zu bmkn, tc. tc. Ich sollt also an alln Stlln, wo alsch Wg abzwgn, Taln austlln, d üb d gählchn Punkt hnwghln En nus Wot st w n Sam, d n dn odn d Dskusson gwon wd Wnn sch d Spachspl ändn, ändn sch d g, und mt dn gn d dutungn d Wöt D dutung ns Wots vglch mt d»funkton«ns amtn. Und»vschdn dutungn«mt»vschdnn Funktonn«. 27 W bauchn n At Oh, so Los, das uns ü subtl Untschdungn snsbl macht: Wlch dutungn kann d g»funkton«habn? Od das Wot»unmöglch«. Was hßt:»es st m unmöglch zu kommn«? Hßt das, dass ch ncht kommn kann, wl ch ncht ghn kann? Od hßt s, dass ch ncht kommn kann, wl d Pson, zu d ch ghn soll, mn Anscht nach unmöglch st? Lyotad bng Wttgnstn au n ganz nu Ebn, n Ebn, von d Los nchts gahnt hab, bvo s Lyotad glsn hab, n Ebn, von d - so Los' Vmutung - slbst Wttgnstn nchts gahnt hab...huch! Zusammnassung Das zntal Konzpt ds spätn Wttgnstn st das Spachspl. Das»pmtv Spachspl«st d Übung zu Enühung n Spach und dm Abchtn ns Hunds zmlch ähnlch. W tann Knd, bngn hnn b Dng zu bnnnn, bvo s wssn, woau w zgn. W lhn s zu sagn»das st n Kks«, ndm s twas agn und ndm w daau antwotn. Ds lnn Knd, bvo s komplzt Spachspl lnn. En and wchtg g b Wttgnstn st d Vhxung: ds s n Mtaph ü n kultull Illuson, n Illuson daüb, w Spach unkton. Knd lnn dn g»kks«, ab s knnn dn Untschd ncht zwschn»kks«und»plätzchn«tc., s habn kn gößs Konzpt daüb. D Eltn ab vhaltn sch so, als knn das Knd dn Untschd. 23 bd., S Wttgnstn, Ludwg (1997). Wkausgab and 8. mkungn üb d Fabn. Üb Gwssht. Zttl. Vmscht mkungn. 7. Aulag. Fankut am Man: Suhkamp, S (Vmscht mkungn). 25 bd., S bd., S bd., S. 132.

11 11 D Fag s: Was hßt»komm h«ü das Knd? Ist s n mchansch Tck, kommt das Knd, wl s d Eahung gmacht hat, dass s gstchlt wd, wnn s kommt? Od hat ds Satz d dutung, d ü Ewachsn hat? Wnn w solch Spachspl glnt habn, nhmn w an, w hättn twas vstandn. W dnkn: Jtzt wß ch! H s alldngs vl Potnzal ü Zw- und Mhdutgktn! En Anmkung dazu aus dm Ks d TlnhmInnn:»Ich hab l(l)b G(g)nossn n Münchn«. III. Jan-Fanços Lyotad (anzössch Phlosoph, * Vsalls , Pas ; Mtabt b d Ztscht»Socalsm ou aba«; nlusst von E. Hussls Phänomnolog und L. Wttgnstn, konzpt Lyotad snn g d»postmodn«(»das postmodn Wssn«, 1979). Nach Lyotad hat das Systmdnkn d»modn«sn Glaubwüdgkt vlon (»D Wdstt«, 1983)). Lyotads Dnton von Postmodn: xtm Vnachung hält man d Skpss ggnüb Mtazählungn ü postmodn. Ds st ohn Zwl n Rsultat ds Fotschtts d Wssnschatn; ab ds Fotschtt stzt snsts ds Skpss voaus. Dm Valtn ds mtanaatvn Dspostvs d Lgtmaton ntspcht namntlch d Ks d mtaphysschn Phlosoph und d von h abhänggn unvstän Insttuton. (...) 28 Lyotads Dnton st ncht d nzg und ncht d nzg lgtm, ab s st sh bkannt gwodn. Es gbt w Wttgnstn sagt Famlnähnlchktn ü jdn g, also auch ü dn g»postmodn«. Au d Fag, ob s möglch s, Mtazählungn zu ntkommn, antwott Los mt Ja: splsws wä n and At Fud zu lsn, hn zu lsn, um Angungn ü Idn zu bkommn. Postmodn sn hß, Angungn ü Idn zu bkommn, n gn Stmm zu habn und s zu nutzn. Lyotad nnnt d Quantnmchank postmodn und d mchansch Physk modn. En postmodn Haltung hlt zu vmdn, Rzptn zu olgn, nschlßlch d Auodung, Rzpt zu vwndn. Lyotad sagt, WttgnstnanIn zu sn bnhalt ncht unbdngt postmodn zu sn. Man könn Wttgnstn duchaus w n bl bhandln, so Los. S woll aus postmodnm Dnkn kn Mtazählung machn. Postmodn lb n vln Spachspln. Ds mplz Paadoxa. W müssn akzptn, dass s Paadoxa gbt, so Los wt. D Fodung ds zu akzptn, kann auch wdum n Mtazählung sn. Was dann? Dann blbt nu noch Schwgn. Ab daau duzn w uns ncht, sondn w stzn uns Gspäch ot. Vo allm wnn w postmodn snd, stzn w s ot. Und w machn wt. Postmodn Tho s kn Tho ohn üch und Lückn. En gut postmodn Tho nsp uns, gn nu Thon zu bldn. 28 Lyotad, Jan-Fanços (1999). Das postmodn Wssn: n cht. 4., unvändt Nuaulag. Wn: Passagn-Vlag, S. 14.

12 12 Postmodns Spchn Paalog Postmodns Spchn untschdt sch von modnm Spchn, s st n Spchnum-zuzuhön / talkng-n-od-to-lstn 29 (modn wä Zuhön-um-zu-spchn / lstnng-n-od-to-talk). Postmodn Gspäch nnnt Lyotad Paalog: Man agt ncht nach chtg od alsch, sondn man bndt sch m Gspäch 30. Lyotad zuolg vnt postmodns Wssn uns Snsbltät ü Untschd und vgößt uns Tolanz, d Inkommnsuabltät (das Unvnba) d vschdnn Spachspl zu tagn od d Paadoxa, d duch untschdlch Wsn zu Spchn und zu Dnkn kt wdn. Paalog zugt n Kultu ds Endns. Nu Idn wdn n Konvsaton zugt. Und ds untschdt sch von d Id, dass man von jmandm twas bgbacht bkommt od von jmandm gbldt wd. Es untschdt sch von d Id, dass d ThaputIn d KlntIn twas lht. W kann man so mtnand spchn, dass man Endungschtum stzn kann? W all habn ds schon mal lbt: Man stzt zusammn und plötzlch ntsthn nu Idn. Das st wchtg, stzt Engn, gbt Honung tc. Das st Paalog, so Los. Kann man paalogsch mtnand spchn, wnn man z.. n El st? Wnn man Stss hat? Könnn w Paalog zugn, wnn w untschdlch Mnung snd und daan st haltn? Nn, nu wnn w Untschd laubn, annhmn und wtschätzn, könnn w Paalog hstlln. Paalog s d g, duch dn d postmodn Kultu chaaktst wd. Im "Postmodnn Wssn" bschbt Lyotad, was ü dngungn w bauchn, um paalogsch mtnand spchn zu könnn. W abtn n postmodnn Gspächn ohn Ntz und doppltn odn, w hön auch Mnschn zu, d als psychotsch tkttt snd: 29 vgl. Shawv, Los (2001). I Wttgnstn and Lyotad could talk wth Jack and Jll: towads postmodn amly thapy. Jounal o Famly Thapy, 23, Th wod»paalogy«coms om Jan-Fancos Lyotad. In hs book, Th Postmodn Condton, Lyotad agus aganst Jügn Habmas. Habmas has agud that ou convsatonal qust should b o consnsus, but Lyotad opposs that sayng that th qust should b o»paalogy«. Paalogy s th ongong caton o manng. You say somthng and t nsps m to say somthng n tun. Consnsus, Lyotad tlls us, s mly a stag n ou convsaton. What convsaton can gv us can b much mo valuabl than that. It can bond us to th pocss o a dalogu that qus both ou pats, and whn t woks succssully t can awakn ou mnds to an unndng xpanson o nw das. That's paalogy. And what about»nchantmnt«and»chasma«? I am usng»nchantmnt«to pont to th way n whch w all snk nto a pont o vw, vn though w can, whn w thnk about t, dnty wth th opposng pont o vw, at last a lttl. Enchantmnt s th suspnson o ou awanss o altnatv ponts o vw. Wthout nchantmnt w would swm n nconsstncy and conuson. Phaps,»chasma«, as you not t, s to hav th pow to daw oths nto you own nchantmnt. I so, I would say that»chasma«s a modnst tm, not a postmodn on. It s a way to ach consnsus. In ths modnst pctu, I hav»chasma«i can banwash you nto thnkng my way. ut I hop that I do somtms say somthng that sonats o you, thn you wll, plas, tak t and call t you own. And whl you hav t as you own, phaps you would b wllng to tak t n you hands and mold t a lttl so that th das sng to you vn mo claly, so that th das bcom dstnctvly yous and no long show th hddn tac o my voc. And nally, whn you hav t lk you lk t, plas snd t back to m wth you sgnatu. I guaant I wll not know you thought was sdd by my own. At all, my thoughts a sdd n ths way, too. Do any o us v say anythng that s not just such a catv wavng o th wods w'v had bo? Los Shawv, 25. Sptmb 1996 (

13 13 W lstn wth a knd o suspndd dsbl (Los Shawv).»Just gamng«31, sagt Lyotad. H habn w n Doppldutgkt, so Los:»gchts Spl«od/und»nu Spln«? "Fü uns bdutt Spach zuallst, dass jmand spcht. Ab s gbt Spachspl, n dnn s wchtg st, zuzuhön. In dsn Spachspln bzhn sch d Rgln au das Zuhön. En solchs Spl st das Spl d Gchtn. Und n dsm Spl spcht man nu n dm Maß, n dm man zuhöt, das hßt, man spcht als Zuhö und ncht als Auto. Es st n Spl ohn Auto. Au dslb Ws, st das Spl ds Wstns n Spl ohn Zuhö, wl d spkulatv Phlosoph nu snn Schül als Zuhö laubt. 32 Wnn d Tu zu n Mtazählung ncht so stak st, dann vändt sch Spach. Untschd zwschn Lyotad und Wttgnstn: Wttgnstn gbt uns mt dm»spachspl«n Mtaph, d uns vwn und bchn kann. Lyotad st das Snnbld daü, w Spachspl zusammnstoßn könnn. Lyotad sagt, Spachspl könnn so zusammnstoßn, dass s zum Kg kommt, dann nämlch, wnn Mnschn au hn Mtazählungn bsthn. Wttgnstn slbst hat sch mt d ntndvdulln Kollson von Spachspln ncht bschätgt. Es olgt n Mnungsaustausch, n paa Dskussonspunkt wan olgnd: Es macht auch Snn, modn zu sn, ztws, z.. wnn s um sxull Gwalt ght od um Zwangsbhandlung. Von Lyotad stammt d Satz:»En Wk st nu modn, wnn s zuvo postmodn wa. So gshn bdutt d Postmodnsmus ncht das End ds Modnsmus, sondn dssn Gbut, dssn pmannt Gbut«(Lyotad, 1987) 33. D Gnz postmodnn Dnkns: Wnn ch Hung hab und nchts zu ssn. Postmodn lbgkt? Just gamng? Wnn w Mtazählungn ktsn, z.. dn Ratonalsmus, dann nhmn w n dm Momnt slbst n Mtabn n. Od? Postmodns Elbn st ü mch h n Gühl, das Gühl mch ohn Ntz und doppltn odn n n Stuaton zu bndn, n d twas n dsm Momnt passt. Postmodn st n latonal g. Mndstns alls das st postmodn, was sch postmodn nnnt. 31 Lyotad, Jan-Fanços & Thébaud, J.-L. (1996). Just gamng. Unvsty o Mnssota Pss. 32 bd., S Lyotad, Jan-Fanços (1987). Postmodn ü Knd. Wn: Passagn.

