Grundzüge der Kombinatorik

Größe: px
Ab Seite anzeigen:

Download "Grundzüge der Kombinatorik"

Transkript

1 Wahrschelchetsrechug WS 94/95 gehalte vo Uv.Doz. Erch Neuwrth (Zusammefassug der Vorlesug ) Bemerug: Dese Uterlage wll e Ersatz des Besuchs der Vorlesug se, se det ur als Ererugshlfe ud Abgrezug des behadelte Stoffes. Grudzüge der Kombator Kombator hadelt vom Abzähle vo Dge (Zähle ohe wrlch zu zähle). Es gbt ee Grudmege (vo Dge). Daraus werde Dge ausgewählt. De Auswahl a auf verschedee Arte geschehe: mt Wederholuge oder ohe Wederholuge, ud mt Berücschtgug der Rehefolge oder ohe Berücschtgug der Rehefolge. Auswahle ohe Berücschtgug der Rehefolge et ma auch Kombatoe, Auswahle mt Berücschtgug der Rehefolge heße Varatoe. De allgemee ormulerug des Problems läßt der Grudmege belebge Elemete zu. De Darstellug wrd aber efacher, we wr als Grudmege des Umfags de Zahle,,... wähle. Kombatoe ohe Wederholug Repräsetato durch aufstegede olge. Bespel: Jede Auswahl vo 4 Zahle aus 6, be der Duplate cht erlaubt sd, ud be der de Rehefolge ee Rolle spelt, a als aufstegede olge vo 4 Zahle dargestellt werde. Das letzte Elemet deser olge a höchstes 6 se. 34, 46, sd Bespele solcher olge. Dese olge öe wr daach uterschede, ob das letzte Elemet 6 st oder cht. We wr dese bede Telmege vo olge abzähle, ud de bede Azahle addere, habe wr de Gesamtzahl. De Zahl der olge mt höchstes 5 a letzter Stelle st geau de Zahl der 4 aus 5-olge. Adrersets st jede olge mt 6 a letzter Stelle ee verlägerte 3 aus 5-olge. Daher st de Zahl der 4 aus 6-olge glech der Summe der Zahl der 4 aus 5-olge ud der Zahl der 3 aus 5-olge. Deses Przp st allgeme awedbar ud glt für belebge olge der Läge mdestes. Außerdem st de Zahl der aus x-olge für jedes x glech desem x ud de Zahl der y aus ol ge glech 0 für y größer als. Zusammefassug als Tabelle: Objete De lasssche algebrasche Schrebwese deser Bezehuge st: assug vom 4. Aprl 995

2 Neuwrth: Wahrschelchetsrechug Sete f (, ) f (, ) 0 für alle > f (, ) f (, ) + f (, ) sost We wr jetzt och ee Spalte mt 0 eführe, dese Spalte mt fülle, ud de Spalte mt der Nummer ebefalls durch de reursve Summebezehug defere, erhalte wr folgede Tabelle: erhalte wr folgede Bezehug: Objete f (, 0) f (, ) 0 für alle > f (, ) f (, ) + f (, ) sost Üblcherwese wrd ee adere Bezechug verwedet: f(, ) H G K J Da deser Tabelle jede Zahl zwemal de Zele daruter scert, verdoppelt sch de Zelesumme vo Zele zu Zele, daher glt 0 K J Wr öe auch folgede Überlegug astelle: jede 3 aus 6-olge öe wr 3 Elemete efüge, de deser olge cht verwedet wurde, um ee 4 aus 6-olge zu erhalte. 34 a erwetert werde zu 34, 345 ud 346. Also sollte es 3 mal sovele 4 aus 6- olge we 3 aus 6-olge gebe. Das stmmte aber cht, wel 34 auch durch E füge der Zahl de olge 34 etstade se öte. De eu etstadee olge werde mehrfach gezählt. Da jedes Elemet der eue olge das eu egefügte se a, glt allgeme folgede Reurso: ud das führt zur üblche ormel: Tabelledarstellug deser ormel: f(, ) f(, ) ( ( )) K J ( )...( + )!....!( )! Objete *( - )/ 5 5

3 Neuwrth: Wahrschelchetsrechug Sete 3 Kombatoe mt Wederholug: Rehefolge spelt ee Rolle, Duplate erlaubt: Repräsetert durch chtfallede olge. Also a bespelswese jede 4 aus 6 olge ee 4 aus 5 olge oder ee um de Zahl 6 verlägerte 3 aus 6 olge se. Allgemee Tabelledarstellug: ormeldarstellug: Objete f (, 0) f (, ) für alle > f (, ) f (, ) + f (, ) sost Das führt zu folgeder Bezehug zwsche de bede Tabelledarstelluge: Obj Obj Ee Scherugsoperato lefert: Obj 0 Obj ud daher glt f (, ) f ( +, ) Varatoe mt Wederholug: Wevele olge vorgegebeer Läge, de ur de Zahle,... ethalte, gbt es? Da de Besetzuge a de ezele Stelle uabhägg voeader stattfde, werde de ezele Möglchete mteader multplzert.

4 Neuwrth: Wahrschelchetsrechug Sete 4 Varatoe ohe Wederholug ür de Besetzug der erste Stelle gbt es Möglchete, für de zwete Stelle Möglchete usw. Daher sgesamt ( )..( )! + H G K J Daher öe wr de Resultate zusammefasse: Rehe folge ohe mt ohe KJ ( -)...( - + )! H G K J Wederholuge mt + - KJ Ee wetere Glechug: Pfelverfolgug folgede Dagramm: lefert folgede Tatsache: Objete Objete De dule Zelle st de Summe aller helle Zelle. ormel, ud mt Rücüberset zug de Bomaloeffzete bedeutet das: + 0 KJ + + Weters wurde folgede ombatorsche Probleme behadelt: Sterlgzahle zweter Art: Azahl aller chttrvale Parttoe eer Mege mt Elemete Telmege. Reursosformel: KJ S (, ) S (, ) + S (, )

5 Neuwrth: Wahrschelchetsrechug Sete 5 Sterlgzahle erster Art: Azahl aller Permutatoe vo Elemete mt eer Zyledarstellug aus geau Zyle S (, ) S (, ) + S (, ) Das efachste ombatorsche Problem st de rage ach der Azahl der Permutatoe, der Aorduge vo Zahle belebger Rehefolge. Ma a deses Problem auch als rage ach de Varatoe ohe Wederholug, be dee de Platzzahl ud de Objetzahl glech st, deute. (Edlche) Wahrschelchetsrechug Grudlage Grudbegrff der Wahrschelchetsrechug st der Wahrschelchetsraum. Das st ee Mege X ud ee uto p, de jedem x aus X ee Zahl p( x) (geat Wahrschelchet) zuordet. De x heße Elemetareregsse. De Summe aller Wahrschelchete der Elemetareregsse muß se. Bespele: X {,, 3, 4, 5, 6 }, p( ) 6 für,,... 6 beschrebt ee fare Würfel X {, a}, p( a) p( ) beschrebt de Wurf eer fare Müze. X {, a}, p( a) p( ) p beschrebt de Wurf eer möglcherwese ufare Müze. vele älle st ur X gegebe ud aus sachlche Grüde a es svoll schee, jedem ezele x X deselbe Wahrschelchet zuzuorde. Vele lasssche Aufgabe der Wahrschelchetsrechug bege mt eem derartge Modell der glechwahrschelche Elemetareregsse. Der Wahrschelchetsbegrff wrd da auf belebge Telmege A vo X erwetert: P( A) p( x) We alle p( x) glech groß sd, da a ma dese Defto auch och folgedermaße terpretere: Es gbt Stüc x, ud A möge davo ethalte. Ma et da de Elemete auch de möglche älle ud de, de zu A gehöre, de güstge älle. Daher glt da auch: x A Azahl der güstge älle P( A) Azahl der möglche älle Vele Probleme bem Awede der Wahrschelchetsrechug etstehe dadurch, daß begrfflch cht sauber geug zwsche p ud P uterschede wrd. p st der Regel vo vorhere gegebe ud muß ur ee ezge Bedgug erfülle: p( x) Aus deser Egeschaft lasse sch wchtge Egeschafte vo P ablete: x X