14 14 Vsth ncht zu üh, alls übhaupt, sagt Hay Goolshan. Das Egbns ds Dskusson, d auch kontovs wa, s h n Gühl ü dn jwlgn Momnt, b jdm von uns, so Los: d Eahung z.., dass mod Standpunkt wtgschätzt wdn, ab auch all d andn. Ohn ndgültgs Egbns d Dskusson. Das s Paalog. Wnn w z.. vwt snd, vhxt üb das, was w machn, wnn w das Gühl habn, uns Antwotn sn voläug od ab wnn w das Gühl habn, noch ncht d gut Antwot gundn zu habn, dann solltn w ds vln ggnsätzlchn Stmmn n uns wtschätzn. D Möglchkt, uns ü twas nzustzn und ztws modn sn habn w mm. En postmodn dnknd Mnsch müss sch ja auch ntschdn. Ab wüd ncht sagn, s s d nzg chtg Entschdung gwsn. Humovoll mkung ns Tlnhms: In nm Rstauant am odns konnt man, nachdm man sch ü n Mnu ntschdn hatt, n Umbstllung vonhmn. Ds Möglchkt wa au d Spskat mt olgndm Hnws vmkt:»umbstllung 10,00 DM«. En zntal g b Wttgnstn st also das Spachspl, wdholt Los. Wttgnstn sagt, w habn kn pvat Spach. Spachspl ntspngn knm Vakuum. Man kann kn Spachspl lnn, ohn s n zhungn, n nm Kontxt, glnt zu habn. Und n zntal g b Lyotad st Paalog. - Duch Paalog könnn nu Spachspl, nu Mtaphn undn wdn; - Haln Andsons»Ncht-Wssn«passt zu dm Paalog-Gdankn; - Ohn Gmnschat snd paalogsch Gspäch ncht möglch. D st Schtt, zu lnn, n postmodn Ws zuzuhön (talkng-n-od-to-lstn), s olgnd: W müssn hön lnn, dass Wot, d glch ausshn, sh untschdlch dutungn habn könnn. Das hßt paalogsch spchn.»paa«34 wst au: talkng outsd th logc o th languag. Wnn man nnhalb d Logk n Spach agumnt, komm man zu nm logschn Schluss au d ass von Pämssn. Im andn Fall wüd man n Id nbn andn sthn lassn (dss Danbn toln) und d vln vschdnn Idn als n chung lbn. näs Dnkn / Dchotomn Ds bdut, n ntwd-od-katgon zu dnkn, zw Möglchktn zu»habn«und nchts dazwschn. Los nnnt spl: Jos st n gut Mann. (natät gut-schlcht und nchts dazwschn) E st postmodn. E st wß. E st schwaz. S st n Fau. Das Rass-Konzpt st n bnäs. In dn USA glt man als schwaz, wnn man 1/24 %»schwazs lut«hat. In Cuba bsplsws gbt s n ganz ands Rass-Konzpt als n dn USA, n vl gmschts. 34 paa... [gchsch], Päx mt dn dutungn 1)nbn..., b...; 2)nbnnand, mtnand; nah sthnd, ähnlch; 3)üb, hnaus; 4)(von d Nom) abwchnd, hlhat.

15 15 näs Dnkn st sh wchtg, um twas als nomal hzustlln. Jmand kann ncht mh od wng nomal sn. Das Konzpt "nomal" odt, n Pson ntwd als nomal od als abnomal zu dnkn. Astotls hat n "nomals" Knd, n "nomal" Fau, nn "nomaln" Mann, nn "nomaln" Sklavn bschbn. In Astotls Dnton untwn sch Faun dn Männn, wnn s "nomal" snd und Sklavn mögn s, Sklavn zu sn 35. W konstun natätn, ndm w»das Dazwschn«ncht dnkn. D tadtonll zwwtg Logk unss Dnkns, uns Agumntatonsws, odt Dchotomn. S hat olgnd Fom: W habn Voausstzungn und Schlussolgungn. Um zu n wahn Schlussolgung zu kommn, bauchn w wah Voausstzungn. Und s gbt kn Dazwschn. En spl ü n ncht zwwtg Logk st d»fuzzy-logk«(unscha Logk), als Spzalall d Mhwtgn Logk. W könnn w aus stan Dchotomn hausttn? Ludo Gln mkt an, dass Dluz 36 n dsm Zusammnhang von Rhzom-Dnkn 37 spcht. So w Gas n all Rchtungn wächst, ohn dass d Rchtung voausshba wä, nmmt uns Dnkn manchmal n solch Fom an. Und Dda 38 spcht vom (Mss)Vsthn, so Los. E schbt s bsonds, vwndt Klammn, um au nn Zwschnbch hnzuwsn: In jdm Vsthn st Mssvsthn möglch, n jdm Mssvsthn st Vsthn möglch. Man könnt bsplsws n dsm Snn auch von (Un)Wahht spchn. 35 D astotlsch Tho buht au dm g ds sognanntn»wsns«ns Dngs. D Dnton, sagt, st d Fststllung d Wsnsnatu ns Dngs. ( ) In Wklchkt handlt s sch b d Fag ds Wsns um dn Gbauch von Wötn. W wndn dn glchn Namn b vschdnn Glgnhtn au cht vschdn Vogäng an, d w ü Manstatonn n nzgn Sach od Pson haltn. ( ) (aus: tand Russl: Logk ds Astotls; vgl Dluz, Glls, anzössch Phlosoph, *Pas , (Slbstmod) bnda ; bnlusst von F. Ntzsch (»Ntzsch und d Phlosoph«, 1962), H. gson und.d Spnoza, ntwa Dluz, d poltschn Egnss vom Ma 1968 aunhmnd, n Phlosoph ds ghns und poduktvn Wünschns (so u.a. n»ant-ödpus«, 1972; mt F. Guatta); popagt n»nomadschs Dnkn d Zstuung«und btont statt allgmn Katgon, unvsll Rgln und h ztlosn Gltung das Lokal und sngulä Egnshat (»Dnz und Wdholung«, 1968;»D Logk ds Snns«, 1969). Guatta, P-Félx, anzössch Phlosoph und Psychoanalytk, *Vllnuv-ls-Sablons (Dépatmnt Os) , Pas ; Schül J. Lacans; abtt ab 1953 als Psychoanalytk an d altnatvn Klnk»La od«(cou-chvny), bmüht um n»volutonä psychatsch Paxs«(Slbstvwaltung, dynamsch Guppnstuktun u.a.). Guatta und G. Dluz bstmmtn (ntggn S. Fud und Lacan) n»ant-ödpus«(1972) und»tausnd Plataus«(1980), bwusst antwssnschatlch, das Unbwusst als ldglch sozal bdngt. 37 vgl. Glls Dluz / Félx Guatta (1980). Tausnd Plataus. Zwtausndns. (Rhzom: Wuzlstock, Edsposs mt Spchunkton (otank); W snd ds aums übdüssg gwodn. W dün ncht mh an äum, an goß und kln Wuzln glaubn, w habn zu sh daunt glttn. D ganz baumömg Kultu buht au hnn, von d olog bs hn zu Lngustk. Schön, poltsch und lbvoll snd nu untdsch Stäng und Lutwuzln, d Wldwuchs und das Rhzom. (S. 27)). 38 Dda, Jacqus, anzössch Spach- und Kultuphlosoph, *El-a (b Alg)

16 16 D mstgbaucht Lösung ü ThaputInnn s d sognannt Totalsung, so Los. Totalsung s d wchtgst Mthod, um d Wlt sta bnä zu gstaltn. Es olgt n spl ü n totalsnds Gspäch, ü sta-bnäs Dnkn: Jann: All Mnschn snd gut. Jan: Nn, all Mnschn snd schlcht. Jann: Ab du dnkst doch auch, dass d Pstn gut st! Jan: Es sht nu so aus, s wkt nu so, ab gntlch snd all von Gund au schlcht. Enn dch: d Mann damals hat das Knd aus dm Fluss gttt und d Mutt ds Knds st 30 Mnutn spät davon zählt! Und ch nn mch, hat damals nn Stazttl bkommn. Und dsn Stazttl hat ncht bzahlt. Also st d nzg chtg Schlussolgung: All Mnschn snd schlcht. Jann: Ab d hat doch nu daum m Pakvbot ghaltn, um das Knd zu ttn! Daum hat dn Stazttl ncht bzahlt! tc. tc. tc. Jann und Jan vsuchn, dm jwls andn zu bwsn, dass s jwls Rcht habn, und s tun ds, ndm s spl zu Untmauung h Anscht anühn. Tadtonll Logk zu paktzn, ohn bnäs Dnkn, st ncht möglch. D ncht tadtonlln Logkn snd bsh noch ncht sh ntwcklt und s wdn auch ncht bsonds gschätzt, so Los. Sobald man sch au das Gbt d vnuntmäßgn Agumntaton bgb, vwnd man bnä Logk. Entkommn könn man d stan bnän Logk au vschdn Ws: D Id von Dda dazu s das bts wähnt (Mss)Vsthn. En and Wg s d Dkonstukton 39 von natätn - n unndlchs Untangn. Und w müssn mm n bnän Katgon dnkn, auch wnn w üb dn Dazwschn- ch spchn, btont Los. Dnn: Sobald w n Untschdung machn, dnkn w n natätn. Und man wd n dsm ch mm au Paadoxn stoßn. En Anmkung von Ludo Gln: Sobald ch»ch«sag, bgb ch mch ns bnä Dnkn. Wchtg st s, sch daüb bwusst zu sn, dass man das slbst macht, also dass ds nchts Ggbns st. W kann man also aus sta-bnäm Dnkn hausttn? 39 D Akt ds Dkonstuns st n zuglch stuktualstsch uns ant-stuktualstsch Gstus: Man nmmt nn Aubau, nn Atakt ausnand, um sn Stuktu, sn Masung, od, w s sagtn, sn Skltt schtba zu machn, um ab auch, glchztg, d unös Unschht n omaln Stuktu auzudckn, d nchts zu klän vmag, wl s wd n Mttlpunkt, noch n Pnzp, noch n Kat, ja ncht nmal d Lau d Dng m wtstn Snn dss Wots st. D Dkonstukton als solch bschänkt sch wd au n Mthod (Rdukton au das Enach) noch au n Analys; s ght üb d ktsch stmmtht und soga üb d Id ds Ktschn hnaus. Dshalb st d Dkonstukton ncht ngatv, auch wnn man s, alln Voschtsmaßgln zum Totz, so gdutt hat. Fü mch bgltt s mm n Fodung zu jahung, ch wüd soga sagn, dass s n ohn Lb vo sch ghn kann. (Jacqus Dda ntvwt von Chstan Dscamps am 31. Janua 1982 (1985). Jacqus Dda. In Pt Englmann (Hsg.), Phlosophn. Gspäch mt Foucault, Dda, Lyotad, Rcœu, Lévnas, Dscombs, Axlos, Glucksmann, Rancè, Ss (51 69). Dt. Estausg. n Ausz. Gaz/Wn: öhlau, S. 60.)

17 17 En Tlnhmn mkt an, man könn ds vllcht duch vmht Vwndung von»und«&»sowohl-als-auch«vsuchn. En and Wg s d Kompomss, so Los, m Snn ds Vsuchs, Totalsungn zu dkonstun: Als Thaputn von Jann und Jan könn man bsplsws dn bnäs Dnkn dkonstun, ndm man sag: D Mann st manchmal gut und manchmal schlcht. D bdn könntn ntggnn: Das st»wsch-wasch-kam«. Dann könn man z.. sagn: D Mann wa nspt, twas Guts zu tun, als das Knd gttt hat. Vllcht könntn bd dann zustmmn. Etwas soll uns ab kla sn, btont Los: nävhältnss könnn n ausgottt wdn. W könnn s mm nu ü dn jwlgn Momnt dkonstun. Das komplzt Vtackt daan s, dass w duch Dkonstukton glchztg mm nu natätn konstun. En Tlnhmn mkt an, s mach vllcht auch Snn, mh üb Untschd zu spchn, um d Rchhaltgkt Raum zu gbn, als mm nu üb das zu spchn, was vbndt, üb Gmnsamktn. Man könn z.. n Gspäch üb Dnzn m uddhsmus, Judasmus, Chstntum ühn... Los stmmt zu, ja, das wä n Kultu d Paalog. Ds s sh sltn, dnn bnäs Dnkn wd sh gschätzt. Vo d gchschn Antk, also vo dm sog. modnn Dnkn, wud n sog. pämodns Dnkn, n Dnkn n Mythn und Gschchtn gplgt. Zusammnassung W könnn w d Fall sta natätn ntkommn? Dda btt d Id ds (Mss)Vständnsss dazu. Ds Id kann ü d thaputsch Paxs gnutzt wdn, so Los, Dkonstukton könn»übtagn«wdn. En and Wg st das»plxyng«, das Ezugn ns Pplxs, n Übaschung. En Möglchkt btt auch Haln Andson: S spcht vom»wchslstgn Vstön«,»mutual puzzlng«. Shla McNam zugt Pplx duch das»spchn mt zw nnn Stmmn«. Voausstzung sta natätn auzulösn st, s zu hön, damt man s gn kann. Das sog.»goßzügg Zuhön«(gnous lstnng), n Konzpt von Donald Davdson 40, btt sch n dsm Zusammnhang an. Davdson vwndt dn g»pncpl o chaty«(»wohlwollnds Vsthn«). Damt st gmnt, gundsätzlch von d Snnhatgkt d Spachspl d Andn auszughn, auch dann, wnn man völlg ands üb d jwlg Thmatk dnkt. Los vwndt and g, ncht»wohlwolln«und»wohltätgkt«. Ltzt habn ü s dn gschmack ns:»ich lass mch dazu hab, ch bn gnädg...«. S bvozugt daum d Ausdück»gnous lstnng«und»talkng-n-od-to-lstn«. D Abküzung von»talkng-n-od-to-lstn«st TIOTOL. Los Shawv spcht daum auch von»totolng«. Und w höt sch das au Dutsch an? Spchn-um-zuzuhön: SUZZH. Flämsch andn w ntt: SOTELEN! Spchn-um-zuzuhön bnhalt z.., als ThaputIn Fagn zu stlln, um Antwotn zu hön. Od au Dng zu vwsn, um zu hön, was d andn daüb dnkn. 40 Davdson, Donald Hbt, amkansch Phlosoph, *Spngld (Massachustts) ; wa Posso n Stanod (Kalonn), n Pncton (Nw Jsy), n Nw Yok (Rockll Unvsty), n Chcago (Illnos), ab 1981 n kly (Kalonn); Schül von W. Van O. Qun, ühnd Vtt d analytschn Phlosoph; Foschungn zu Entschdungstho, zu systmatschn dutungsthon ü natülch Spachn und zu Handlungstho.