6 Neuwrth: Wahrschelchetsrechug Sete 6 P( X) P( A B) P( A) + P( B) für A B P( A) P( A) Dese Egeschafte trfft ma machmal auch uter dem Ttel Axome vo Kolmogoroff a. m alle uedlcher Wahrschelchetsräume muß ma se auch zur Grudlage der Wahrschelchetsrechug mache. m alle der edlche Wahrschelchetsräume recht aber das Kozept der uto p (machmal auch Wahrschelchetsmassefuto geat) zur Schaffug scherer Grudlage aus. ür alle pratsche Aweduge deses Modells a ma sage, daß ma Wahrschelchete vo zusammegesetzte Eregsse (also Wahrschelchete vom Typus P( A)) bereche a, dem ma de passede Wahrschelchete vo Elemetareregsse (vom Typus p( x)) addert. Awedug: lusos-exlusos-przp Typsches Bespel: Persoe gebe hre Hut a der Garderobe ab. Da werde de Garderobezettel zufällg vermscht. We hoch st de Wahrschelchet, daß mde stes ee Perso weder hre egee Hut erhält? Mathematsche Übersetzug: We groß st de Wahrschelchet, daß ee zufällg ausgewählte Permutato a eer Stelle de Zahl stehe hat. Ma sagt da auch, daß so ee Permutato ee xput hat (Bespel: de Permutato (3,,4,) hat de xput, wel a der. Stelle de Zahl steht). Ausgagsput st de eststellug, daß leder folgede ormel m allgemee cht glt: Statt desse glt de Glechug P( A B) P( A) + P( B) P( A B) P( A) + P( B) P( A B) Dese Glechug läßt sch für Durchschtte vo mehr als Mege verallgemeer. P( A ) ( ) P( A ) j U < <... Dese ormel heßt auch lusos-exlusos-przp. Awedug auf user Hutproblem: A see alle Permutatoe mt xput. Da glt ud daher auch j P A ( ) j! ( )( ).. ( )!! j U P( A ) ( ) P( A ) < <...! ( ) H G K J ( )! ( )! e Awedugsbespel: Geburtstagsproblem We groß st de Wahrschelchet, daß eer Gruppe vo Persoe mdestes am selbe Tag Geburtstag habe? Mathematsches Modell: Wr betrachte olge der Läge gebldet aus Zahle vo bs 365. Es gbt 365 solche olge. Wevele davo bestehe aus lauter verschedee Zahle? Es gbt solche olge der Läge, solche olge der Läge 3. Allgeme gbt es ( ) solche olge. Daher st de gesuchte Wahrschelch- j j

7 Neuwrth: Wahrschelchetsrechug Sete 7 + et p ( 365 ). Wr öe dese ormel auch so umschrebe: Se q de 365 Wahrschelchet, daß alle betrachtete Persoe a verschedee Tage Geburtstag habe, da glt q Produtwahrschelchete q q 365 p q Wchtg der Wahrschelchetsrechug st, daß ma ausgehed vo bestmmte Wahrschelchetsräume, de bestmmte Expermete beschrebe, durch Zusammesetzug wetere Wahrschelchetsräume ostruert. E besoders wchtges Modell st dabe der Produtraum. Bege wr zuächst mt dem Produtraum vo zwe (möglcherwese verschedee) Wahrschelchetsräume: X mt Wahrschelchet p Y mt Wahrschelchet q Da defere wr ee eue Wahrschelchetsraum mt der Trägermege X Y ud der Wahrschelchetsfuto p(( x, y)) p( x) q( y) Natürlch glt p(( x, y)) p(( x, y)) x X, y Y ( x, y) X Y Dese Wahrschelchetsfuto für Elemetareregsse läßt sch gewohter Wese zu eer Wahrschelchetsfuto für zusammegesetzte Eregsse erweter. Außerdem glt folgede wchtge Glechug: P( A B) P( A) Q( B) Der Produtraum modellert das smultae oder sequetelle Ausführe mehrerer Expermete, wobe der Ausgag jedes ezele Telexpermets ee Efluß auf de Ausgäge der adere Telexpermete hat. Der Produtraum mt lauter gleche Kompoete modellert de Mehrfachhtereaderausführug ees Expermets, also bespelswese das 0-malge Werfe eer Müze. We X der Grudraum st, der zum efache Expermet gehört, da bldet ma das -fache artessche Produt X 44 X X -fach De Elemete des Produtraums sd edlche olge der orm ( x, x,..., x ), ud wr öe de Elemetarwahrschelchete für dese Elemete folgedermaße defere: p(( x, x..., x )) p( x ) p( x )... p( x ) p( x ), (Hter deser Defto stect de Verallgemeerug des Przps, daß m alle gle cher Elemetarwahrschelchete auf dem efache Grudraum de Multplato der Elemetarwahrschelchete der Kompoete weder gleche Elemetarwahrschelchete auf dem Produtraum lefert). Beged mt deser Elemetarwahrschelchet auf dem Produtraum erhalte wr ee Wahrschelchet (für Mege, also zusammegesetzte Eregsse) auf dem Produtraum, dem wr de Wahrschelchete der ezele Elemetareregsse der Mege addere. ür dese Wahrschelchet glt folgedes Ergebs: P( X X... A... B X... X) P( A) P( B) alle dese ormel sd p, Pde Wahrschelchete auf dem efache Grudraum ud p, P de etsprechede Wahrschelchete auf dem Produtraum.

8 Neuwrth: Wahrschelchetsrechug Sete 8 Dese Beschrebug ostruert de Produtraum aus mehrere detsche atore. Natürlch a ma de Kostruto auch aalog für das Produt zweer oder mehre rer verschedee atore durchführe. De meste teressate Aweduge deses Kostrutosprzps bezehe sch jedoch auf das Produt vo mehrere det sche atore. Awedugsbespel: Hypergeometrsche Vertelug Es werde Stchprobe fxe Umfags aus eer Grudmege vorgegebee Umfags gezoge. Stchprobe sd Telmege. Wr gehe vo eer Grudmege mt N Elemete aus, davo habe M ee bestmmte Egeschaft (Bespel: Grudmege sgesamt N Kugel, davo M weß ud N M schwarz). Wr wähle zufällg ee Telmege vom Umfag. Mt welcher Wahrschelchet ethält dese Telmege m weße Kugel? Grudaahme st, daß jede möglche Telmege glech wahrschelch st. Es gbt sgesamt möglche Telmege. De rage st, wevele davo geau m Elemete der M N KJ M ausgezechete Elemete ethalte. Es gbt geau verschedee Auswahle der m mkj N M Elemete ud Auswahle der restlche Elemete. sgesamt gbt es daher mkj M N M Telmege des Umfags mt geau m der teressate Elemete. De mkj mkj gesuchte Wahrschelchet beträgt daher: M N M m KJ m N Be desem Modell der hypergeometrsche Vertelug st zu beachte, daß de Elemete cht der Rehe ach, soder smulta gezoge werde ( ee Hadvoll auf emal ). Uabhägget ud bedgte Wahrschelchet Uter der bedgte Wahrschelchet vo A gegebe B versteht ma KJ KJ P( A B) P( A B) P( B) (De Ausgagsdee st, de Atel eer Uterutergruppe also bespelswese der rauchede Mäer a eer Utergruppe der Mäer der Grudgesamthet Mäer ud raue zusamme zu bereche. Wahrschelchete sd hrer dee ach dealserte Häufgete!) Selbstverstädlch st dese Defto ur svoll, falls P( B) > 0. Zwe Eregsse A ud B heße uabhägg, falls glt P( A B) P( A B) P( A) P( B) ( userem Raucherbespel würde das bedeute, daß der Raucheratel der Gruppe der Mäer glech hoch st we der Raucheratel der Gesamtgruppe Mäer ud raue) alls der zugrudelegede Wahrschelchetsraum X e Produtraum ud de vorlegede Wahrschelchet ee Produtwahrschelchet st, a ma zege, daß bestmmte Eregs uabhägg sd.

9 Neuwrth: Wahrschelchetsrechug Sete 9 Geauer: falls X X X da glt für belebge A X ud B X ud somt p( x, x ) p ( x ) p ( x ) P( A B) P ( A) P ( B) P(( A X) ( X B)) P( A X X B) P( X B) P( A B) P ( A) P ( B) P ( A) P ( B) P ( B) detfzert ma och etwas ugeauer Sprech- ud Schrebwese Eregsse A X mt A X X X (ud aaloges für B X ), da a ma ugeauer auch schrebe: P( A B) P ( A) P ( B) P( A) P( B) Eregsse, de verschedee Kompoete ees Produtraums lege, sd also uabhägg, we de Gesamtwahrschelchet ee Produtwahrschelchet st. ür bedgte Wahrschelchete gelte wchtge Sätze: Satz vo der totale Wahrschelchet We de Mege A,.. ee Partto der Grudmege X sd, also A Aj für U j ud A X, da glt Satz vo Bayes P( B) P( B A ) P( A ) We de Mege A,.. e Partto der Grudmege X sd, also A Aj für U j ud A X, da glt P( A B) j P( B A ) P( A ) j P( B A ) P( A ) Wahrschelchetsere ud bedgte Wahrschelchete. Oft versucht ma e mehrstufges Phäome zu modellere. Dabe mmt ma a, daß es für de erste Versuchsstufe ee Wahrschelchet gbt, de ma et. Außerdem mmt ma a, daß ma für de zwete Stufe ee Wahrschelchet et, we das Ergebs der erste Stufe vollstädg beat st. Geauer gesagt ehme wr a, daß wr auf dem Raum X ee Wahrschelchet p habe ud für jedes ezele Elemetareregs x X ee Wahrschelchet p( x, x) auf X ee. De uto p st für jedes ezele x ee Wahrschelchet, d.h. es glt p( x, x) für alle x. j x X Wr öe daher auch für jedes ezele x de zugehörge Megewahrschelchet P ( x, B) für B X betrachte. Ee Verallgemeerug vo p auf Mege als Argumete a Stelle der Elemete x st aber cht svoll.