18 18 Psychoanalytk hnggn wüdn zuhön, um unbwusst Motv n d Spach d KlntInnn zu ntdckn. nä Estaungn aulösn hßt ncht, kn Mnung mh zu habn od»wschwasch«zu sn: Rom Ha spcht von»postonal ludty«von lßndn Postonn. Gmnt st also d Fähgkt zwschn dn Postonn zu wchsln. Tom Andsn spcht n dsm Zusammnhang von»shtng lctng postons«. Und Shla McNam, dückt ds mt dm Satz aus:»ich hab zw Sln n mn ust«. En and Wg, sta bnä Oppostonn auzulösn st das, was Los»Üb dn Zaun un«nnnt. Ich sth nmal au d nn St ds Zauns, dann au d andn und u m d vschdnn Postonn üb dn Zaun zu. Und schätz s. Wnn man üb ds Idn zum bnän Dnkn nachdnkt, so Los, dann wll man vllcht ga ncht mh sta bnä dnkn, sondn sch on haltn ü Dkonstukton. Das Intss n n nzgn Poston zu vhan nmmt vllcht ab, bzw. wnn man n Poston bzht, hat man mm d Möglchkt päsnt, ds Poston wd zu dkonstun. Und wnn man mt andn zusammn»totolt«, kann man das chn, was Lyotad»Paalog«nnnt. Paalog st d konvsatonal Kultu, n d nu Idn ntsthn könnn. So w Konvsatonn, tndn auch Thon dazu, zu totalsn und zu ntzaubn. Lyotad schbt: Wnn d»tadtonll«tho mm n Gah st, d Pogammung ds sozaln Ganzn als n nachs Wkzug d Lstungsoptmung nvlbt zu wdn, dann daum, wl h Vlangn nach n nhtlchn und totalsndn Wahht d nhtlchn und totalsndn Paxs d Systmvwalt ntspcht. 41 In Amka bnutzt man dn g»totalsn«, wnn n Auto zu Schott gahn wd, so Los. Wnn Mnschn totalsn, dann ngn s mstns auch dazu, zu polasn. Im Folgndn stllt Los Shawv uns h Konzpt d Tansvaluaton vo. Es handl sch dab um n Konzpt, das u.a. auch hlch s, Dda lcht zu vsthn. IV. Tansvaluaton (nach Los Shawv) D g»tansvaluaton«st von Ntzsch übnommn und bdutt»umwtung«. E wd auch von John Stuat Mll dskutt. Los Shawv hat daaus n postmodns Konzpt ntwcklt. Tansvaluaton st n At, üb twas untschdlch zu spchn. spl: un-jugndlch lchtgläubg-augschlossn 41 Lyotad, Jan-Fanços (1999). Das postmodn Wssn: n cht. 4., unvändt Nuaulag. Wn: Passagn-Vlag, S. 47.

19 19 dogmatsch-ntschlossn wklchktsmd-dalstsch ngbldt-slbstsch achtungsvoll-untwüg mpulsv-spontan slbständg-unkollgal auchtg-taktlos nkonsqunt-lxbl töcht-gutglaunt unbkümmt-aul Tansvaluaton st m Spl, wnn w z.. Mnschn Komplmnt machn. Und Tansvaluaton hat mt Ddas»déanc«42 zu tun. Los Shawv vwndt h Konzpt d Tansvaluaton um Ddas Dkonstukton zu läutn. D olgnd Abbldung zgt n spl ü d tansvaluatv Stuktu uns sozaln Intaktonn: Abb. 1: Tansvaluatonsmatx 42 Anmkung zu Ddas déanc: W stlln Snn h, ndm w untschdn. Ab d hgstllt Snn vwst n nu au sch slbst, sondn au and Untschdungn. Und w machn hn duch uns Untschdungn st päsnt. En Wot äht sn dutung duch and Wot, duch n Ntz von Zchn/Untschdungn, d an d Stll ds Satzs, an d das Wot stht, ncht päsnt snd. Man könnt sagn: S snd ncht päsnt sondn augschobn. dutung st w n Spu, d von Zchn/Untschdungn hntlassn und duch Zchn/Untschdungn hgstllt wd. S vwst au and Spun und hntlässt slbst Spun. Und dutung vändt sch, j nachdm wlch andn Zchn/Untschdungn augschobn wdn. D hgstllt Snn vwst also mm au and Untschdungn, au hmals anwsnd gwsn, ab gad ncht schtba - augschobn - Untschdungn. In dsm Snn st Päsnz dann mm auch glchztg augschobn und Snn konsttut sch augund d n hm vohandnn Spu von Untschdungn. Au ds abwsnd Anwsnht n jdm Zchn macht Dda aumksam, wnn das Wot déanc (d substantvt Fom d bdn Vbn»dénc«: Untschd stzn und»dé«: auschbn) mt a statt mt schbt - n vändt Schbws, d bm Spchn ncht zu hön st. Duch d Ezugung von Päsnz wd aus ds Scht also glchztg d Vzögung und d Auschub d Päsnz bwkt. Unndlch wgung. Subvson konsvnd, xnd g, Enht von Möglchkt und Zbchlchkt. D abwsnd Anwsnht soll d Polysm (Vldutgkt) zum Ausduck bngn, n Jnsts stschbnd, dal dutung, k.

20 20 T a n s v a l u a t o n n ä dogmatsch ntschlossn n ä g lxbl nkonsstnt T a n s v a l u a t o n g Wnn n Mnsch n d natät»dogmatsch-lxbl«gangn schnt, kann man sagn, dass d and St - nämlch»ntschlossn-nkonsstnt«- ü dsn Mnschn zunächst ncht schtba, dnkba, höba st 43. Als DkonstuktonstInnn snd w uns ab mm m Klan daüb, dass w»d déanc«ncht ntkommn, dass s mm da st, auch wnn s ncht höba st und uns ncht päsnt schnt n dsm Augnblck. So w ja auch das a»d déanc«ncht höba st, ab dnnoch da (schtba m Schtbld). En abwsnd Anwsnht bn. W müssn lnn»d déanc«zu hön (z.. duch»gnous lstnng«) und w müssn als ThaputInnn Wg ndn, d s unsn KlnntInnn möglchn,»d déanc«bnalls zu hön, so Los Shawv. Man könnt sagn, n Pson, d n nm Spachspl st hängt, st von dsm Spachspl vhxt. Von nm Spachspl vhxt zu sn mnt, ncht n d Lag zu sn, d Möglchktn d Tansvaluatons-Altnatv zu shn. Od ncht n d Lag zu sn nn andn Aspkt d Stuaton wahzunhmn. Enn Aspkt, d d At und Ws, d Stuaton zu vsthn, vollkommn nu kongun wüd. Lacan 44 z.. dkonstut stgahn Postonn, ndm slbst d Poston ds von hm vmuttn Adssatn d n Assozatonn ds Klntn nnahm. D Adssat wa ot ncht xplzt und musst vom Analytk schlossn wdn. Ds Stmm, d d Analytk dm Klntn ggnüb ausdückt, nannt Lacan d Stmm ds Unbwusstn. Lacan zuolg st das»unbwusst«w n Spach stuktut. E hat dn Vsuch untnommn, d Psychoanalys n postmodn Not zu gbn. Lacans Voghn wa olgnds: E vsucht, d vbogn,»unbwusst«poston»d déanc«zu hön. 43 natätn: mm nnhalb ns Spachspls (dogmatsch-lxbl); Polasatonn: mm zwschn zw Spachspln (dogmatsch-ntschlossn) 44 Lacan, Jacqus, anzössch Psychoanalytk und Phlosoph, *Pas , Nully-su- Sn ; wa als Nuolog und Psychat tätg, dann als Psychoanalytk. nlusst von Hgls g ds»ghns«, d Lngustk F.d Saussus und d Ethnolog ntwt Lacan das Unbwusst als spachlch stuktuts, von d Spach st hvogbachts Systm. Lacan pägt mt C. Lév-Stauss maßgblch dn anzösschn Stuktualsmus und bnlusst wsntlch d modn Ltatuwssnschat, Sozolog und Ethnolog.

21 21 E vwndt ncht dn g»tansvaluaton«, sondn and g: E wüd vllcht sagn, dass n Pson dann kank wd, wnn d n St n Tansvaluaton domnt (z..»lxbl«) und daduch d and St (z..»nkonsstnt«) unhöba macht. Und sah n d Paxs, d jwls untdücktn St n Stmm zu gbn, thaputsch Wkungn. En Tlnhmn btont, s sh hn n Paalll zu Haln Andsons Id d»nnn Stmmn«. Abb. 1 zgt also d tansvaluatv Stuktu uns sozaln Wlt, so Los. En Wlt, n d w nsts n natätn gangn und andsts glchztg vwunschn snd. Vwunschn duch natätn. Es s wchtg, ds natätn zu hön, n dnn Mnschn gangn snd (n dnn w uns und and angn und manchmal soga nspn ). D Fag wd gstllt, w man vmdn könn, aus ds Spachvhxung, aus dsm Modll ds Vwunschnsns, nn Dogmatsmus, n goß Ezählung zu machn? Humovoll mkung n Tlnhmn: Man muss nu 100 Jah watn..so wa das doch mt Donöschn auch, od?.nach 100 Jahn wa s ncht mh vwunschn..ja, das wd s sn. Lyotads»dénd«(Wdstt) Eng Dsput snd nach Lyotad kn Wdstt 45. E schbt: Im Untschd zu nm Rchtsstt (ltg) wä n Wdstt (dénd) n Konlktall zwschn (wngstns) zw Patn, d ncht angmssn ntschdn wdn kann, da n au bd Agumntatonn anwndba Utlsgl hlt 46. Los nnnt spl ü Wdstt: A: Ich hätt auch dn D. machn könnn, wnn ch mutgt wodn wä! : Vllcht! A: Doch! Ich hätt! : Du wst äglch! A: Nn! (D Vowu,»Du wst äglch!«macht A wklch äglch. D Äg st m Gspäch, aus dm Gspäch haus ntstandn) 45 "Im Untschd zu nm Rchtsstt (ltg) wä n Wdstt (dénd) n Konlktall zwschn (wngstns) zw Patn, d ncht angmssn ntschdn wdn kann, da n au bd Agumntatonn anwndba Utlsgl hlt. D Lgtmtät d nn Agumntaton schlöss ncht auch n, dass d and ncht lgtm st. Wndt man dnnoch dslb Utlsgl au bd zuglch an, um hn Wdstt glchsam als Rchtsstt zu schlchtn, so ügt man n von hnn Uncht zu (n von hnn zumndst, und alln bdn, wnn kn ds Rgln gltn lässt). Aus d Rglvltzung n Dskusat sultt n Schadn, d unt achtung bn ds Rgln bhbba st. En Uncht sultt daaus, dass d Rgln d Dskusat, nach dnn man utlt, von dnn d butltn Dskusat(n) abwchn. D Uhbcht ns ltaschn od künstlschn Wks könnn bntächtgt wdn (man vltzt d moalschn Rcht ds Autos); ab das Pnzp slbst, augund dssn man das Wk als nn Ggnstand von Uhbchtn zu bhandln hat, kann n Uncht dastlln (man vknnt, dass d Auto sn Gsl st). D Ttl ds uchs lgt (mt dm gattungsspzschn Chaakt ds bstmmtn Atkls) nah, dass n unvsal Utlsgl n bzug au unglchatg Dskusatn m Allgmnn hlt. (Lyotad, J.-F. (1989). D Wdstt. 2., kogt Aulag. Münchn: Wlhlm Fnk Vlag, S.9.) 46 Lyotad, Jan-Fanços (1999). Das postmodn Wssn: n cht. 4., unvändt Nuaulag. Wn: Passagn-Vlag, S. 47.

22 22 A: Wnn du dn Hausaugbn machst, dast du ns Kno. : Das st stchung! A: Nn, du dhst m das Wot m Mund hum! : Nn! A: Ich dnk, du machst bss dn Hausaugabn! (A wusst ncht, was s au dn Vowu d stchung sagn sollt, s wa duch dsn Vowu zum Schwgn vdammt. S hätt z.. tansvalun könnn, ndm s gsagt hätt:»ich möcht dch blohnn!«) A: Ich mach m Sogn, dass mn Tocht mt m lbn möcht. Das kann schwg sn, so n 10-Jähg, vo allm wnn man kn chtg zhung zu h hat. S st nach n komschs Knd. Thaputn: Habn S Angst, dass Ih Tocht üb Ih Lbn bstmmn wüd? A: Nn! Thaputn: Ab dass s s könnt? A: Nn! Ich wß ncht, was S dnkn! Was dnkn S von m? Dnkn S, dass slbst n 10-jähgs Knd üb mch bstmmn könnt? (D Analytkn hat tansvalut:»habn S Angst, dass Ih Tocht üb Ih Lbn bstmmn wüd?«ds Fag kann hßn:»habn S Angst, dass Ih Tocht Ih Lbn zu sh banspucht?«d Mann hnggn hat gdacht, d Analytkn s d Mnung, hab ncht d Kat, sch ggn sn Tocht zu bhauptn.) Was passt m Wdstt? En Pson dückt h Poston aus, dnt n Poston. D Gspächspatnn ühlt sch ncht n d Lag, daggn zu agumntn, sondn h zum Schwgn vutlt, alsch ngschätzt und zwa übaschnd. Es olgt n ands spl ü Wdstt zählt von nm Tlnhm: 1. Szn Zw Kollgn m Rstauant. Kollg I zum andn: Was schätzt Du, w alt ch bn? Kollg II wll hölch sn, üblgt statgsch und sagt dann: 50 Kollg I: Nn, ch bn 40! 2. Szn Nach dm Essn, bm Vlassn ds Rstauants nähn sch d bdn dm Kldständ: Kollg I nmmt zuvokommnd dn Mantl von Kollg II und wll hm hnnhln. Daau sagt Kollg II zu Kollg I: Dnkst Du ch bn n»küppl«? Was ü dn nn Kollgn n Hölchktsgst wa, mpand d and als ldgung sns Gsundhtszustands. Mnschn dnn h g und Gstn lokal. Und latonal. Also m Augnblck ds MtnandSpchns und gmnsamn Handlns. Paalog bast au klnn Gschchtn, ncht au goßn Ezählungn. Ds Id d»klnn Gschchtn«(»lttl naatvs«) st hlch und snnvoll m Umgang mt Wdstt.

23 23 W gsagt, d auallnd Zug ds postmodnn wssnschatlchn Wssns bstht n d jdoch xplztn Immannz ds Dskuss üb d Rgln, d sn Gültgkt ausmachn. Was End ds 19. Jahhundts ü dn Vlust d Lgtmtät und dn Ndgang n dn phlosophschn»pagmatsmus«od dn logschn Postvsmus ghaltn wdn konnt, wa nu n Epsod, von d sch das Wssn duch dn Enschluss ds Dskuss üb d Gültgkt d als Gstz gltndn Aussagn n dn wssnschatlchn Dskus holt hat. Ds Enschluss st kn nach Vogang; man hat s gshn, gbt Anlass zu»paadoxa«, d als äußst schwwgnd angnommn wdn, und zu»gnzungn«n d Tagwt ds Wssns, d n Wahht Modkatonn sn Natu glchkommn. 47 D Konsns st n valtt und suspkt Wt gwodn, ncht ab d Gchtgkt. Man muss also zu n Id und n Paxs d Gchtgkt glangn, d ncht an jn ds Konsnss gbundn st. Das Eknnn d Htomoph d Spachspl st n st Schtt n ds Rchtung. Es mplzt onkundg dn Vzcht au dn To, d h Isomoph annmmt und zu alsn tachtt. D zwt st das Pnzp, dass, wnn s nn Konsns üb d Rgln gbt, d jds Spl und d dan gmachtn»splzüg«dnn, so muss ds Konsns lokal sn, dass hßt von ggnwätgn Mtspln cht und Ggnstand vntull Auslösung. Man ontt sch also an Vlältgktn ndlch Mtaagumntatonn, w wolln sagn: Agumntatonn, d Mtapäskptonn zum Ggnstand habn und aum-ztlch bgnzt snd. 48 Es ght also um dn lokalspzschn und ztbgnztn Konsns üb Rgln nnhalb ds Gspächs. D Rgln ü das Gspäch wdn m Gspäch mtnand zugt. Man kann ncht paalogsch mtnand spchn, wnn man au d gnn Scht bstht. Au d gnn Scht zu bsthn nnnt Lyotad To. En spl ü Paalog: A: Du bst sau auch mch! : Ich wüd das ncht»sau-sn«nnnn, od»äg«. A: Sondn? : Nu tt. A: Was st d Untschd? : Das st n voübghnds Gühl. Wnn ch sau wä od äglch, wüd das läng anhaltn. A: Waum bst du tt? : Na ja, Du hast n paa Punkt vgssn... Dss st n spl ü n gmnsam Hstllung n Dnton von Äg m Spachspl, n spl ü»gnous lstnng«. Los zuolg möcht Lyotad uns n Handlungsmöglchkt zgn, nn Wg ü dn Umgang mt Stuatonn, n dnn w mnn, nchts mh sagn zu könnn (sh d spl obn): Lyotad zgt uns mt snm Konzpt d Paalog, w man Mnschn wd ns Gspäch hnholn kann. 47 Lyotad, Jan-Fanços (1999). Das postmodn Wssn: n cht. 4., unvändt Nuaulag. Wn: Passagn-Vlag, S bd., S. 190.

24 24 Ds Idn habn Ähnlchktn mt Hay Stack Sullvans»ntndvdull Psychoanalys«49 (atson bzog sch au hn). Wähnd d mstn PsychoanalytkInnn Assozatonn untsuchn, um unbwusst Motv zu nthülln, untsucht Sullvan Intaktonn zwschn Mnschn, mt dm Zl, ntndvdull Tnds zu ntdckn. Lv-Gspäch 1 Modaton: Los Shawv / Übstzung: Klaus G. Dssl Abb. 2: Tansvaluatonsmatx zum Gspäch T a n s v a l u a t o n n ä mpulsv spontan, mutg n ä g voschtg zwanghat T a n s v a l u a t o n g En sgnkant And sagt dm Klntn üh, s mpulsv. Man kann d natät au d lnkn St auch ands vsthn, w chts bsplsws: mpulsv kann spontan und mutg hßn; voschtg kann zwanghat hßn. 49»ntpsonal psychoanalyss«

25 25 D Klnt könnt z.. akzptn, dass manch Mnschn hn als»mpulsv«nstun (s kann mm wd vokommn, dass and hm n solchs Etktt vpassn), statt daggn anzukämpn. D sgnkant And, d hn als»mpulsv«tkttt, sht sch slbst vllcht als»voschtg«. Ds «Voschtgkt«könnt ab auch als»zwanghatgkt«gdutt wdn. Es auzugbn, au d nn natät sta zu bhan und stattdssn Tansvaluatonn hön, shn und akzptn zu könnn, das wä m Snn d Paalog. Postmodnsmus st ncht babasch (Lyotad) Das postmodn Gspäch, Paalog, das snd Gspäch, n dnn d Tlnhmndn kn Zl volgn, das s duchstzn möchtn. S habn vllcht n Zl, twas, was s bvozugn, ab s snd on ü Modkatonn, so Los. Vsuch, n Systm zum Funktonn zu bngn, nnnt Lyotad»Pomatvtät«. Wnn man z.. vsucht, n Faml dahn zu bngn, n bstmmts Zl zu chn, dann st man au Pomatvtät ausgchtt. Wnn das Gspäch dann nn nun Aspkt zgt, müssn w vllcht das Zl m Gspäch umändn, modzn, od auch d Poblmdnton. Wnn man übg damt bschätgt st, Pomatvtät zu chn, od Egbnss, od»poblm«lösungn, dann st man möglchws ncht on daü, n Autauchn n Rdnton»ds Poblms«zu laubn. Im modnn Dnkn snd w gngt zu glaubn, dass jds Dng nn Namn hat. Ds mplzt Schubladndnkn. Postvsmus. Es wa d Stäk Wttgnstns, dass dm ncht au d St ds Postvsmus ntwch, dn d Wn Ks ntwcklt, und dass n sn Untsuchung d Spachspl d Pspktv n andn At von Lgtmung als d d Pomatvtät ntwa. Mt h hat d postmodn Wlt zu tun. D Shnsucht nach d goßn Ezählung st ü d mstn Mnschn slbst vlon. Daaus olgt knswgs, dass s d aba ausglt wän. Was s daan hndt, st h Wssn, dass d Lgtmung von ngndwo ands hkommn kann als von h spachlchn Paxs und h kommunkatvn Intakton. Vo allm andn Glaubn hat s d Wssnschat, d»n hn at lächlt«, d au Nüchtnht ds Ralsmus glht. 50 Es ght also um n and Möglchkt, uns Wssn zu lgtmn, n Möglchkt außhalb d Pomatvtät. Lgtmung ds Wssns Lyotad spcht ot üb Lgtmung. Wnn n Fststllung lgtmt wd, st s so, als sagt jmand:»so st s gnau chtg«. Postmodns Dnkn mplzt Wtschätzung ü bstmmt Fststllungn, ab w blbn skptsch, s als sta Rzpt ü uns gns Dnkn zu nhmn. W»hön goßzügg zu«. Mt andn Wotn: W blbn bwglch n d wgung d»déanc«. D postmodn Lag st dnnoch d Entzaubung md, w auch d blndn Postvtät d Dlgtmaton. Wovon kann d Lgtmaton nach dn Mtazählungn ausghn? Das Ktum d Opabltät st n tchnologschs, 50 Lyotad, Jan-Fanços (1999). Das postmodn Wssn: n cht. 4., unvändt Nuaulag. Wn: Passagn-Vlag, S. 122.

Das Ziel ist das Ziel

Das Ziel ist das Ziel l tn-wc Tl 2 Das Zl st das Zl (c) 2013 Kathrn Pohnk/ tn-wcl - Slbst-Coachng & Mhr / Das Zl st das Zl / 1 l tn-wc Inhalt Tl 1 1. Enltung 2. Im Rückwärtsgang 3. Schrtt 1 Tl 2 1. Prsonal-Kanban - was st dnn

Mehr

Chemische Bindung - Grundprinzipien der Valenztheorie

Chemische Bindung - Grundprinzipien der Valenztheorie Chmsh ndung - Gundpnzpn d Valnztho Fagn: Waum bldn manh tom und and nht? Waum fndt man dfnt Popotonn (C 4 anstatt C 5 )? kläung von ndungslängn, -wnkln, -ngn t.. Klasssh lktostatsh Tho shwah Üblappung

Mehr

Erläuterungen zu Leitlinien zum Umgang mit Markt- und Gegenparteirisikopositionen in der Standardformel

Erläuterungen zu Leitlinien zum Umgang mit Markt- und Gegenparteirisikopositionen in der Standardformel Erläutrungn zu Ltlnn zum Umgang mt Markt- und Ggnpartrskopostonn n dr Standardforml D nachfolgndn Ausführungn n dutschr Sprach solln d EIOPA- Ltlnn rläutrn. Währnd d Ltlnn auf Vranlassung von EIOPA n alln

Mehr

LEISTUNG VERGOLDET. immobilien. Expo Real. entscheidend für entscheider. >>> Das aktuelle Makler-Ranking zeigt, wer den Markt anführt

LEISTUNG VERGOLDET. immobilien. Expo Real. entscheidend für entscheider. >>> Das aktuelle Makler-Ranking zeigt, wer den Markt anführt mmobln ntschn fü ntsch Ausgab - 0 Ps Enzlhft www.mmoblnmanag. Son ü f k c u p p u g z n Fna Expo Ral l k a M Was t auf ßBanch ö g s n a n Münchn watt Dutschl MssoE-Commc n l b m m Nächsts Zl: fü Wohn Lbnsmttlnzlhanl

Mehr

Ohne Sparkasse fehlt was: * Ihr Immobilienpartner. Für Käufer.