10 Neuwrth: Wahrschelchetsrechug Sete 0 De Wahrschelchete p bzw. P et ma auch Wahrschelchetser. Wr öe da ee Wahrschelchet P auf X X folgedermaße defere: p( x, x ) p ( x ) p ( x, x ) ür de etsprechede (Mege-)Wahrschelchet glt ud daher glt auch ( x, x ) X X P( A) p ( x ) p ( x, x ) P({ x} B) p ( x) P ( x, B) P ({ x}) P ( x, B) P(( X B) ({ x} X)) P( X B { x} X) P({ x} X ) P({ x} B) p( x) P ( x, B) P({ x} X ) p ( x) P ( x, B) De bedgte Wahrschelchet de wr als Ergebs ees bestmmte Typs vo omberte Eregsse erhalte, sd also de Wahrschelchetsere, mt dee de Modellbldug begt. Wahrschelchetsere sd deser Termologe aber ur für bedgte Wahrschelchete defert, be dee de Bedgug e Elemetareregs, also ee eelemetge Mege st. Wahrschelchetsere mt Mege als Argumete a der erste Stelle sd cht svoll zu defere. Awedugbespel: Zehe ohe Zurüclege Wr habe ee Ure mt Kugle mt de Zahle,.... De Wahrschelchet, ee deser Zahle zu zehe st. Wr habe als p( ) für,,.. Be der zwete Zehug st de erste Kugel cht mehr vorhade (ohe Zurüclege!). Daher glt p(, j) für j ud p(, ) 0 für alle ür de Gesamtwahrschelchet P glt da p(, j) P({(, j)}) ( ) für j ud p (, ) P ({(. )}) 0 Zufallsvarable Wr gehe vo eem Wahrschelchetsraum X mt eer Wahrschelchet p (für Elemetareregsse) bzw. P (für zusammegesetzte Eregsse) aus. Auf der Mege X st och ee Abbldug f, de ee wetere Mege Y führt, defert. Da a ma auf Y ee durch f duzerte (Elemetar-)Wahrschelchet defere: f: X Y p ( y) p( x) P( f ({ y})) f x X, f ( x) y Dabe st f cht de verse uto, soder der Urbldoperator.

11 Neuwrth: Wahrschelchetsrechug Sete Es gbt auch e durch f duzertes P f. Ma a deses P f zuächst we üblch über p f defere. Es stellt sch da heraus, daß auch glt: P ( A) p( x) P( f ( A)) f x X, f ( x) A Damt vermttelt jede Abbldug auch eue Wahrschelchete. Alle Berechuge sd sehr efach, we de Abbldug f jetv st. teressate Aweduge etstehe jee älle, wo f cht jetv st. Dese Kostruto a für belebge utoe durchgeführt werde. alls der Werteraum der Abbldug f de reelle Zahle sd, et ma de Abbldug Zufallsvarable. Bespel: Bomalvertelug: Wr bege mt dem Grudraum X { 0, } ud der Wahrschelchet p( ) p, p( 0) p (Dese Notato st cht gaz osstet, aber üblch, ud ma gerät dabe auch cht allzu große Schwergete.) Als ächstes blde wr de -fache Produtraum r X { x ( x, x,..., x ), x X} r p( x) p( x ) Also hat ee olge, de aus Ese ud ( ) Nulle besteht, de Wahrschelchet p ( p) Nu betrachte wr de Abbldug f: X R r r f ( x) x für x ( x, x,... x ) De olge x r bestehe ur aus 0 ud, ud de Abbldug f bldet efach de Summe aller deser Zahle, se zählt also de Azahl der Eser der olge. Us teressert jetzt de Wahrschelchet p f ( ) Da alle olge mt derselbe Azahl Eser deselbe Wahrschelchet habe, (ämlch p ( p) be Eser), brauche wr ur de Azahl der olge mt geau Eser abzuzähle. Es gbt K J solche olge. Daher glt für de gesuchte Wahrschelchet r r r P( f ( x) ) P( x X : f ( x) ) p ( p ) H G K J Be deser ormel a ma verefached davo spreche, daß der Bomaloeffzet ee olge der Nchtjetvtät der Abbldug f st, ud daß der Ausdruc p ( p) deswege etsteht, wel der Bassraum der Abbldug f e Produtraum st. Bespel: Possovertelug Ee wetere wchtge Vertelug st de Possovertelug. Dese Vertelug hat postve Wahrschelchetswerte für alle atürlche Zahle. De ormel für de Elemetarwahrschelchete deser Vertelug laute: p( ) e λ λ!

12 Neuwrth: Wahrschelchetsrechug Sete Se hat folgede wchtge Egeschaft: ür ee olge vo Bomalverteluge mt ud p 0 ud p λ overgere de Wahrschelchete p p K J e λ λ ( )! Wr öe also be großem Stchprobeumfag ud leer Basswahrschelchet p de Wahrschelchete für ee Bomalvertelug äherugswese durch de etsprechede Werte eer Possovertelug ersetze. der Regel st de umersche Berechug der Posso-Wahrschelchete efacher. Bespel: Bomalvertelug ud hypergeometrsche Vertelug Es glt auch folgede äherugswese Bezehug: We für ee olge hypergeometrscher Vertelug M, N ud M p, da N geht (für festes ) M N M KJ KJ p N p p ( ) ( ) H KJ G K J Pratsch bedeutet das folgedes: we ma e Stchprobe vom Umfag aus eer Grudgesamthet vom Umfag N zeht ud sowohl m Verglech zu M als auch m Verglech zu N M (ud daher auch m Verglech zu N ) le st, da a ma de Berechugsformel für de hypergeometrsche Vertelug durch de ormel für de Bomalvertelug ersetze ud begeht erhält auf dese Wese ee brauchbare Näherugswert. De Berechug ach der Bomal-ormel st der Regel wesetlch efacher als ach der ormel für de hypergeometrsche Vertelug. Ee verefachde terpretato lautet: Zehe aus sehr große grudgesamthete st pratsch dasselbe we Wederholug ees mmer gleche Expermets. Erwartugswert ud Varaz vo Zufallsvarable Gegebe se ee Zufallsvarable f: X R Da st der Erwartugswert deser Zufallsvarable folgedermaße defert: E( f ) f ( x) p( x) x X deser orm der Defto werde de Abbldug f ud de Wahrschelchet auf X explzt verwedet. Efache Überleguge zege aber, daß auch glt: E( f ) rp( r) r f ( X) Es recht also, de vo f duzerte Wahrschelchet auf R zu ee. Ma muß X ud de Wahrschelchete darauf gar cht ee, um de Erwartugswert eer auf X deferte Zufallsvarable bereche zu öe. Mt Hlfe deser Überleguge läßt sch der Erwartugswert eer bomalvertelte Zufallsvarable bereche, ud ma erhält de Wert p. Ee wetere wchtge Größe st de Varaz eer Zufallsvarable, de folgedermaße defert st: V( ) p( x)( f ( x) E( f )) p ( r)( r E( f )) x X f r f ( X) E weterer wchtger Begrff st de Stadardabwechug eer Zufallsvarable:

13 Neuwrth: Wahrschelchetsrechug Sete 3 σ( f ) V( f ) We wr später sehe werde, erwest es sch aus mathematsche Grüde oft als svoll, aus eer Zufallsvarable f ee wetere Zufallsvarable g abzulete: f E( f ) g σ( f ) g heßt da stadardserte Zufallsvarable. g ud f habe ormalerwese atürlch cht deselbe Wahrschelchetsvertelug. altug, Summe uabhägger Zufallsvarabler vele Awedugsfälle trtt ee Stuato auf, de ma folgedermaße modelle re a: Gegebe sd zwe Zufallsvarable f ud g, de als uabhägg vorausgesetzt werde. Es glt also: P( f x, g y) P( f x) P( g y) p ( x) p ( y) Wr öe da de Wahrschelchete der Vertelug der Summe vo f ud g folgedermaße ausreche: P( f + g z) P( f z y) P( g y) p ( z y) p ( y) y alls de be de Zufallsvarable auftretede Werte (also de möglche x - ud y - Werte) alle gazzahlg sd, läßt sch dese ormel auch als eres Produt zweer Wahrschelchetsvetore terpretere. Dabe muß allerdgs der ee Vetor verschobe ud auf de Kopf gestellt werde. E Bespel, dem deses Modell azuwede st, wäre das Würfel mt Würfel mt Summato der bede Augezahle. Dabe öte ma sowohl vo zwe verschedee Würfel als auch vo eem Würfel, der zwemal geworfe wrd, ausgehe. Dese Kostruto a auch verallgemeert werde, wr öe auch Summe vo mehr als zwe uabhägge Zufallsvarable betrachte. De Wahrschelchetsvertelug eer solche Summe läßt sch da efach mt Hlfe reursver ormel bereche. Awedugsbespele für deses Modell sd Glücsspele, be dee oft htereader mmer weder dasselbe Spel gespelt wrd. (also etwa ee Abed lag Roulette, wobe ma mmer auf de selbe Art vo Chace setzt). y f f g g Grezwertsätze Summe veler Zufallsvarabler habe ege zuächst überraschede Egeschafte: m folgede see f, f,... uabhägge Zufallsvarable, de alle deselbe Vertelug ud daher auch de selbe Erwartugswert E( f ) ud deselbe Stadardabwechug s ( f ) bestze. Da glt: f lm PG E( f ) ε J 0 Deses Gesetz heßt Gesetz der große Zahle. Es besagt m wesetlche, daß be gro ßer Azahl vo Versuchswederholuge das arthmetsche Mttel der Versuchsausgä ge gege de Erwartugswert ees ezele Expermets overgert. Zum Bewes deses Gesetzes verwedet ma de Tschebyscheffsche Uglechug: P( f E( f ) t) V( f ) Der zwete wchtge Grezwertsatz st der Zetrale Grezwertsatz: t K