Ohne Sparkasse fehlt was: * Ihr Immobilienpartner. Für Käufer. Ohn Spakass fht was: * Ih Immobnpatn. Fü Käuf. UMFASSEND: UNSER SERVICE FÜR IMMOBILIEN-KÄUFER! In dn vgangnn fünf Jahn habn w und 900 Immobn an zufdn Käuf vmttt. D Spakass Zonab st damt d gößt Immobnvmtt

Mehr

Bundesministerium für Verkehr, Bau und Stadtentwicklung. Bekanntmachung der Regeln für Energieverbrauchskennwerte im Wohngebäudebestand

Bundesministerium für Verkehr, Bau und Stadtentwicklung. Bekanntmachung der Regeln für Energieverbrauchskennwerte im Wohngebäudebestand Bundsmnstrum für Vrkhr, Bau und Stadtntwcklung Bkanntmachung dr Rgln für nrgvrbrauchsknnwrt m Wohngbäudbstand Vom 30. Jul 2009 Im nvrnhmn mt dm Bundsmnstrum für Wrtschaft und Tchnolog wrdn folgnd Rgln

Mehr

Plus ZUCHT UND LEISTUNG. So schön unser Land, so nett die Menschen, so hochwertig unser Futter. INFORMATIONEN FÜR DEN ZÜCHTER

Plus ZUCHT UND LEISTUNG. So schön unser Land, so nett die Menschen, so hochwertig unser Futter. INFORMATIONEN FÜR DEN ZÜCHTER Hgh Pmum So shön uns Land, so ntt d Mnshn, so hohwtg uns Futt. INFORMATIONEN FÜR DEN ZÜCHTER 1 Vl hohwtg Zutatn! uns st Zühtbf-Ausgab 2014 btt Ihnn wd vl Nugktn! Dsmal spzll fü uns Snsblhn! W habn uns

Mehr

Optimale Absicherung. für gesetzlich Versicherte. Betriebliche Krankenversicherung. f ü r M it. Je tz t ex

Optimale Absicherung. für gesetzlich Versicherte. Betriebliche Krankenversicherung. f ü r M it. Je tz t ex Optimal Absichung fü gstzlich Vsicht Btiblich Kanknvsichung o t il g ba V U n s c h l a a b it!! f ü M it s ic h n k lu s iv J tz t x io K o n d it n n Btiblich Kanknvsichung Kanknzusatzvsichungn fü gstzlich

Mehr

3.1 Definition, Einheitsvektoren, Komponenten, Rechenregeln, Vektorraum

3.1 Definition, Einheitsvektoren, Komponenten, Rechenregeln, Vektorraum . Vktorn. Dfnton, Enhtsvktorn, Komponntn, Rchnrgln, Vktorrum Nn sklrn (Zhln mt Mßnht w Mss, Enrg, Druck usw.) wrdn n dr Physk vktorll Größn ("Pfl" mt Rchtung und Läng) vrwndt: Ortsvktor, Gschwndgkt, Vrschung,

Mehr

Staatlich geprüfter Techniker

Staatlich geprüfter Techniker uszug aus dm Lnmatial Fotbildungslhgang Staatlich gpüft Tchnik uszug aus dm Lnmatial sstchnik (uszüg) D-Tchnikum ssn /.daa-tchnikum.d, Infolin: 0201 83 16 510 Gundlagn zu ustung u. Intptation von sstn

Mehr

Kunstdrucke im Linolschnitt

Kunstdrucke im Linolschnitt Kunstduck im Linolschnitt Di Malschul auf dn Innnsitn und vil wit kativ Idn findn Si in Min Kativ-Atli (Ausgab KT 55). www.shop.oz-vlag.d. Vil wit Idn unt www.fco.d hobbygoss El GmbH Goß Ahlmühl 10 76865

Mehr

I. Haushaltslage der NRW-Kommunen

I. Haushaltslage der NRW-Kommunen P s s g sp äc hmi t s p a n, u m n mi t u KaiAb uszat Sp chf ükommunal s m i al b Li ag Landt Kommunal f i nanz n f dpf akt i onn w. d I. Haushaltslag d NRW-Kommunn Haushaltslag d NRW-Kommunn damatisch.

Mehr

Richtlinien für die Ausbildung zum Video School Trainer und zur Video School Trainerin

Richtlinien für die Ausbildung zum Video School Trainer und zur Video School Trainerin Rchtl fü d Ausbldug zum Vdo School Ta ud zu Vdo School Ta Rchtl fü d Ausbldug zum Vdo School Ta ud zu Vdo School Ta Impssum Budsvostad SPIN Dutschlad. V. Budsbüo Rbcca Schö Kustma Staß 3 c 82327 Tutzg

Mehr

Vorlesung: Grundlagen und Prozesse der Verfahrenstechnik Seminar: Elektrochemische Doppelschichten

Vorlesung: Grundlagen und Prozesse der Verfahrenstechnik Seminar: Elektrochemische Doppelschichten Volsung: Gundlagn und Pozss d Vfahnstchnk Smna: lktochmsch Dopplschchtn Wdholung: 1. W st d lktochmsch Dopplschcht um n Patkl aufgbaut? Das Modll d lktochmschn Dopplschcht bschbt dn ufbau d onnchn Schcht,

Mehr

Wir feiern 25jähriges Jubiläum feiern Sie mit!

Wir feiern 25jähriges Jubiläum feiern Sie mit! W f 25jähgs Juläum f S mt Zhlch Juläums-Akto, gussoll Vkostug, Fchtug, Gwspl ud l gut Lu wt S d Edlwss-Apothk. Ut dm Motto GESUND VON KOPF BIS FUSS wd 1.2.2014 gz Woch lg usgg gft. Nütz S us Juläumswoch

Mehr

DIE AKT U ELLES F Ü R KU N DEN, M I TA R B EI TER U N D F R EU N D E D ER SC H U B ERT E LEKTROAN L AGEN G ESELLSC HA F T M.B.H.

DIE AKT U ELLES F Ü R KU N DEN, M I TA R B EI TER U N D F R EU N D E D ER SC H U B ERT E LEKTROAN L AGEN G ESELLSC HA F T M.B.H. DIE AKT U ELLES F Ü R KU N DEN, M I TA R B EI TER U N D F R EU N D E D ER SC H U B ERT E LEKTROAN L AGEN G ESELLSC HA F T M.B.H. /23 SPANNUNG Engwnd Wasskaft als wsntlch Bstandtl ds Engmakts d Zukunft

Mehr

Das Gesetz unterscheidet zwei Arten von Rechtssubjekten:

Das Gesetz unterscheidet zwei Arten von Rechtssubjekten: Zusammnfassung -4- RWI [Prs.&Fam.-Rcht] St 1 von 7 Thomas Gallkr Übrscht Das schwzrsch Rcht bstht aus zw slbstständgn Tln: Schwzrschs Zvlgstzbuch (ZGB) o Prsonnrcht (ZGB Art 11-89) o Famlnrcht (ZGB Art

Mehr

Große Neueröffnung. 2batt auf Alles. vom 11. bis 16. Mai. toom.de

Große Neueröffnung. 2batt auf Alles. vom 11. bis 16. Mai. toom.de Gß Nuöffug vm 11. b 16. Ma % 5 1, 2batt auf All Ra *! g u b t B tm.d * Nu gültg vm 11. b 16.5.215 m tm Baumakt Btbug, Südg 45. Augmm d all Dt- ud Svcltug, ja!-mbl Pdukt, Büch, Zgatt, Ztchft, Gtäk, Süßwa,

Mehr

Ein herzliches Grüß Gott in Memmelsdorf! www.drei-kronen.de

Ein herzliches Grüß Gott in Memmelsdorf! www.drei-kronen.de Ein hzlichs Güß Gott in Mmmlsdof! www.di-konn.d Güß Gott! In Fankn stht das bst Witshaus imm ggnüb d Kich. So wi auch uns Bauigasthof: Di Di Konn bfindn sich sit mh als 555 Jahn ggnüb dm Mmmlsdof Gottshaus.

Mehr

Gegeben sei eine elektromagnetische Welle mit Ausbreitung in z-richtung und einer Amplitude in x-richtung:

Gegeben sei eine elektromagnetische Welle mit Ausbreitung in z-richtung und einer Amplitude in x-richtung: 38. Polaisation 38.1. Einfühung Ggbn si in lktomagntisch Wll mit Ausbitung in z-richtung und in Amplitud in x-richtung: E = E 0 i 0 i... Einhitsvkto in x-richtung Di vollständig mathmatisch Bschibung unt

Mehr

C t S f. E r F g. H u C s. U p H q. L b A j. S x T n. j c g s. n v R H. r f T a. e a I o. y g W i o o L e c a B i o n e n. v I u m b M x H c x z

C t S f. E r F g. H u C s. U p H q. L b A j. S x T n. j c g s. n v R H. r f T a. e a I o. y g W i o o L e c a B i o n e n. v I u m b M x H c x z y g W i o o L c a B i o n n a I o E a f i E s l t f n v R H v I u m b M x H c x z S x T n T w Z E h V n u i C t S f p F o E R K o y a l H u C s t A V U K g K U p H q h D x G f U s q f y g L b A j w E u

Mehr

Heizlastberechnung Seite 1 von 5. Erläuterung der Tabellenspalten in den Heizlast-Tabellen nach DIN EN 12831

Heizlastberechnung Seite 1 von 5. Erläuterung der Tabellenspalten in den Heizlast-Tabellen nach DIN EN 12831 Hizlastbrchnung Sit 1 von 5 Erläutrung dr Tabllnspaltn in dn Hizlast-Tablln nach DIN EN 12831 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 3x4x5 6-7 12 + 13 8 x 11 x 14 15 x Θ Orintirung Bautil Anzahl Brit Läng

Mehr

Franziskusmesse. 1. Von Gott gerufen. Eingangslied. Text: Raymund Weber Musik: Klaus Wallrath 2012/13. q. = 72

Franziskusmesse. 1. Von Gott gerufen. Eingangslied. Text: Raymund Weber Musik: Klaus Wallrath 2012/13. q. = 72 Franzskusmss 1. Von Gott grun Tromt I (ad lb.) q. = 7 8 m Engangsld Txt: Raym Wbr Musk: Klaus Wallrath 01/1 Tromt II (ad lb.) 8 m Posaun I (ad lb.) 8 m Posaun II (ad lb.) 8 m Chor unsono q. = 7 8 m (SA)

Mehr

Die Normalverteilung. Die Normal- oder Gauß-Verteilung ist die am häufigsten vorkommende Verteilung.

Die Normalverteilung. Die Normal- oder Gauß-Verteilung ist die am häufigsten vorkommende Verteilung. D Normalvrtlung D Normal- odr Gauß-Vrtlung st d am häufgstn vorkommnd Vrtlung. S rd bschrbn durch folgndn funktonaln Zusammnhang G ( ) π S rd durch z Paramtr bschrbn: und Dr Zusammnhang zur nomal-vrtlung

Mehr

Checkliste Wärmebrücken

Checkliste Wärmebrücken Enrg Chcklst Wärmbrückn Gmnd / Bavorhabn (Bzchnng nd Adrss) Projktvrfassng (Nam nd Adrss) Ort, Datm, Untrschrft > all bm Bavorhabn vorhandnn Wärmbrückn snd n dr Übrscht angkrzt ja nn > bm Enzlbatlnachws

Mehr

2.2 Multiplizieren von Brüchen

2.2 Multiplizieren von Brüchen ! 2.2 Multiplizin von Büchn Ein Rzpt fü Hftig fodt 1 Lit Milch. Man nimmt di halb Rzptmng. Wi vil Lit Milch 1 l 1000 sind fodlich? 1 / 2 w 1 / 2 w 3 / 4 l 1 / 2 l 1 / 4 l 750 500 250 w 1 / 2 l Ein Hftigzpt

Mehr

e n e a Chancenzuschaf

e n e a Chancenzuschaf s p a n, um n uch Sp a n, u m n u Chancnzuschaf f n m i al b Li ag Landt Konsol i di ungsst at gi dfdplandt agsf akt i on 2013bi s2017 f dpf akt i onn w. d 2013 2014 2015 2016 2017 in Mio. Euo 1. Mhinnahmn

Mehr

Führungskräfteentwicklung als Anleitung zur Übernahme von Verantwortung

Führungskräfteentwicklung als Anleitung zur Übernahme von Verantwortung Ladsschulamt ud Lhkäftakadmi Fühugsakadmi Fühugskäfttwicklug als Alitug zu Übahm v Vatwtug Wi müss wi us als Fühugskäft twickl, um vatwtlich hadl zu kö?? Gsllschaft zu Födug ädaggisch Fschug 2. Mai 2013

Mehr

1 Lichtwellen: Entstehung und wichtige Eigenschaften

1 Lichtwellen: Entstehung und wichtige Eigenschaften Lhvanstaltung "Optk " Lchtausbtung n optschn Mdn Lchtwlln: Entsthung und wchtg Egnschaftn... Lchtqulln und Lchtmpfäng... 3 Lcht-Intfnz... 4 Lcht-Bugung... 5 Lchtausbtung n optschn Mdn... 5. D Gmnsam Usach

Mehr

Mitgliedszeitschrift des BDÜ-Landesverband Bremen-Niedersachsen e.v. Heft 2/99 Mai 1999

Mitgliedszeitschrift des BDÜ-Landesverband Bremen-Niedersachsen e.v. Heft 2/99 Mai 1999 TansRlatons Mtgldsztshft ds BDÜ-Landsband Bmn-Ndsahsn.V. Hft 2/99 Ma 1999 Edtoal Ontungslosgkt und kn End. Ob hnslbständgkt, 630-Mak- Jobs od d nu tugstzgbung: Gad fü Fbufl snd d Ztn hat und d Entshdungn

Mehr

Das dine&shine KOnzept für Anlässe mit nachhaltiger Wirkung

Das dine&shine KOnzept für Anlässe mit nachhaltiger Wirkung Das &sh KOzt für Aläss mt achhaltgr Wrkug Lass S us gmsam guts Tu. catrg solutos a r o v b y & s h a r o v b y & s h Usr acht Ltsätz Um usr Abscht kokrt lb u mss zu kö, hab wr acht Ltsätz frt. Ds Ltsätz

Mehr

Marken-Highlights für Ihr Zuhause

Marken-Highlights für Ihr Zuhause ...uns MARKEN-MÖBEL und uns BESTEN PREISE SIE übzugn wdn!!! Makn-Highlights fü Ih Zuhaus Modn Eckganitu Zo mit Rücknvstllung und Canapschluss (ca. Maß 316 x 184 cm) lädt hi zu gmütlichn Stundn in. Ggn

Mehr

Memory. Das Spiel. Meine Hilfe kommt von dem HERRN, der Himmel und Erde gemacht hat.