14 Neuwrth: Wahrschelchetsrechug Sete 4 lm P K f E( f ) x ( x) σ J Φ Dabe st ( x ) de Vertelugsfuto der Stadardormalvertelug, ud se st defert durch folgede Glechug: x p - z z ( x) e dz s Da vele Awedugsbespele egermaße realstsch als Summe uabhägger detsch vertelter zufällger Varabler gedeutet werde öe, st es mt Hlfe deses Sat zes oft möglch, äherugswese de Wahrschelchet teressereder Eregsse auszureche. Bespel: We groß st de Wahrschelchet, bem Würfel mt 00 Würfel ee Augesumme zwsche 35 ud 375 zu würfel? Usere Zufallsvarable f, f,... ehme alle de Werte bs 6 mt Wahrschelchet je /6 a. Daher glt 7 E( f ) 3. 5 ud daher glt auch 00 s ( f ) P( 35 Â f 375) P( Â f - E( f ) s ) 0 Der mttlere Ausdruc deser Uglechugsette st jetzt der orm, de dem zetrale Grezwertsatz etsprcht. Daher glt, daß de gesuchte Wahrschelchet sch folgedermaße bereche läßt: J G -. 0 J - 35 K H K 35

Ordnungsstatistiken und Quantile

Ordnungsstatistiken und Quantile KAPITEL Ordugsstatste ud Quatle Um robuste Lage- ud Streuugsparameter eführe zu öe, beötge wr Ordugsstatste ud Quatle... Ordugsstatste ud Quatle Defto... Se (x,..., x R ee Stchprobe. Wr öe de Elemete der

Mehr

Z Z, kurz. Zählt die Reihenfolge der Buchstaben (ja/nein) Daraus ergeben sich wiederum vier Möglichkeiten, Wörter der Länge k zu bilden.

Z Z, kurz. Zählt die Reihenfolge der Buchstaben (ja/nein) Daraus ergeben sich wiederum vier Möglichkeiten, Wörter der Länge k zu bilden. Kombator Problemstellug Ausgagsput be ombatorsche Fragestelluge st mmer ee edlche Mege M, aus dere Elemete ma edlche Zusammestelluge vo Elemete aus M bldet Formal gesproche bedeutet das: Ist M a,, a ee

Mehr

Quellencodierung I: Redundanzreduktion, redundanzsparende Codes

Quellencodierung I: Redundanzreduktion, redundanzsparende Codes Quellecoderug I: Redudazredukto, redudazsparede Codes. Redudaz. Eführug. Defto der Redudaz. allgemee Redudazredukto. redudazsparede Codes. Coderug ach Shao. Coderug ach Fao. Coderug ach Huffma.4 Coderug

Mehr

Vl. Statistische Prozess- und Qualitätskontrolle und Versuchsplanung Übung 3: Diskrete Verteilungen

Vl. Statistische Prozess- und Qualitätskontrolle und Versuchsplanung Übung 3: Diskrete Verteilungen Vl. Statstsche Prozess- ud Qualtätsotrolle ud Versuchsplaug Übug 3: Dsrete Verteluge Prof. Dr. B. Grabows Zur Lösug der folgede Aufgabe öe Se auch de begefügte Tabelle der dsrete Verteluge m Ahag verwede.

Mehr

Ergebnis- und Ereignisräume

Ergebnis- und Ereignisräume I Ergebs- ud Eregsräume Zufallsexpermete Defto: E Expermet, welches belebg oft uter gleche Bedguge wederholbar st ud desse Ergebs cht mt Bestmmthet vorhergesagt werde ka (d.h. es gbt md. 2 Mgk.), heßt

Mehr

Dr. H. Grunert Einführung in die Wahrscheinlichkeitsrechnung Vorlesungscharts. Vorlesung 5.2. Eigenschaften von Zufallsvariablen

Dr. H. Grunert Einführung in die Wahrscheinlichkeitsrechnung Vorlesungscharts. Vorlesung 5.2. Eigenschaften von Zufallsvariablen Vorlesugscharts Vorlesug 5. Egeschafte vo Zufallsvarable Reproduktvtät Approxmatoe Zetraler Grezwertsatz Sete vo Chart : Uabhäggket vo Zufallsvarable Zwe Zufallsvarable X ud Y mt hre Realsatoe { x, x,...,

Mehr

FH D WS 2007/08 Prof. Dr. Horst Peters Dezember 2007

FH D WS 2007/08 Prof. Dr. Horst Peters Dezember 2007 FH D WS 007/08 Prof. Dr. Horst Peters Dezember 007 Formelsammlug Wahrschelchetsrechug ud dutve Statst m Bachelor-Studegag Busess Admstrato (Modul BWL B) Sete / 6 Formelsammlug Wahrschelchetsrechug ud Idutve

Mehr

annehmen, so heißt die Funktion, die jedem atomaren Ereignis { x i } mit i { 1; 2; ;

annehmen, so heißt die Funktion, die jedem atomaren Ereignis { x i } mit i { 1; 2; ; Wahrschelchet Ee Futo X : Ω R, de edem Ergebs ees zufällge Vorgages ee reelle Zahl zuordet, heßt Zufallsgröße (oder auch Zufallsvarable Ee Zufallsgröße X heßt edlch, we X ur edlch vele Werte x aehme a

Mehr

Lösungen zu Übungs-Blatt 7 Klassische Wahrscheinlichkeit in Glücksspielen, Bedingte Wkt, Unabhängigkeit, Satz von Bayes

Lösungen zu Übungs-Blatt 7 Klassische Wahrscheinlichkeit in Glücksspielen, Bedingte Wkt, Unabhängigkeit, Satz von Bayes Lösuge zu Übugs-latt 7 Klasssche Wahrschelchet Glücsspele, edgte Wt, Uabhägget, Satz vo ayes Master M Höhere ud gewadte Mathemat rof. Dr.. Grabows De folgede ufgabe löse wr uter Verwedug der bede ombatorsche

Mehr

WIB 2 Mathematik und Statistik Formelsammlung. Z Menge der ganzen Zahlen {...,-3,-2,-1,0,1,2,3,...}

WIB 2 Mathematik und Statistik Formelsammlung. Z Menge der ganzen Zahlen {...,-3,-2,-1,0,1,2,3,...} 1 Allgeme Geometrsche Rehe: q t = 1 q1 t=0 1 q Mtterachtsformel: ax 2 bxc=0 x 1/ 2 = b±b2 4ac 2a Bomsche Formel: 1. ab 2 =a 2 2abb 2 2. a b 2 =a 2 2abb 2 3. ab a b=a 2 b 2 Wurzel: ugerade 1 Ergebs gerade

Mehr

Erzeugen und Testen von Zufallszahlen

Erzeugen und Testen von Zufallszahlen Erzeuge ud Teste vo Zufallszahle Jürge Zumdck Eletug Ee Lergruppe wrd aufgefordert 00 Zufallszahle (0 oder ) ach folgede Methode zu erzeuge: De Hälfte der Gruppe beutzt a) ee Müze oder b) de Zufallszahlefukto

Mehr

Statistische Grundlagen Ein kurzer Überblick (diskret)

Statistische Grundlagen Ein kurzer Überblick (diskret) Prof. J.C. Jackwerth 1 Statstsche Grudlage E kurzer Überblck (dskret De wchtgste Begrffe ud Deftoe: 1 Erwartugswert Varaz / Stadardabwechug 3 Stchprobevaraz 4 Kovaraz 5 Korrelatoskoeffzet 6 Uabhäggket

Mehr

2. Die Elementarereignisse sind die Kombinationsmöglichkeiten von: Wappen = W und:

2. Die Elementarereignisse sind die Kombinationsmöglichkeiten von: Wappen = W und: 1 L - Hausaufgabe Nr. 55 Sotag, 1. Ju 2003 Ee Müze werde dremal geworfe. Was st das Zufallsexpermet, das Elemetareregs, das zusammegesetzte Eregs, der Eregsraum ud de Wahrschelchket? Lösugs kte.: 1 De

Mehr

Übungen zur Wahrscheinlichkeitsrechnung und Schliessenden Statistik

Übungen zur Wahrscheinlichkeitsrechnung und Schliessenden Statistik Übuge zur Wahrschelchketsrechug ud Schlessede Statstk Aufgabe ud Lösuge vo Peter M Schulze, Verea Dexhemer. Auflage Übuge zur Wahrschelchketsrechug ud Schlessede Statstk Schulze / Dexhemer schell ud portofre

Mehr

Im Wöhlerdiagramm wird die Lebensdauer (Lastwechsel oder Laufzeit) eines Bauteils in Abhängigkeit von der Belastung dargestellt.

Im Wöhlerdiagramm wird die Lebensdauer (Lastwechsel oder Laufzeit) eines Bauteils in Abhängigkeit von der Belastung dargestellt. Webull & Wöhler 0 CRGRAPH Wöhlerdagramm Im Wöhlerdagramm wrd de Lebesdauer ( oder Laufzet) ees Bautels Abhägget vo der Belastug dargestellt. Kurzetfestget Beaspruchug Zetfestget auerfestget 0 5 3 4 6 0

Mehr

Induktion am Beispiel des Pascalschen Dreiecks

Induktion am Beispiel des Pascalschen Dreiecks Iduto am Bespel des Pascalsche Dreecs Alexader Rehold Coldtz 0.02.2005 Eletug vollstädge Iduto De vollstädge Iduto st ebe dem drete ud drete Bewesverfahre ees der wchtgste der Mathemat. Eher bespelhaft

Mehr

(Markowitz-Portfoliotheorie)

(Markowitz-Portfoliotheorie) Thema : ortfolo-selekto ud m-s-rzp (Markowtz-ortfolotheore) Beurtelugskrtere be quadratscher Nutzefukto: Beroull-rzp + quadratsche Nutzefukto Thema Höhekompoete: Erwartugswert µ Rskokompoete: Stadardabwechug

Mehr

Sitzplatzreservierungsproblem

Sitzplatzreservierungsproblem tzplatzreserverugsproblem Be vele Zugsysteme Europa müsse Passagere mt hrem Zugtcet ee tzplatzreserverug aufe. Da das Tcetsystem Kude ee ezele Platz zuwese muss, we dese e Tcet aufe, ohe zu wsse, welche

Mehr

Statistik. ist die Kunst, Daten zu gewinnen, darzustellen, zu analysieren und zu interpretieren um zu neuem Wissen zu gelangen.

Statistik. ist die Kunst, Daten zu gewinnen, darzustellen, zu analysieren und zu interpretieren um zu neuem Wissen zu gelangen. Statstk st de Kust, Date zu gewe, darzustelle, zu aalysere ud zu terpretere um zu euem Wsse zu gelage. Sachs (984) Aufgabe De Statstk hat also folgede Aufgabe: Zusammefassug vo Date Darstellug vo Date

Mehr

( x) eine Funktion definiert, in der nur die i-te Komponente variabel ist. Folgende Schreibweisen werden aufgrund dieser Anmerkungen auch verwendet:

( x) eine Funktion definiert, in der nur die i-te Komponente variabel ist. Folgende Schreibweisen werden aufgrund dieser Anmerkungen auch verwendet: Pro. Dr. Fredel Bolle LS ür Volkswrtschatslehre sb. Wrtschatstheore (Mkroökoome) Vorlesug Mathematk - WS 008/009 4. Deretalrechug reeller Fuktoe IR IR (Karma, S. 00 06, dort glech ür IR IR m ) 4. Partelle

Mehr

Grundgesetze der BOOLEschen Algebra und Rechenregeln

Grundgesetze der BOOLEschen Algebra und Rechenregeln 5... Grudgesetze der BOOLEsche Algebra ud Recheregel Auf de mathematsch korrekte Eführug der BOOLEsche Algebra ka ch verzchte, da das Ihrer Mathematkausbldug ausführlch behadelt wrd. Ich stelle Ihe zuächst

Mehr

Lösungen zum Übungs-Blatt 7 Wahrscheinlichkeitsrechnung

Lösungen zum Übungs-Blatt 7 Wahrscheinlichkeitsrechnung Lösuge zum Übugs-Blatt 7 Wahrschelchketsrechug BMT Bostatstk Prof. Dr. B. Grabowsk ----------------------------------------------------------------------------------------------- Bedgte Wahrschelchket

Mehr

Dr. Jürgen Senger INDUKTIVE STATISTIK. Wahrscheinlichkeitstheorie, Schätz- und Testverfahren

Dr. Jürgen Senger INDUKTIVE STATISTIK. Wahrscheinlichkeitstheorie, Schätz- und Testverfahren Dr. Jürge Seger INDUKTIVE STATISTIK Wahrschelchetstheore, Schätz- ud Testverfahre ÜBUNG 5 - LÖSUNGEN. Wahrschelchets- ud Vertelugsfuto der Zufallsvarable a. Zufallsepermet: Werfe ees Würfels Zufallsvarable:

Mehr

2.2 Rangkorrelation nach Spearman

2.2 Rangkorrelation nach Spearman . Ragkorrelato ach Spearma Wr wolle desem Kaptel de Ragkorrelatoskoeffzete ach Spearma bereche. De erste Daterehe besteht aus Realseruge x, x,..., x der uabhägg ud detsch stetg vertelte Zufallsvarable

Mehr

5 Reproduktions- und Grenzwertsätze

5 Reproduktions- und Grenzwertsätze Reproduktos- ud Grezwertsätze Reproduktos- ud Grezwertsätze. Reproduktossätze Bespel 0: Der Aufzug eer Frma st zugelasse für Persoe bzw. 000 kg. Das Durchschttsgewcht der Agestellte der Frma st µ = 80

Mehr

( ) ( ) ( ) ( ) è ø. P A Wahrscheinlichkeitsmaß. lim n. Dr. Christian Schwarz 4. KOMBINATORIK Permutationen

( ) ( ) ( ) ( ) è ø. P A Wahrscheinlichkeitsmaß. lim n. Dr. Christian Schwarz 4. KOMBINATORIK Permutationen BBA Projektsemar Thess Dr. Chrsta Schwarz Formelsammlug Aalytsche Statstk 4. KOMBINATORIK 4.. Permutatoe Azahl der Permutatoe vo N Elemete ohe Wederholug: Multomalkoeffzet: N! = N N- N -... 3 N! N! N!...

Mehr

Grundlagen der Energietechnik Energiewirtschaft Kostenrechnung. Vorlesung EEG Grundlagen der Energietechnik

Grundlagen der Energietechnik Energiewirtschaft Kostenrechnung. Vorlesung EEG Grundlagen der Energietechnik Prof. Dr. Ig. Post Grudlage der Eergetechk Eergewrtschaft Kosterechug EEG. Vorlesug EEG Grudlage der Eergetechk De elektrsche Eergetechk st e sogeates klasssches Fach. Folglch st deses Fach vele detallert

Mehr

Verdichtete Informationen

Verdichtete Informationen Verdchtete Iormatoe Maßzahle Statstke be Stchprobe Parameter be Grudgesamthete Maßzahle zur Beschrebug uvarater Verteluge Maßzahle der zetrale Tedez (Mttelwerte) Maßzahle der Varabltät (Streuugswerte)

Mehr

Fachhochschule Jena University of Applied Sciences Jena Grundbegriffe. Fachhochschule Jena University of Applied Sciences Jena Ereignisse

Fachhochschule Jena University of Applied Sciences Jena Grundbegriffe. Fachhochschule Jena University of Applied Sciences Jena Ereignisse Grudbegrffe Grudbegrffe Zufallsexpermet uter gleche Bedguge wederholbarer Vorgag (geplat, gesteuert, beobachtet oder auch ur gedalch) Mege der möglche Versuchsausgäge st beat oreter Ausgag st ugewss Das

Mehr

Spannweite, Median Quartilsabstand, Varianz und Standardabweichung.

Spannweite, Median Quartilsabstand, Varianz und Standardabweichung. Rudolf Brkma http://brkma-du.de Sete 06.0.008 Spawete, Meda Quartlsabstad, Varaz ud Stadardabwechug. Streuug um de Mttelwert. I de folgede Säuledagramme st de Notevertelug zweer Schülergruppe (Mädche,

Mehr

Definitionen und Aussagen zu Potenzreihen

Definitionen und Aussagen zu Potenzreihen Deftoe ud Aussage zu Potezrehe User bsherges Repertore a stetge Abblduge basert auf ratoale Fuktoe, also Ausdrücke, dee Addto, Subtrakto, Multplkato ud Dvso vorkomme. Auf dese Wese sd aber Epoetalfukto,

Mehr

Lösungen. Häufigkeitsverteilung (Stabdiagramm) Aufgabe 1. Häufigkeit (h) Merkmal (x)

Lösungen. Häufigkeitsverteilung (Stabdiagramm) Aufgabe 1. Häufigkeit (h) Merkmal (x) Lösuge Aufgabe Merkmal (x) Häufgket (h) h x,, 3, 3,, 8, 5, 5, 6, 6, 7, 3, 8, 3 5, 9, 38,, 5,, 8 68,, 6 3, 3, 9,, 8, 5, 5 5, 6, 3 78, 7, 5, 8, 8, 3, 3, Summe 5.63, Aufgabe Häufgketsvertelug (Stabdagramm)

Mehr

Intervallschätzungen geben unter Berücksichtigung des Verteilungstyps von X einen Bereich an, der den Parameter mit vorgegebener Sicherheit enthält.

Intervallschätzungen geben unter Berücksichtigung des Verteilungstyps von X einen Bereich an, der den Parameter mit vorgegebener Sicherheit enthält. Parameterschätzuge Fachhochschule Jea Uversty of Appled Sceces Jea Oft st der Vertelugstyp eer Zufallsgröße X bekat, ur de Parameter sd ubekat. Da erfolgt hre Schätzug aus eer Stchprobe. Ma uterschedet

Mehr

Methoden der computergestützten Produktion und Logistik

Methoden der computergestützten Produktion und Logistik Methode der comutergestützte Produkto ud Logstk 9. Bedesysteme ud Warteschlage Prof. Dr.-Ig. habl. Wlhelm Dagelmaer Modul W 336 SS 06 Bedesysteme ud Warteschlage Besel: Fahrradfabrk Presse Puffer Lackerere

Mehr

Asymptotische Normalverteilung nach dem zentralen Grenzwertsatz

Asymptotische Normalverteilung nach dem zentralen Grenzwertsatz Asymptotsche ormalvertelug ach dem zetrale Grezwertsatz Erwartugswert eer Summe vo Zufallsvarable mt jewels de Erwartugswert x (Y Y Asymptotsche ormalvertelug ach dem zetrale Grezwertsatz Varaz eer Summe

Mehr

Höhere Mathematik 4 Kapitel 17 Wahrscheinlichkeitsrechnung

Höhere Mathematik 4 Kapitel 17 Wahrscheinlichkeitsrechnung Höhere Mathemat 4 Katel 7 Wahrschelchetsrechug Prof. Dr.-Ig. Deter Kraus Höhere Mathemat 4 Katel 7 Ihaltsverzechs 7 Wahrschelchetsrechug...7-7. Deftoe, Besele...7-7. Bedgte Wahrschelchete, uabhägge regsse...7-7.