Memory. Das Spiel. Meine Hilfe kommt von dem HERRN, der Himmel und Erde gemacht hat. D Bbl Palm 11, Mn Hlf ko von dm HERRN, d Hl nd Ed gmac a. J C ag Folg DU m nac! D Bbl Joann 1, J C ag pc Ic bn da Lc d Wl; w m nacfolg, wd nc n d Fnn wandln. D Bbl Joann 8,1 Mmoy Da Spl Hallo Knd! Af nm

Mehr

Das Phasendiagramm des 3-Zustands- Pottsmodells

Das Phasendiagramm des 3-Zustands- Pottsmodells Das Phasndagramm ds 3-Zustands- Pottsmodlls Das Potts-Modll n Erwtrung ds Isng-Modlls von ssca athj TU raunschwg WS 04/05 Inhaltsvrzchns. Enltung. Das Isng-Modll. spl. Das Modll 3 3. Das Potts-Modll 5.

Mehr

BÜROZENTRUM FALKENBRUNNEN. Chemnitzer-Str. 48, 48a, 48b, 50 / Würzburger Str. 35 01187 Dresden

BÜROZENTRUM FALKENBRUNNEN. Chemnitzer-Str. 48, 48a, 48b, 50 / Würzburger Str. 35 01187 Dresden BÜROZENTRUM FALKENBRUNNEN Chmnitz-. 48, 48a, 48b, 50 / Wüzbug. 35 01187 Dsdn OBJEKT OBJEKT INDIVIDUELLES UND GROSSZÜGIGES BÜRO- UND EINZELHANDELS-ENSEMBLE Das Büozntum Falknbunnn bitt modn und funk- nn

Mehr

j œ œ j œ j œ Œ Œ j œ œ œ œ ein - fach, ein - fach nur

j œ œ j œ j œ Œ Œ j œ œ œ œ ein - fach, ein - fach nur Linhng 1. infch so & 4 4 1. infch so, so wi u bist, infch so bist u von &. ott g & H Hän & 2. libt! ott g libt! 1. Mit i nn 2. Mit i nn n, i nn u gn, i n N n, i nn ü ßn, i nn Bi i i & 1. 2. so, nm Mun,

Mehr

Cortado Corporate Server: ipad, Android & Co - Potenziale nutzen & Sicherheit gewährleisten. Wjatscheslaw Thieme, Sales Manager Partner D/A/CH

Cortado Corporate Server: ipad, Android & Co - Potenziale nutzen & Sicherheit gewährleisten. Wjatscheslaw Thieme, Sales Manager Partner D/A/CH Cotao Copoat S: Pa, Ano & Co - Potnzal nutzn & Schht gwählstn Wjatschslaw Thm, Sals Manag Patn D/A/CH Cotao AG Vomals ThnPnt AG, Umbnnnung zum 01.08.2011 Günung 1999 n Bln 170 Mtabt wltwt Maktfüh fü as

Mehr

Moderne Mietwohnungen Zentral leben im Gallusviertel Frankfurt am Main

Moderne Mietwohnungen Zentral leben im Gallusviertel Frankfurt am Main Modrn Mtwohnungn Zntrl lbn m Gllusvrtl Frnkfurt m Mn Mn Frnkfurt, mn Gllus, Mn Zuhus. Enfch wundrbr Wohnn. 108 Mtwohnungn, provsonsfr 02/03 Wllkommn Hrzlch wllkommn Klyrstrß 39 43, Frnkfurt m Mn Mn FrnkFurt

Mehr

Mathematik Name: Lösungsvorschlag Nr.6 K2 Punkte: /30 Note: Schnitt:

Mathematik Name: Lösungsvorschlag Nr.6 K2 Punkte: /30 Note: Schnitt: Pflichttil (twa 40 min) Ohn Taschnchn und ohn Fomlsammlung (Dis Til muss mit dn Lösungn abggbn sin, h d GTR und di Fomalsammlung vwndt wdn düfn.) Aufgab 1: [P] Bildn Si di st Ablitung d Funktion 1 f ()

Mehr

Vorschlag (Endstand) für Normentext zur Berechnung der Lüftungswärmeverluste in EN 12831 (deutsch)

Vorschlag (Endstand) für Normentext zur Berechnung der Lüftungswärmeverluste in EN 12831 (deutsch) Insttut für Tchnsch Gbäudausrüstung Drsdn Forschung und nwndung GmbH Prof. Oschat - Dr. Hartmann - Dr. Wrdn - Prof. Flsmann Vorschlag (Endstand) für Normntxt ur Brchnung dr Lüftungswärmvrlust n EN 12831

Mehr

Wir bewegen Sie! www.fun-sports.ch

Wir bewegen Sie! www.fun-sports.ch S o m m W i n t W stckt hint Fun n Spots Inhalt Somm Spot- und Plauschwoch Italin Spotlichs Wochnnd fü Snion Usula Roth Spotlhin, Aqua Fit-Instuktoin, Sttching-Instuktoin, Nodic Walking- Instuktoin SNO,

Mehr

LEISTUNGSPROFIL F.EE INFORMATIK + SYSTEME FIRMENPORTRÄT F.EE INFORMATIK + SYSTEME DAS SYSTEMHAUS DER F.EE-FIRMENGRUPPE

LEISTUNGSPROFIL F.EE INFORMATIK + SYSTEME FIRMENPORTRÄT F.EE INFORMATIK + SYSTEME DAS SYSTEMHAUS DER F.EE-FIRMENGRUPPE 04/2013 FIRMENPORTRÄT F.EE INFORMATIK + SYSTEME DAS SYSTEMHAUS DER F.EE-FIRMENGRUPPE LEISTUNGEN UND PRODUKTE ANFAHRT AUGEN UNSERER KUNDEN Clint- / Svlösungn Fax- und Mail-Systm Ka tz d o Industistaß 6

Mehr

Statistik. Absolute, relative, prozentuelle und kumulative Häufigkeit

Statistik. Absolute, relative, prozentuelle und kumulative Häufigkeit H Statistik Absout, ativ, pozntu und kumuativ I4 / H, H, H, H4 / K a) Von dn 4 Schüinnn und Schün kommn 4 zu Fuß in di Schu, 6 wdn von dn Etn gbacht, 4 kommn mit dm Schubus. St disn Sachvhat in in Tab

Mehr

Übersicht über die systematischen Hauptgruppen

Übersicht über die systematischen Hauptgruppen Ü ü H 1-9: A G 1 B 2 N 3 F 4 A T 5 I I A (D, M, H) 6 W Z 7 Z ( S), Z 10-19: W W 10 S G W 11 G G, G 12 G G G, 13 G G G, N, Lä 14 G G G, N, Lä 15 O G 16 B, A M 17 G Pä / G U / L S G 1 20-29: U E 20 D W öß

Mehr

Inhalt. Beschreibung von DNA- Sequenzen als Markov-Ketten. DNA-Sequenz. Markov-Ketten. X: Stochastische Sequenz. P(X): Wahrscheinlichkeit der Sequenz

Inhalt. Beschreibung von DNA- Sequenzen als Markov-Ketten. DNA-Sequenz. Markov-Ketten. X: Stochastische Sequenz. P(X): Wahrscheinlichkeit der Sequenz shrbung von D- Sunzn ls Mrkov-Kttn En Enführung Inhlt Mrkov-Kttn für -Islnds Hddn Mrkov Modls HMM für - Islnds usblk Uw Mnzl Rudbk bortory Usl Unvrsty D-Sunz D Rhnfolg dr sn m D -Molkül bstmmt dn uln ns

Mehr

Ohne Sparkasse fehlt was: * Ihr Immobilienpartner. Für Verkäufer.

Ohne Sparkasse fehlt was: * Ihr Immobilienpartner. Für Verkäufer. Ohn Spakass fht was: * Ih Immobiinpatn. Fü Vkäuf. Bid MASSGESCHNEIDERT: UNSER SERVICE FÜR IMMOBILIEN-VERKÄUFER! In dn vgangnn fünf Jahn habn wi und 900 Immobiin vmittt. Di Spakass Zonab ist damit d gößt

Mehr

KVP Der kontinuierliche Verbesserungsprozess

KVP Der kontinuierliche Verbesserungsprozess KVP D kontinuilich Vbungpoz KVP Un Zil Qualitätbwutin höhn Di Qualität tändig vbn, um daüb in noch höh Kundnbindung/-zufidnhit zu ichn. Motivation tign Di Motivation und Zufidnhit un Mitabit tign, um ich

Mehr

Treffpunkt. Finanzieren in der Wirtschaftskrise. Kundenzeitschrift der Valiant Bank. April 2009. Keine Kreditkrise für Firmenkunden

Treffpunkt. Finanzieren in der Wirtschaftskrise. Kundenzeitschrift der Valiant Bank. April 2009. Keine Kreditkrise für Firmenkunden Kundnztschft d Valant Bank Tffpunkt Apl 2009 Fnanzn n d Wtschaftsks Lb Lsn, lb Ls En gn Fma gündn, dn Btb wtn od dn Maschnnpak nun. En Lgn schaft wbn od n bsthnds Objkt umbaun: Alls Plän, d Untnhm und

Mehr

L.JPH.WH.12.2014.0235. r d. i l

L.JPH.WH.12.2014.0235. r d. i l L.JPH.WH.12.2014.0235 a l l s r u n d u m d p l l Jnapharm GmbH & Co. KG Otto-Schott-Straß 15 07745 Jna Tlfon: 03641 648888 Fax: 03641 648889 www.jnapharm.d fraungsundht@jnapharm.d v o r wo r t nha l T

Mehr

ev. Jugend Böckingen Freizeit Programm 2015

ev. Jugend Böckingen Freizeit Programm 2015 v. Jugd Böckig Fzt Poga 2015 Zltlag fü 9-13 Jähig 2. - 15. August 2015 Wi sog fü gaos ud uvgsslich Fzt i Mt ds Hohloh Walds, i Etthaus kl gütlich Dof. Dikt vo Bauhof ba gibt s täglich fischst Milch du

Mehr

1SEITEN. magazin. Avatar 2.0. JCache. NewSQL. Java Mag. Die MasterClass für HTML5, CSS3, JavaScript, Sass und moderne Webentwicklung

1SEITEN. magazin. Avatar 2.0. JCache. NewSQL. Java Mag. Die MasterClass für HTML5, CSS3, JavaScript, Sass und moderne Webentwicklung DVD JvFX m Automoblbch SAP HANA D Tn Spng Shll wbkuts.d SAQB Jns Gochtds Aqulln Gphn D Abt mt HTML5, CSS3 und JvScpt stllt hoh Anfodungn n ntwckl vl nu Stndds und vschdnst Tools wolln bhscht wdn. Ab wlch

Mehr

Motivation: Kartesische Koordinaten legen eindeutig einen Punkt im R 3 fest:

Motivation: Kartesische Koordinaten legen eindeutig einen Punkt im R 3 fest: 7Wo_Koodnatnsstm_9-6-6doc 7 Kmmln Koodnatn Motaton: Katssch Koodnatn ln ndt nn Pnkt m R 3 fst: D Enhtskton snd othonomt, k, nd otsfst D Dastlln ds Nabla-Opatos latt k Häf snd ab d Smmt ns phskalschn Sstms/Poblms

Mehr

Vorschlag des Pädagogischen Beirats für IKT Angelegenheiten im SSR für Wien zur Umsetzung der "Digitalen Kompetenzen" am Ende der Grundstufe II

Vorschlag des Pädagogischen Beirats für IKT Angelegenheiten im SSR für Wien zur Umsetzung der Digitalen Kompetenzen am Ende der Grundstufe II Vorschlag ds Pädagogischn Birats für IKT Anglgnhitn im SSR für Win zur Umstzung dr "Digitaln Komptnzn" am End dr Grundstuf II Dis Komptnzlist ntstand untr Vrwndung dr "Digitaln Komptnzn für di 8. Schulstuf"

Mehr

Notenblätter. Christof Fankhauser Hofmattstrasse 41a 4950 Huttwil 062 /

Notenblätter. Christof Fankhauser Hofmattstrasse 41a 4950 Huttwil 062 / Ntnblättr hrf Fnkhusr Hfmttstrss 41 4950 Huttwl 062 / 965 43 16 ml@chrffnkhusrch wwwfnkhusrchrfch O fröhlch ( Nr 2 und 11) trdtnll, us Szln Q \ \ #! ch #! O O O fröh fröh fröh l l l ch ch s s s l l l Q

Mehr

Experimentalphysik III TU Dortmund WS2015/16 Shaukat TU - Dortmund. de Kapitel 2

Experimentalphysik III TU Dortmund WS2015/16 Shaukat TU - Dortmund. de Kapitel 2 xpmnlphysk III TU Domund WS1516 Shuk Khn @ TU Domund. d Kpl spl fü d Addon von Dhmpulsn Aufgund d Qunsung d zkomponn von qunnmhnshn Dhmpuls und Spns zgn ds n dk n zrhung, sondn üdn n nm äußn gnfld päzdn,

Mehr

Kryptologie am Voyage 200

Kryptologie am Voyage 200 Mag. Michal Schnidr, Krypologi am Voyag200 Khvnhüllrgymn. Linz Krypologi am Voyag 200 Sinn dr Vrschlüsslung is s, inn Tx (Klarx) so zu vrändrn, dass nur in auorisirr Empfängr in dr Lag is, dn Klarx zu

Mehr

& im Einklang. HUGO-Bergkräuterochsen-Paß

& im Einklang. HUGO-Bergkräuterochsen-Paß HUGO-Bgkäutochs-Paß Hugo-Bgkäutochsflisch Hugo-Bgkäutochs-Wüst Hugo-Bgkäutochsislig (Wlschislig) Hugo-Bgkäutochsblut (blau Potugis) Oigial-Schobmühl-Schapsl (Nuß) Oigial-Bgkäut-Schapsl (Zib) & im Eiklag

Mehr

Steirische. Sackrutschen. Sackrutsch. Die. jeder kennt! WICHTIG WICHTIG : : Sägespänen, Sägespänen, Place 100. 2nd Place

Steirische. Sackrutschen. Sackrutsch. Die. jeder kennt! WICHTIG WICHTIG : : Sägespänen, Sägespänen, Place 100. 2nd Place O! L g f k f d ä f k D b 1.. FFb g bbg! g! bbg Mo T.. 8843 T kn Fzpo, kn nn Fzpo, dn dn jd knn! jd knn! Ob l jng, jng,jd jd ndn ndn l nn ll n n n Lbnnn nnenkfk Enkfk n, n Lbn n, ägpänn, ägpänn, H od odo

Mehr

Angelika Resl. 2. Klasse Volksschule. i r. c i. e n. m h

Angelika Resl. 2. Klasse Volksschule. i r. c i. e n. m h Anglka Rsl 2. Klass Volkssul N t s n g d l r B r b s m n o Klara att gstrn großs P auf dm Splplatz. Abr Tobas zgt r, dass r n wrkl gutr Frund st. Erzäl, was passrt st! 2 3 I dnk, ut wrd dn Gswstrn zur

Mehr

DOWNLOAD. Ganz einfache Alltagstexte lesen und verstehen 1. Familie Schmidt. Ganz einfache Alltagstexte lesen und verstehen

DOWNLOAD. Ganz einfache Alltagstexte lesen und verstehen 1. Familie Schmidt. Ganz einfache Alltagstexte lesen und verstehen DOWNLOAD Babaa Jaglaz, Gog Bmmlin Ganz infach Alltagstxt lsn und vsthn 1 Bgdof Untichtsidn 5 10 Klass Downloadauszug aus dm Oiginaltitl: Dutsch als Zwitspach Babaa Jaglaz, Gog Bmmlin Dutsch als Zwitspach

Mehr

Lerngespräch zum Halbjahr des Schuljahres 2013/14. für. Schulbesuchsjahr 1/ Klasse 1/2. am Februar 2014

Lerngespräch zum Halbjahr des Schuljahres 2013/14. für. Schulbesuchsjahr 1/ Klasse 1/2. am Februar 2014 Voll n Fo Lngpäch zu Halbjah d Schuljah 2013/14 ü Schulbuchjah 1/ Kla 1/2 a Fbua 2014 Dab an Ang-Gundchul Ho - Lngpäch zu Halbjah 2013/14 - Schulbuchjah 1 1 Voll n Fo Ab- und Lnvhaln, Vhaln n d Gncha a

Mehr

seien die altten kartesischen Koordinaten und ( u, u u ) T

seien die altten kartesischen Koordinaten und ( u, u u ) T Kmmln ohoonal Koodnan Ohoonal ansfomaon Koodnanansfomaonn m R wdn schn dch D m : D G ld D R af G R a. s mha nd nd s l D d > nd U U j Ls sa dass d Spaln on paaws afnand shn ohoonal Koodnanafo j snch afnand

Mehr

mann, Martin Krizischke, Peter Lennartz, Dr. Sebastian Muschter, Stephanie Nolte, Inger

mann, Martin Krizischke, Peter Lennartz, Dr. Sebastian Muschter, Stephanie Nolte, Inger Pkll Uhzi: O: Anwsnd: Ausschussmiglid: a n m a c h 17.00 19.00 Uh c d IHK Blin, Mndlsshn-Saal 0 2 P k Knsiuind Sizung IHK-Ausschuss Digial Wischaf am Dnnsag, 15.05.2014 Sinan Aslan, Ansga Baums, D. Ralf

Mehr

TI II. Sommersemester 2008 Prof. Dr. Mesut Güneş 5. Exercise with Solutions

TI II. Sommersemester 2008 Prof. Dr. Mesut Güneş 5. Exercise with Solutions Distributd mbddd 5. Exrcis with olutions Problm 1: Glitkomma-Darstllung (2+2+2+2+2+2=12) Ghn i bi dr binärn Glitkommadarstllung von 2-Byt großn Zahln aus. Dr Charaktristik sthn 4 Bit zur Vrfügung, dr Mantiss

Mehr

Bastle mit deinen Fotos

Bastle mit deinen Fotos Das Magazn vn Cp fü aufgsll Knd N. 17 GRATIS ZUM MITNEHMEN! UND GOAL! JaMaDu auf dm Es Fü dch: Tps Basl m dnn Fs www.jamadu.ch/magazn s s b G w b W Vl W Onln-Spl Vlag und Rdakn: Cp Pss Auflag: 492 000

Mehr

Mitgliedszeitschrift des BDÜ-Landesverband Bremen-Niedersachsen e.v. Heft 1/99 Februar 1999. Die Geschichte einer Übersetzungsabteilung

Mitgliedszeitschrift des BDÜ-Landesverband Bremen-Niedersachsen e.v. Heft 1/99 Februar 1999. Die Geschichte einer Übersetzungsabteilung TansRlatons Mtgldsztschft ds BDÜ-Landsvband Bmn-Ndsachsn.V. Hft 1/99 Fbua 1999 Edtoal Das magsch Datum 2000 wft sn Schattn voaus, d wstlch Wlt stht vo dm Mllnumstauml od st schon mttn dn. En Schlagzl,

Mehr

Herleitung und Umstellung der allgemeinen Zinseszinsformel

Herleitung und Umstellung der allgemeinen Zinseszinsformel Hrlung und Usllung dr allgnn Znssznsforl. Hrlung dr Znssznsforl Ggbn s n apal von, das zu Znssaz anglg wrd. Nach wls n Jahr wrdn d Znsn d apal zugschlagn. W hoch s das apal nach Jahrn? Jährlch Znsn wrdn

Mehr

TransRelations BDÜ. Mit den Augen des Anwenders und des Fachmanns schreiben. Welche Identität hätten Sie denn gern?

TransRelations BDÜ. Mit den Augen des Anwenders und des Fachmanns schreiben. Welche Identität hätten Sie denn gern? TasRlatos Mtgldsztschft ds BDÜ-Ladsvbad Bm-Ndsachs.V. Hft 1/2001 Mäz 2001 Mt d Aug ds Awds ud ds Fachmas schb Wlch Idttät hätt S d g? Am Afag wa s d Lb zu Ltatu BDÜ Budsvbad d Dolmtsch ud Übstz.V. E d

Mehr

Papa - was ist American Dream?

Papa - was ist American Dream? Papa - was ist American Dream? Das heißt Amerikanischer Traum. Ja, das weiß ich, aber was heißt das? Der [wpseo]amerikanische Traum[/wpseo] heißt, dass jeder Mensch allein durch harte Arbeit und Willenskraft

Mehr

Übersicht über die systematischen Hauptgruppen

Übersicht über die systematischen Hauptgruppen Ü ü H 1-9: A G 1 B 2 Nw 3 F 4 A T 5 I I A (D, M, H) 6 Z (w.) 7 Z ( w S), Z 10-19: W W 10 S G W 11 G Gw, G 12 G Gw G, 13 G Gw G, N, Lä 14 G Gw G, N, Lä 15 O Gw 16 B, A M 17 G Pä / G U / L S G 20-29: U E

Mehr

Übersicht EUROWINGS VERSICHERUNGSSCHUTZ. Leistungsbestandteile im Überblick. Hinweise im Schadenfall:

Übersicht EUROWINGS VERSICHERUNGSSCHUTZ. Leistungsbestandteile im Überblick. Hinweise im Schadenfall: Übrsicht EUROWINGS VERSICHERUNGSSCHUTZ Si intrssirn sich für in HansMrkur Risvrsichrung in gut Wahl! Listungsbstandtil im Übrblick BasicPaktschutz Bstandtil Ihrr Risvrsichrung: BasicSmartRücktrittsschutz

Mehr

Teil I: Offenes Beispiel

Teil I: Offenes Beispiel Mthodnlhr III 2/08 Nam: 1 Barbtungszt: 2 Stundn 30 Mnutn Zuglassn Hlfsmttl: Taschnrchnr Tl I: Offns Bspl Nordmo, E.D., Kalamazoo, M.: Statstk n dn Mdn Handys und Krbs: En Fall von Tlfon-Vrbndungn. Stochastk

Mehr

Clubbeitrag: Der Clubbeitrag wird problemlos monatlich von Ihrem Konto per Bankeinzugsverfahren abgebucht.