Mehr

Quellencodierung I: Redundanzreduktion, redundanzsparende Codes

Quellencodierung I: Redundanzreduktion, redundanzsparende Codes Quellecoderug I: Redudazredukto, redudazsparede Codes Quellecoderug Durch de Quellecoderug werde de Date aus der Quelle codert, bevor se ee Übertragugskaal übertrage werde De Coderug det der Verkleerug

Mehr

1 Mathe Formeln Statistik und Wahrscheinlichkeitsrechnung

1 Mathe Formeln Statistik und Wahrscheinlichkeitsrechnung 1 Mathe Formel Statstk ud Wahrschelchketsrechug Jör Horstma, 6.10.003. Alle Agabe ohe Gewähr. http://www.ba-stuttgart.de/ w017/ 1.1 Grudlage Ezelklasse [a ; b [ Klassewete Klassemtte Mttelwert b a = w

Mehr

Teil IV Musterklausuren (Univ. Essen) mit Lösungen

Teil IV Musterklausuren (Univ. Essen) mit Lösungen Tel IV Musterklausure (Uv. Esse) mt Lösuge Hauptklausur WS 9/9 Aufgabe : a) Revolverheld R stzt m Saloo ud pokert. De Wahrschelchket, daß er dabe ee seer Mtspeler bem Falschspel erwscht (Eregs F), bezffert

Mehr

Die Methode des 2.Moments

Die Methode des 2.Moments De Methode des 2.Momets Chrstoph Schmdt July 13, 2004 1 Eletug De Varaz eer Zufallsvarable st hre mttlere quadratsche Abwechug vo hrem Erwartugswert. V ar[x] = E[(X EX) 2 ] = E[X 2 ] E[X] 2 Der Term E[X

Mehr

Prof. Dr. B.Grabowski. Die Behauptung I folgt aus der Multiplikationsformel: )

Prof. Dr. B.Grabowski. Die Behauptung I folgt aus der Multiplikationsformel: ) Höhere Mathemat KI Master rof. Dr..Grabows E-ost: grabows@htw-saarlad.de Satz vo ayes ud totale Wahrschelchet Zu ufgabe anachwes der Formel I ud II: eh.: I. Formel der totale Wahrschelchet: ewes: Es glt:...

Mehr

Einführung Fehlerrechnung

Einführung Fehlerrechnung IV Eführug Fehlerrechug Fehlerrechuge werde durchgeführt, um de Vertraueswürdgket vo Meßergebsse beurtele zu köe. Uter dem Fehler eer Messug versteht ma de Abwechug ees Meßergebsses vom (grudsätzlch ubekate

Mehr

Zur Interpretation einer Beobachtungsreihe kann man neben der grafischen Darstellung weitere charakteristische Größen heranziehen.

Zur Interpretation einer Beobachtungsreihe kann man neben der grafischen Darstellung weitere charakteristische Größen heranziehen. Rudolf Brkma http://brkma-du.de Sete 0.0.008 Lagemaße der beschrebede Statstk. Zur Iterpretato eer Beobachtugsrehe ka ma ebe der grafsche Darstellug wetere charakterstsche Größe herazehe. Mttelwert ud

Mehr

Eigenwerteinschließungen I

Eigenwerteinschließungen I auptsemar: Numersche Lösuge für Egewertaufgabe Egewerteschleßuge I Referet: Wolfgag Wesselsky Glederug Eletug Kodto vo Egewerte 3 Eschleßugssätze Bauer-Fke, Gershgor, Wlkso, Bedxo 4 Zusatz: Courat / Weyl

Mehr

Lösungen zum Übungs-Blatt 7 Wahrscheinlichkeitsrechnung

Lösungen zum Übungs-Blatt 7 Wahrscheinlichkeitsrechnung Lösuge zum Übugs-Blatt 7 Wahrschelchketsrechug BMT Bostatstk Prof. Dr. B. Grabowsk ----------------------------------------------------------------------------------------------- Satz vo Bayes ud totale

Mehr

Zahlensysteme. Dezimalsystem. Binär- oder Dualsystem. Hexadezimal- oder Sedezimalzahlen

Zahlensysteme. Dezimalsystem. Binär- oder Dualsystem. Hexadezimal- oder Sedezimalzahlen IT Zahlesysteme Zahledarstellug eem Stellewertcode (jede Stelle hat ee bestmmte Wert) Def. Code: Edeutge Abbldugsvorschrft für de Abbldug ees Zeche-Vorrates eem adere Zechevorrat. Dezmalsystem De Bass

Mehr

II.Wahrscheinlichkeitsrechnung

II.Wahrscheinlichkeitsrechnung 6 II.Wahrschelchetsrechug Der Wahrschelchetstheore ommt ee wchtge Rolle als Bdegled zwsche der desrptve ud der dutve Statst zu. Aufgabe der dutve Statst st es a, Verfahre beretzustelle, de Schlüsse vo

Mehr

Stochastik Formeln von Gerald Meier

Stochastik Formeln von Gerald Meier Stochast Formel vo Gerald Meer Grudbegrffe ud Operatoe umöglches Eregs scheres Eregs Ω A mplzert B Glechhet A B AB cht A A A ud B A B A oder B A B A ohe B A \ B A B dsjut A B de Morga A B A B Elemetareregs

Mehr

Spezielle diskrete Verteilungen

Spezielle diskrete Verteilungen Spezelle dskrete Vertelugsfamle Dskrete Glechvertelug Beroull- oder Zwe-Pukt-Vertelug Bomalvertelug Hypergeometrsche Vertelug Possovertelug Geometrsche Vertelug Appromatoe Bblografe Bleymüller / Gehlert

Mehr

Schiefe- und Konzentrationsmaße

Schiefe- und Konzentrationsmaße Statst für SozologIe Schefe- ud Kozetratosmaße Uv.Prof. Dr. Marcus Hudec Höhere Vertelugsmaßzahle E stetges Mermal wurde 3 Gruppe beobachtet ud Form der folgede Häufgetstabelle berchtet: Klasse m Gruppe

Mehr

Fehlerrechnung im Praktikum

Fehlerrechnung im Praktikum Fehlerrechug m Pratum Pratum Phsalsche Cheme (A. Dael Boese) I chts zegt sch der Magel a mathematscher Bldug mehr, als eer überbertrebe geaue Rechug. Carl Fredrch Gauß, 777-855 Themegebete Utertelug vo

Mehr

Diskrete Mathematik. Sebastian Iwanowski FH Wedel. Kap.5: Kombinatorik. Referenzen zum Nacharbeiten:

Diskrete Mathematik. Sebastian Iwanowski FH Wedel. Kap.5: Kombinatorik. Referenzen zum Nacharbeiten: FH Wedel Prof. Dr. Sebasta Iwaows D5 Fole Dsrete athemat Sebasta Iwaows FH Wedel ap.5: ombator Refereze zum Nacharbete: Lag 5. 5. 7. (Bsp. 4) Beutelspacher 4 (außer Fxpute vo Permutatoe) eel 8 Hacheberger

Mehr

Verteilungen und Schätzungen

Verteilungen und Schätzungen Verteluge ud Schätzuge Zufallseperet Grudbegrffe Vorgag ach eer bestte Vorschrft ausgeführt ( Przp) belebg oft wederholbar se Ergebs st zufallsabhägg be ehralge Durchführug des Eperets beeflusse de Ergebsse

Mehr

v. Weter st + r X + = ( X + ) = ( X + ) ( X + ) = P Deshalb fr 6 6 = + X = K, d. h. I desem Berech ( 6 6 ) glt also ( Idukto ach ) ( ) ( mod ), was fr

v. Weter st + r X + = ( X + ) = ( X + ) ( X + ) = P Deshalb fr 6 6 = + X = K, d. h. I desem Berech ( 6 6 ) glt also ( Idukto ach ) ( ) ( mod ), was fr 5. De Stze vo Sylow Im gaze Abschtt st G ee edlche Grue, 4 #( G). 5.. Problem: Gbt es zu jedem Teler t vo ( tj ) ee Utergrue H mt #( H) = t? We ja, wevele? Gegebesel: 9 Utergrue H vo G = A 5 mt #( H) =

Mehr

KOMBINATORIK. Doina Logofătu Hochschule München, FK und 15 April 2008

KOMBINATORIK. Doina Logofătu Hochschule München, FK und 15 April 2008 KOMINORIK Doa Logofătu Hochschule Müche, FK 7 4 ud prl 8 Was st Kombator? espele für Frage ud ufgabe aus der Kombator. Was mache wr heute? (Dsusso). Przp der Iluso ud Eluso. Schubfachprzp. Permutatoe 4.

Mehr

Ein paar einfache q-analoga des binomischen Lehrsatzes

Ein paar einfache q-analoga des binomischen Lehrsatzes E paar efache -Aaloga des bosche Lehrsatzes Joha Cgler Sowet r beat st, gbt es ee allgeee Utersuchuge darüber, we sch das Reurrezverhalte vo Boalsue ädert, we a de Boaloeffzete durch ersetzt U ee erste

Mehr

Maße zur Kennzeichnung der Form einer Verteilung (1)

Maße zur Kennzeichnung der Form einer Verteilung (1) Maße zur Kezechug der Form eer Vertelug (1) - Schefe (skewess): Defto I - Ee Vertelug vo Messwerte wrd als schef bezechet, we se der Wese asymmetrsch st, dass lks oder rechts des Durchschtts ee Häufug

Mehr

die Schadenhöhe ( = Risikoergebnis) des i-ten Versicherungsnehmers i 1,, n).

die Schadenhöhe ( = Risikoergebnis) des i-ten Versicherungsnehmers i 1,, n). Aufgabe Wr betrachte ee Reteverscherug der Retebezugszet mt jährlch vorschüssger Retezahlug solage der Verscherte lebt. a) Bezeche V bzw. V de rechugsmäßge Deckugsrückstellug am Afag bzw. am Ede des Verscherugsjahres.

Mehr

Deskriptive Statistik - Aufgabe 3

Deskriptive Statistik - Aufgabe 3 Desrptve Statst - Aufgabe 3 De Überachtugszahle der Fremdeverehrsgemede "Bachstadt" für de Moate ud zege auf de erste Blc scho deutlche Uterschede de ezele Ortschafte. We seht e etsprecheder Verglech der

Mehr

Einen Spieler interessiert nicht, wie er gewinnt, sondern ob und wie viel er gewinnt.

Einen Spieler interessiert nicht, wie er gewinnt, sondern ob und wie viel er gewinnt. III Zufallsgröße Bespel ud Defto Bespel: Dremal Müzwurf Spel: Esatz, we cht zwe gleche htereader 3 Auszahlug. Ω = {(x x x3) x,x,x3 {Z,K}} Retert sch deses Spel? Dabe geht es ur um de Gew! Also: Defto Gew:

Mehr

Statistik und Wahrscheinlichkeitsrechnung

Statistik und Wahrscheinlichkeitsrechnung Statstk ud Wahrschelchketsrechug Mathas Graf 8.04.009 Ihalt der heutge Vorlesug Auswahl eer Vertelugsfukto: Wahrschelchketspaper Schätzug ud Modelletwcklug: Methode der Momete Methode der Maxmum Lkelhood

Mehr

Schiefe- und Konzentrationsmaße

Schiefe- und Konzentrationsmaße Statstk für SozologIe Schefe- ud Kozetratosmaße Uv.Prof. Dr. Marcus Hudec Höhere Vertelugsmaßzahle E stetges Merkmal wurde 3 Gruppe beobachtet ud Form der folgede Häufgketstabelle berchtet: Klasse m Gruppe

Mehr

Aufgaben. 1. Gegeben seien folgende Daten einer statistischen Erhebung, bereits nach Größe sortiert (Rangliste):

Aufgaben. 1. Gegeben seien folgende Daten einer statistischen Erhebung, bereits nach Größe sortiert (Rangliste): Aufgabe. Gegebe see folgede Date eer statstsche Erhebug, berets ach Größe sortert (Raglste): 0 3 4 4 5 6 7 7 8 8 8 9 9 0 0 0 0 0 3 3 3 3 4 4 5 5 5 5 5 6 6 6 7 7 8 30 Erstelle Se ee Tabelle, der de Merkmalsauspräguge

Mehr

Schiefe-, Wölbungs- und Konzentrationsmaße

Schiefe-, Wölbungs- und Konzentrationsmaße Statstk für SozologIe Schefe-, Wölbugs- ud Kozetratosmaße Uv.Prof. Dr. Marcus Hudec Höhere Vertelugsmaßzahle E stetges Merkmal wurde 3 Gruppe beobachtet ud Form der folgede Häufgketstabelle berchtet: Klasse

Mehr

Reihen n. Man benutzt letztere Schreibweise aber häufig auch zur Bezeichnung der Partialsummenfolge. konvergiert, die geometrische Reihe.

Reihen n. Man benutzt letztere Schreibweise aber häufig auch zur Bezeichnung der Partialsummenfolge. konvergiert, die geometrische Reihe. Deftoe ud Aussge über Rehe Bchräume ud Hlberträume E vollstädger ormerter Vektorrum (sehe Bemerkuge zur Alyss) heßt Bchrum Stmmt de Norm vo eem Sklrprodukt v = , so sprcht m vo eem Hlbertrum ZB sd

Mehr

Formelsammlung zur Zuverlässigkeitsberechnung

Formelsammlung zur Zuverlässigkeitsberechnung Formelsmmlug zur Zuverlässgetsberechug zusmmegestellt vo Tt Lge Fchhochschule Merseburg Fchberech Eletrotech Ihlt:. Zuverlässget vo Betrchtugsehete.... Zuverlässget elemetrer, chtreprerbrer ysteme... 3.

Mehr

19. Amortisierte Analyse

19. Amortisierte Analyse 9. Amortserte Aalyse Amortserte Aalyse wrd egesetzt zur Aalyse der Laufzet vo Operatoe Datestrukture. Allerdgs wrd cht mehr Laufzet ezeler Operatoe aalysert, soder de Gesamtlaufzet eer Folge vo Operatoe.

Mehr

Die Binomialverteilung als Wahrscheinlichkeitsverteilung für die Schadenversicherung

Die Binomialverteilung als Wahrscheinlichkeitsverteilung für die Schadenversicherung De Bomalvertelg al Wahrchelchketvertelg für de Schadevercherg Für da Modell eer Schadevercherg e gegebe: = Schade ee Verchergehmer, we der Schadefall etrtt w = Wahrchelchket dafür, da der Schadefall etrtt

Mehr

Varianzfortpflanzung

Varianzfortpflanzung 5.0 / SES.5 Parameterschätzug Varazortplazug Torste Maer-Gürr Torste Maer-Gürr Dskrete Zuallsvarable Ee dskrete Zuallsvarable mmt edlch vele oder abzählbar uedlch vele Werte a. - Werte: - Wahrschelchket:,,,,,,,,

Mehr

Statistik. (Inferenzstatistik)

Statistik. (Inferenzstatistik) Statstk Mathematsche Hlfswsseschaft mt der Aufgabe, Methode für de Sammlug, Aufberetug, Aalyse ud Iterpretato vo umersche Date beretzustelle, um de Struktur vo Masseerscheuge zu erkee. Deskrptve (beschrebede)

Mehr

Histogramm / Säulendiagramm

Histogramm / Säulendiagramm Hstogramm / Säuledagramm Häugkete 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 3,45 3,75 4,05 4,35 4,65 Flüge lläge [mm] Be Hstogramme st soort deutlch, daß es sch um Häugketsauszähluge hadelt. De Postoe der Klasse sowe hre

Mehr

Prinzip "Proportional Reduction of Error" (PRE)

Prinzip Proportional Reduction of Error (PRE) Dr. Reate Prust: Eführug quattatve Forschugsmethode Bvarate Maße: Przp "Proportoal Reducto of Error" (PRE) E 1 - E Fehler be Regel 1 - Fehler be Regel = E 1 Fehler be Regel 1 Regel 1: Vorhersageregel ur

Mehr

Kapitel XI. Funktionen mit mehreren Variablen

Kapitel XI. Funktionen mit mehreren Variablen Kaptel XI Fuktoe mt mehrere Varable D (Fuktoe vo uabhägge Varable Se R ud D( f R Ist jedem Vektor (Pukt (,,, D( f durch ee Vorschrft f ee reelle Zahl z = f (,,, zugeordet, so heßt f ee Fukto vo uabhägge

Mehr

Grundlagen der Entscheidungstheorie

Grundlagen der Entscheidungstheorie Kaptel 0 Grudlage der Etschedugstheore B. 0 (Gegestad) De Etschedugstheore befasst sch mt dem Etschedugsverhalte vo Idvdue ud Gruppe. Se besteht aus we Telgebete. Deskrptve Etschedugstheore De deskrptve

Mehr

4. Marshallsche Nachfragefunktionen Frage: Wie hängt die Nachfrage nach Gütern

4. Marshallsche Nachfragefunktionen Frage: Wie hängt die Nachfrage nach Gütern Prof. Dr. Fredel Bolle Vorlesug "Mkroökoome" WS 008/009 III. Theore des Haushalts 0 Prof. Dr. Fredel Bolle Vorlesug "Mkroökoome" WS 008/009 III. Theore des Haushalts 0 4. Marshallsche Nachfragefuktoe Frage:

Mehr

Übersicht Statistik für Bioinformatiker. I) Wahrscheinlichkeitsrechnung

Übersicht Statistik für Bioinformatiker. I) Wahrscheinlichkeitsrechnung Überscht Statst für Boformater I Wahrschelchetsrechug I. Kombator I. Bedgte Wahrschelchete ud Uabhägget I.. Defto bedgte Wahrschelchet I.. Formel vo der totale Wahrschelchet I..3 Bayes sche Formel I..4

Mehr

Konzentrationsanalyse

Konzentrationsanalyse Kaptel V Kozetratosaalyse B. 5.. Im Allgemee wrd aus statstscher Scht zwsche - absoluter ud - relatver Kozetrato uterschede Der absolute ud relatve Aspekt wrd och emal utertelt - statscher ud - dyamscher

Mehr

Definitionen und Aussagen zu Ringen

Definitionen und Aussagen zu Ringen Deftoe ud Aussage zu Rge Mchael Hortma, 1142002 Währed wr es be Gruppe mt ur eer Operato zu tu habe, kee wr zb vo de gaze Zahle das Zusammespel zweer Operatoe, Addto ud Multplkato, wobe charakterstsch

Mehr

Elemente der Algebra und Zahlentheorie Musterlösung, Serie 7, Wintersemester vom 21. Januar 2006

Elemente der Algebra und Zahlentheorie Musterlösung, Serie 7, Wintersemester vom 21. Januar 2006 Prof. E.-W. Zk Isttut für Matheatk Huboldt-Uverstät zu Berl Eleete der Algebra ud Zahletheore Musterlösug, Sere 7, Wterseester 2005-06 vo 21. Jauar 2006 1. Se = 2 p 1 Mersee-Zahl, d.h. p P 1. a) Zege:

Mehr

STATISTIK II, Prof. Dr. Dr. Helge Toutenburg. WIRTSCHAFTSWISSENSCHAFTLICHEN FAKULTÄT der UNIVERSITÄT BASEL. Nach. gelesen von.