Clubbeitrag: Der Clubbeitrag wird problemlos monatlich von Ihrem Konto per Bankeinzugsverfahren abgebucht. & K Clu Amlug s 4 Woch ch E s sucht Kurs tfällt ANMELDEGEÜH vo 10,-- (pro K) - uch m spätr Clutrtt ch Ihrr Whl - Motlchr Clutrg hltt: Kurstlhm: Kurstlhm vo K mt Eltrtl (Säuglgsgrupp s 3.-6. Lsjhr) Kurstlhm

Mehr

25. Mai KOMMUNAL WAHLEN. Es ist an der Zeit. Kandidierende und Programm der SPD zur Kommunalwahl 2014.

25. Mai KOMMUNAL WAHLEN. Es ist an der Zeit. Kandidierende und Programm der SPD zur Kommunalwahl 2014. 25. Mai KOMMUNAL WAHLEN Es ist an d Zit. Kandidind und Pogamm d SPD zu Kommunalwahl 2014. Es ist an d Zit, Plauns Zukunft gminsam zu gstaltn. Dafü wolln wi abitn: mit Lidnschaft, Übzugung, Tamgist und

Mehr

Leistungsmessung im Drehstromnetz

Leistungsmessung im Drehstromnetz Labovesuch Lestungsmessung Mess- und Sensotechnk HTA Bel Lestungsmessung m Dehstomnetz Nomalewese st es ken allzu gosses Poblem, de Lestung m Glechstomkes zu messen. Im Wechselstomkes und nsbesondee n

Mehr

Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften

Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften B-B A W MI S 12 / 2011 I D M A D M A E M G K S K M- K B- K T K A V D B-B A W ä M B A. Z M, L. Gä O Aß M Fä. V O M M. D J E R O M P. I R A W W W M ä. M E A W W, L W A W. D A ö ä 316 M, 156 O, 89 O, 69 Aß

Mehr

Analysen und Ergebnisse der Qualifizierungsberater im III. Quartal 2010

Analysen und Ergebnisse der Qualifizierungsberater im III. Quartal 2010 Analysn d Egbniss d Qualifizigsbat im III. Quatal 2 III. Quatal 2 Batgn d Analysn d Qualifizigsbat Im 3. Quatal ds Jahs 2 wudn 83 Btib bzw. Untnhmn batn. In 38 Untnhmn wud in Qualifizigsbdaf fü.3 Mitabit

Mehr

i B h i sc h r ei b e n

i B h i sc h r ei b e n 2 Splrs gnug, um Spaß zu man abr rnst gnug, um wrkl was zu lrnn! I ab dn Durblk lft Eltrn und LrrInnn, Anglka Rsl 2. Klass Volkssul r Kndr vor und n dr Volkssul optmal zu fördrn. D R btt motvrnd, vlfältg

Mehr

Seniorengenossenschaft Riedlingen e.v. josef.martin.riedlingen@t-online.de

Seniorengenossenschaft Riedlingen e.v. josef.martin.riedlingen@t-online.de Jof Mtn Snongnonchft Rdngn.V. g wdn wd n d Zukunft. Auch d wn S, gt mm mh ät, mm wng jung Mnchn, und dduch mm wng, d n d Sozytm nzhn. Und ch w Ihnn n nm knn B m dutch mchn, w d ttächch uht. Dnn mn höt

Mehr

Chromosomen die Heimat der Erbanlagen

Chromosomen die Heimat der Erbanlagen RAAbs Hps 7 9 Nwssnsfn 88 M2 D DNA s Täg d Ebnfomon 5 von 12 Comosomn d Hm d Ebngn D Mön Ggo Mnd knn d Gszmäßgkn d bng. Do d O ds Ebms bb m vbogn. Wo bndn s nn d Ebngn? Afgb 1 ) Ls d dn Tx d. Uns wg Infomonn.

Mehr

Elektrizität hat wie keine andere technische Errungenschaft Berlin geprägt.

Elektrizität hat wie keine andere technische Errungenschaft Berlin geprägt. 130 Jah Engi fü Von 1884 bis hut Elktizität hat wi kin and tchnisch Eungnschaft gpägt. Am 8. Mai 1884 wud di Aktingsllschaft Städtisch Elkticitäts-Wk ggündt. In dn daauffolgndn 130 Jahn lbt di Stadt inn

Mehr

Kondensator an Gleichspannung

Kondensator an Gleichspannung Musrlösung Übungsbla Elkrochnisch Grundlagn, WS / Musrlösung Übungsbla 2 Prof. aiingr / ammr sprchung: 6..2 ufgab Spul an Glichspannung Ggbn is di Schalung nach bb. -. Di Spannung bräg V. Di Spul ha di

Mehr

2.17 Drehimpulskopplung

2.17 Drehimpulskopplung xpmnlphys III TU Domund S114 Shu Khn @ TU - Domund. d Kpl.17 Dhmpulsopplung D Gsmzusnd ns Aoms häng von dn Qunnzhln d nzlnn lonn so von d Kopplung h Dhmpuls. g s z Gnzfäll, d L-S-Kopplung lhn Aomn und

Mehr

Tag der letzten Fachprüfung des Rigorosums: 15. Dezember 1999. Univ.-Prof. Dr. Peter Kleinschmidt

Tag der letzten Fachprüfung des Rigorosums: 15. Dezember 1999. Univ.-Prof. Dr. Peter Kleinschmidt 81,9(56,7b73$66$8 :LUWVFKDIWVZLVVHQVFKDIWOLFKH)DNXOWlW 35,25,7b765(*(/%$6,(57(5(66285&(13/$181*)h5 352-(.7(0,7.203/(;(5$%/$8)6758.785 'LVVHUWDWLRQ ]XU(UODQJXQJGHVDNDGHPLVFKHQ*UDGHV HLQHV'RNWRUVGHU:LUWVFKDIWVZLVVHQVFKDIWHQ'UUHUSRO

Mehr

Konfliktpotential Wasser Versuch einer globalen Analyse als Grundlage zur Entwicklung eines thematischen Atlasses

Konfliktpotential Wasser Versuch einer globalen Analyse als Grundlage zur Entwicklung eines thematischen Atlasses Kflktpttl Wss Vsuch glbl Alys ls Gudlg zu Etwcklug s thmtsch Atlsss Pästt d stbt m Studfch Gdtfssug ud -vsulsug - Fchchtug Ktgph v J Schulz 06. 2013 Gldug 1 EIltug 2 Bdutug v Wss 3 Ausgwählt Kflktg 4 Etlug

Mehr

N n. k m e d i h. H n e e. W e w r d e e K e n. U d i m r läc e n. I h e i n r m c n c a d s V r p e h n a. W r s l e a l s kön e. H N- N L!

N n. k m e d i h. H n e e. W e w r d e e K e n. U d i m r läc e n. I h e i n r m c n c a d s V r p e h n a. W r s l e a l s kön e. H N- N L! A h e i t s h s h e e n m n s c a s i e K n h i e i n r B r i 1 1 S r i hhöl e B nb n K n i h B n o s h b n K u e S e A z i h n S h ürs n e K u e S e S r i hhöl e D s V rs r c e i t w c t g H n e e N n

Mehr

PHOTONISCHE LOKALOSZILLATOREN FÜR ANWENDUNGEN IN DER TERAHERTZ-RADIOASTRONOMIE. Vom Fachbereich Ingenieurwissenschaften der

PHOTONISCHE LOKALOSZILLATOREN FÜR ANWENDUNGEN IN DER TERAHERTZ-RADIOASTRONOMIE. Vom Fachbereich Ingenieurwissenschaften der PHOTONISCHE OKAOSZIATOREN FÜR ANWENDUNGEN IN DER TERAHERTZ-RADIOASTRONOMIE Vom Fchbch Ingnuwssnschftn d Unvstät Dusbug-Essn zu Elngung ds kdmschn Gds ns Dokto-Ingnus gnhmgt Dsstton von And M l c o c us

Mehr

Agile Innovation Patterns

Agile Innovation Patterns Th Ail Innoaion Gam Puin h wok in wokshop - Ails Anfodunmanam mi Soy Map und Lan Pojc Canas Ail Innoaion Pans Puin h wok in wokshop - Ails Anfodunmanam mi Soy Map und Lan Poduc Canas Til Zil Rchch & Insihs

Mehr

B: bei mir war es ja die X, die hat schon lange probiert mich dahin zu kriegen, aber es hat eine Weile gedauert.

B: bei mir war es ja die X, die hat schon lange probiert mich dahin zu kriegen, aber es hat eine Weile gedauert. A: Ja, guten Tag und vielen Dank, dass du dich bereit erklärt hast, das Interview mit mir zu machen. Es geht darum, dass viele schwerhörige Menschen die Tendenz haben sich zurück zu ziehen und es für uns

Mehr

ars engelen & similars Neuerungen NovaTime

ars engelen & similars Neuerungen NovaTime http://novt.nn-.co novt@nn-.co n Nuunn NovT 4.6.01 NovT-App GEO-Poton D NovT-Stphon-Tn t nun t n Potonbtun kobnb. Dt wd öch, n Stphon-Ztfunbuchun n Pubtät- Chck zu untzhn. Duch d Aktvun d Otundnt uf d

Mehr

Ausgewählte Beispiele zu BIST

Ausgewählte Beispiele zu BIST usgwält ispil zu IST Vkszin Ds nnstnd Vkszin dutt, dss in Stß i 100 m wgt Entfnung um 12 m nstigt. Pt uptt: Ein Stigung von 100% wüd dutn, dss di Stß snkt wi in Flswnd nstigt! Wl zwi d folgndn gündungn

Mehr

Elektromagnetische Felder eines bewegten geladenen Drahtes

Elektromagnetische Felder eines bewegten geladenen Drahtes lktomagntisch Wlln Kapitl 16 lktomagntisch Wlln Figu 1. Das adial lktisch Fld, das on inm unndlich langn, gadn, positi gladnn Daht zugt wid. 16.1 Fld ins bwgtn gladnn Dahts Wi habn in Kap. 15.5.1 das lktisch

Mehr

IWEX Informations- und Wissensmanagement Experten

IWEX Informations- und Wissensmanagement Experten plug & run your busnss systm IWEX Informatons- und Wssnsmanagmnt Eprtn Präsntrt: Projktmanagmnt Part VII, Rssourcmanagmnt Ho thngs ork n ralty 2 Inhalt und Gldrung Bgrüssung, Vorstllung, Postonrung Was

Mehr

Das sogenannte Beamen ist auch in EEP möglich ohne das Zusatzprogramm Beamer. Zwar etwas umständlicher aber es funktioniert

Das sogenannte Beamen ist auch in EEP möglich ohne das Zusatzprogramm Beamer. Zwar etwas umständlicher aber es funktioniert Beamen in EEP Das sogenannte Beamen ist auch in EEP möglich ohne das Zusatzprogramm Beamer. Zwar etwas umständlicher aber es funktioniert Zuerst musst du dir 2 Programme besorgen und zwar: Albert, das

Mehr

Funds Transfer Pricing. Daniel Schlotmann

Funds Transfer Pricing. Daniel Schlotmann Danel Schlotmann Fankfut, 8. Apl 2013 Defnton Lqudtät / Lqudtätssko Lqudtät Pesonen ode Untenehmen: snd lqude, wenn se he laufenden Zahlungsvepflchtungen jedezet efüllen können. Vemögensgegenstände: snd

Mehr

2 e. t a. te Tas. l a. Pa last. sel Pin. nn S e o. ne Son. sen es. ss n. sen le. e l s

2 e. t a. te Tas. l a. Pa last. sel Pin. nn S e o. ne Son. sen es. ss n. sen le. e l s Tst Ts t Plst P lst Pisl Pi sl S S ss s s ls l s Wöt-Schib-Stif zum Tbi-Lslhgg ud fü DAZ A d Lii i Stif zschid. - Jd Stif hiztl i d Mitt flt. - Es sll imm u i hlb Stif sichtb si. - Am Ed vglich ud vbss

Mehr

Kinderarmut. 1. Kapitel: Kinderarmut in der Welt

Kinderarmut. 1. Kapitel: Kinderarmut in der Welt Kinderarmut 1. Kapitel: Kinderarmut in der Welt Armut gibt es überall auf der Welt und Armut ist doch sehr unterschiedlich. Armut? Was ist das? Woher kommt das? wieso haben die einen viel und die anderen

Mehr

N e w s l e t t e r. Die Kita informiert Oktober 2013. Die Hortis berichten

N e w s l e t t e r. Die Kita informiert Oktober 2013. Die Hortis berichten Di Kia infomi Okob 2013 Di Hoi bichn W gabi ha, daf auch auuhn! Wi Hoi fun un üb di Hbfin. Wi buchn oz akm Rgn di A Faani. Bingn dn Rhn, Zign und Widchinn ca.15 kg Eichn und Kaanin mi. Bim Wign habn i

Mehr

BBSU UNTERNEHMER-SEMINARE. Baden-Baden - Sylt - Hamburg - Dresden. st 20. Herbst 2013. - für Familienunternehmen - * seit 25 Jahren

BBSU UNTERNEHMER-SEMINARE. Baden-Baden - Sylt - Hamburg - Dresden. st 20. Herbst 2013. - für Familienunternehmen - * seit 25 Jahren BADEN-BADEN BBSU UNTERNEHMER-SEMINARE * - fü Familinuntnmn - Badn-Badn - Sylt - Hambug - Dsdn st 20 b Hbst 2013 13: 013! nkt 20 u p ndt 2 w g n c u S lt / sta n! Aktull folgg it nutz i Nac l: Stufi s Vmögns.

Mehr

Vektoralgebra. André Röthlisberger, Nuria Rothfuchs, Andrej Metlar, Patrick Reinhard D-MATL SS

Vektoralgebra. André Röthlisberger, Nuria Rothfuchs, Andrej Metlar, Patrick Reinhard D-MATL SS Vktol ndé Röthls, Nu Rothfuhs, ndj Mtl, Ptk Rnhd D-MTL SS-07 0.05.07. D ffn Vktoum und d Eukldsh Vktoum, Bss, Sklpodukt. Ws st n Vkto? Zln zw. Spltnmtzn wdn unt ndm ls Zln zw. Spltnvkton zhnt. Ds Vkton

Mehr