STATISTIK II, Prof. Dr. Dr. Helge Toutenburg. WIRTSCHAFTSWISSENSCHAFTLICHEN FAKULTÄT der UNIVERSITÄT BASEL. Nach. gelesen von. INDUKTIVE STATISTIK Nach STATISTIK II, gelese vo Prof. Dr. Dr. Helge Touteburg a der WIRTSCHAFTSWISSENSCHAFTLICHEN FAKULTÄT der UNIVERSITÄT BASEL m Sommersemester zusammegefasst vo Dael Fra ver.., 8-6-

Mehr

Vorkurs, Teil 1. (3) Matrizen, lineare Gleichungssysteme, Determinanten (Lehrbuch Kap )

Vorkurs, Teil 1. (3) Matrizen, lineare Gleichungssysteme, Determinanten (Lehrbuch Kap ) Vorkurs, Tel Lehrbuch: Sydsaeter / Hammod, Mathematk für Wrtschaftswsseschaftler, Pearso Studum, ISBN 978-3-873-73-9 Skrpt vo Sevtap Kestel Ihalt () Eführug: Zahle, Fuktoe Potezfukto, Expoetalfukto (Lehrbuch

Mehr

Festverzinsliche Wertpapiere. Kurse und Renditen bei ganzzahligen Restlaufzeiten

Festverzinsliche Wertpapiere. Kurse und Renditen bei ganzzahligen Restlaufzeiten Festverzslche Wertaere Kurse ud Redte be gazzahlge Restlaufzete Glederug. Rückblck: Grudlage der Kursrechug ud Redteermttlug 2. Ausgagsstuato 3. Herletug der Formel 4. Abhäggket vom Marktzsveau 5. Übugsaufgabe

Mehr

Seminar: Stochastische Geometrie und ihre Anwendungen - Unbegrenzt teilbare und stabile Verteilungen.

Seminar: Stochastische Geometrie und ihre Anwendungen - Unbegrenzt teilbare und stabile Verteilungen. Uverstät Ulm, Isttut Stochastk 5. Jul 200 Semar: Stochastsche Geometre ud hre Aweduge - Ubegrezt telbare ud stable Verteluge. Ausarbetug: Stefa Fuke Betreuer: Ju.-Prof. Dr. Zakhar Kabluchko Ubegrezt telbare

Mehr

Formelsammlung Statistik

Formelsammlung Statistik Gesudhets- ud Toursmusmaagemet Formelsammlug Statstk Dpl. Mathematker (FH) Rolad Geger Rosestr. 23 7263 Achtal cs.geger@t-ole.de www.cs-geger.de Grudlage Bezechuge x h N H Ω ezele Messergebsse eer Stchprobe

Mehr

Formelsammlung für die Lehrveranstaltung Wirtschaftsmathematik / Statistik

Formelsammlung für die Lehrveranstaltung Wirtschaftsmathematik / Statistik Formelsammlug rtschaftsmathemat / Statst Formelsammlug für de Lehrverastaltug rtschaftsmathemat / Statst zugelasse für de Klausure zur rtschaftsmathemat ud Statst de Studegäge der Techsche Betrebswrtschaft

Mehr

AG Konstruktion KONSTRUKTION 2. Planetengetriebe (Umlaufgetriebe) Skript. TU Berlin, AG Konstruktion

AG Konstruktion KONSTRUKTION 2. Planetengetriebe (Umlaufgetriebe) Skript. TU Berlin, AG Konstruktion AG Kstrut KONTRUKTION Plaetegetrebe (Umlaufgetrebe) rpt TU Berl, AG Kstrut Plaetegetrebe Vrtele Plaetegetrebe: e Achsversatz z.t. sehr grße Über-/Utersetzuge möglch grße Tragraft guter Wrugsgrad Rhlff

Mehr

Unter einer Rente versteht man eine regelmässige und konstante Zahlung

Unter einer Rente versteht man eine regelmässige und konstante Zahlung 8 Aweduge aus der Fazmathematk Perodsche Zahluge: Rete ud Leasg Uter eer Rete versteht ma ee regelmässge ud kostate Zahlug Bespele: moatlche Krakekassepräme, moatlche Altersrete, perodsches Spare, verteljährlcher

Mehr

Einführung 2. Teil: Fehleranalyse

Einführung 2. Teil: Fehleranalyse Phskalsch-chesches Praktku I Modul Eführug. Tel: Fehleraalse Ja Helbg, 7.09.08 Uterlage: htt://www.che.uzh.ch/stud/old/docuets/ear/che3.htl Fehlerrechug Gesucht: wahrer Wert eer Grösse Aber: Sere vo Messuge

Mehr

Lohnkosten pro Arbeitsstunde. Wie hoch sind die Lohnkosten pro Arbeitsstunde im Jahresdurchschnitt?

Lohnkosten pro Arbeitsstunde. Wie hoch sind die Lohnkosten pro Arbeitsstunde im Jahresdurchschnitt? Klausur Wrtschaftsstatstk. [ Pukte] E Uterehme hat folgede Date ermttelt: Moat Gelestete Arbetsstude Lohkoste pro Arbetsstude Jauar 86.400 0,06 Februar 75.000 3,0 März 756.000 4,47 Aprl 768.000,53 Ma 638.400

Mehr

Allgemeine Prinzipien

Allgemeine Prinzipien Allgemee Przpe Es estere sebe Grudehete der Physk; alle adere physkalsche Größe ka ma darauf zurückführe. Dese Grudehete sd: Läge [m] Masse [kg] Zet [s] Elektrsche Stromstärke [A] Temperatur [K], Stoffmege

Mehr

Geometrisches Mittel und durchschnittliche Wachstumsraten

Geometrisches Mittel und durchschnittliche Wachstumsraten Dpl.-Kaufm. Wolfgag Schmtt Aus meer Skrpterehe: " Kee Agst vor... " Ausgewählte Theme der deskrptve Statstk Geometrsches Mttel ud durchschttlche Wachstumsrate Modellaufgabe Übuge Lösuge www.f-lere.de Geometrsches

Mehr

Formelzusammenstellung

Formelzusammenstellung Hochschule Müche Faultät Wrtschaftsgeeurwese Formelzusammestellug zugelasse für de Prüfug Dateaalyse der Faultät 09 für Wrtschaftsgeeurwese Prof. Dr. Voler Abel Formelsammlug Dateaalyse / Ihaltsverzechs

Mehr

Textil & Design Formelsammlung Statistik

Textil & Design Formelsammlung Statistik Textl & Desg Formelsammlug Statstk Dpl. Mathematker (FH) Rolad Geger Rosestr. 23 7263 Achtal cs.geger@t-ole.de www.cs-geger.de Grudlage Bezechuge x h N H Ω ezele Messergebsse eer Stchprobe absolute Häufgket

Mehr

1 Elementare Finanzmathematik

1 Elementare Finanzmathematik Elemetare Fazmathemat 4 Elemetare Fazmathemat Zel: Bewertug ud Verglech atueller ud zuüftger Geldströme. Determstsche Zahlugsströme Defto: E determstscher Zahlugsstrom st ee Futo Z: N R, de jedem Zetput

Mehr

Einführung in die Stochastik 3. Übungsblatt

Einführung in die Stochastik 3. Übungsblatt Eführug de Stochastk 3. Übugsblatt Fachberech Mathematk SS 0 M. Kohler 06.05.0 A. Fromkorth D. Furer Gruppe ud Hausübug Aufgabe 9 (4 Pukte) Der Mkrozesus st ee statstsche Erhebug. Herbe werde ach bestmmte

Mehr

Diskrete Zufallsvariablen. Wahrscheinlichkeitsräume Zufallsvariablen Erwartungswert Varianz. Quiz

Diskrete Zufallsvariablen. Wahrscheinlichkeitsräume Zufallsvariablen Erwartungswert Varianz. Quiz Dskrete Zufallsvarable Wahrschelchketsräume Zufallsvarable rwartugswert Varaz Quz Im Fall eer Glechvertelug sd glech große Telmege vo Ω glech wahrschelch. Z.B. glt für Ω{0,,}: {0}{}{} 3 {0,}{0,}{,} 3 Aalog

Mehr